Лінкі ўнівэрсальнага доступу

У “Доме літаратара” Андрэй Карэлін, Юрась Пацюпа, Анатоль Сідарэвіч


Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Аўтары: Валянціна Аксак, Анатоль Сідарэвіч, Міхась Скобла. Рэдактар: Сяргей Абламейка

ЛІТПРАЦЭС

АНДРЭЙ КАРЭЛІН: “КОЖНЫ З НАС МОЖА АПЫНУЦЦА Ў СЫТУАЦЫІ ЯНКІ КУПАЛЫ”

У шостым нумары часопісу “Маладосьць” надрукаваная п’еса маладога драматурга Андрэя Карэліна й знанага гісторыка Віталя Скалабана “Абняць вышыню”. Яна напісана ў 2004 годзе, аднак дагэтуль нідзе не пастаўленая. Пра лёс і зьмест твора, галоўны герой якога Янка Купала ў апошні свой год жыцьця, гаворыць адзін з аўтараў п’есы Андрэй Карэлін. Зь ім сустракалася наша карэспандэнтка Валянціна Аксак.

Валянціна Аксак: “Хацелася б пачаць нашу гутарку вось з чаго. Я ўражаная, даведаўшыся, што вы ў свае няпоўныя трыццаць гадоў – аўтар двух дзясяткаў п’есаў. Скажыце, калі ласка, у колькі ж вы пачалі іх пісаць?”

Андрэй Карэлін: “Ведаеце, я паводле сваёй адукацыі – літаратурны работнік, драматург. Я скончыў Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры ў 2001 годзе, але пачаў пісаць, напэўна, у 2000-м, калі прыйшоў працаваць у Тэатар беларускай драматургіі. Пачаў пісаць менавіта п’есы, таму што мне стала даволі крыўдна. Я працаваў загадчыкам літаратурнай часткі й знаёміўся з тым матэрыялам, які паступаў да мяне ў аддзел, і, мякка кажучы, гэты матэрыял быў ня вельмі добры. Тады я падумаў: я – прафэсійны драматург, чаму б мне не пачаць пісаць”.

Аксак: “Як у вас складваюцца дачыненьні з беларускімі тэатрамі й беларускімі рэжысэрамі?”

Карэлін: “Я паважаю многіх рэжысэраў, таго ж Вітаса Грыгалюнаса, які паставіў мой апошні спэктакль. Але так складваюцца абставіны, што сёньня ў Менску я ня бачу тэатраў, у якіх бы мне хацелася ставіцца, тэатра, якога я мог бы паважаць у поўным сэнсе гэтага слова”.

Аксак: “І вы ім не прапануеце свае п’есы?”

Карэлін: “Не прапаную, таму што гэта марнаваньне паперы й часу”.

Аксак: “А вось жа ваша апошняя п’еса, якая напісана ў суаўтарстве з вядомым гісторыкам Віталем Скалабанам “Абняць вышыню” й надрукаваная ў часопісе “Маладосьць”, яна выключна на беларускім матэрыяле. Больш за тое – пра клясыка беларускай літаратуры Янку Купалу. Каму ж яе вы можаце прапанаваць апроч беларускіх тэатраў?”

Карэлін: “Ёсьць такі момант у кожнага пісьменьніка, калі ты пішаш твор, табе ён падабаецца-падабаецца-падабаецца, а празь месяц ты яго чытаеш – і табе вельмі не падабаецца. Вось я з тых самаедаў, якія да сваёй творчасьці ставяцца без вялікай пашаны. І вось мне гэтая п’еса праз некаторы час не спадабалася. Тры гады з часу, калі п’еса была напісана, спадар Скалабан хадзіў за мной і прапаноўваў аднесьці яе ў адзін тэатар, другі, а я казаў – не, я гэта нікуды не панясу. Нечакана ў траўні ці ў красавіку гэтага году мне патэлефанавала галоўная рэдактарка часопісу “Маладосьць” Раіса Баравікова, у слухаўцы быў чуваць і голас Віталя Скалабана. Яна сказала: “Можна, мы надрукуем вашу п’есу “Абняць вышыню”? Так гэтая п’еса зьявілася сёлета ў шостым нумары часопісу “Маладосьць”.

Аксак: “Скажыце, а гэта гістарычныя матэрыялы паказваюць на тое, што апошнім крокам Янкі Купалы было самагубства, як вынікае зь фіналу вашай п’есы?”

Карэлін: “Я спрабаваў прааналізаваць душэўны стан Купалы. Спроба самагубства была і ў 1932 годзе, падчас ягонага пяцідзесяцігодзьдзя. І быў такі шэраг крокаў Янкі Купалы кшталту выступленьня супроць нацдэма Сымона Баранавых і іншых сваіх сяброў, пасьля якіх, мне падалося пасьля вывучэньня матэрыялаў пра Янку Купалу, наступіла тое, што цяпер эзатэрыкі называюць сьмерцю чалавечай душы.

Асаблівай значнасьці ў п’есе не надаецца таму, ці было гэта самагубства, ці было гэта забойства. Гэта ўсё ж такі справа не драматурга, нават, можа быць, не гісторыка, а нейкіх сьледчых органаў, калі яны ўсё ж такі пажадаюць высьветліць праўду. Мой пункт гледжаньня, што Купала быў мёртвым чалавекам задоўга да таго, як ён упаў у гэтую вышыню, якую ён мэтафарычна абдымае ў маёй п’есе.

І падчас работы над п’есай, дарэчы, мы зусім выпадкова разам са Скалабанам сустракаліся зь людзьмі, якія ледзь-ледзь не былі сьведкамі таго здарэньня ў гатэлі. Сядзелі проста ў маім кабінэце, размаўлялі пра Купалу, я пытаўся ў Скалабана, як ён лічыць, ці забойства там было, ці самагубства, і раптам уваходзіў супрацоўнік таго аддзела, які я ўзначальваў, і мімаходам казаў: а вы ведаеце, мая маці працавала ў гэтым гатэлі прыбіральшчыцай, і яна бачыла, як падышоў чалавек, абапёрся на поручні, і рука ягоная сасьлізнула, і ён упаў. Нехта ў той жа час сустракаўся нам, хто казаў: не – гэта стопрацэнтнае забойства. Мой пункт гледжаньня – гэта ня так важна”.

Аксак: “І апошняе пытаньне: ці ёсьць у вас жаданьне вярнуцца да гэтай тэмы празь некаторы час? Ці ёсьць у вас жаданьне нешта перарабіць ці напісаць, можа быць, новую п’есу, паколькі вы сказалі, што гэтай не задаволены, п’есу, галоўным героям якой быў бы паэт Янка Купала?”

Карэлін: “Калі мы вырашым са Скалабанам супрацоўнічаць далей, то, канечне, мне было б цікава прааналізаваць далей гэта. Таму што – Бог ведае! – кожны можа апынуцца ў сытуацыі, у якой апынуўся Янка Купала. І рабіць высновы нейкія заўсёды лепш загадзя, чым пасьля таго, як ты нешта ўчыніш. Канечне, я хацеў бы вярнуцца да гэтай тэмы”.

АЎТАР І ТВОР

ЮРАСЬ ПАЦЮПА: “МАЮ ЎРАЖАНЬНЕ, ШТО Ў ГОРАДНІ ПАСЯЛІЎСЯ ЗЛЫ ДУХ”

Юрась Пацюпа – аўтар адзінага паэтычнага зборніка “Ноч”, які пабачыў сьвет яшчэ за савецкім часам у бібліятэчцы часопіса “Маладосьць”. Але, па словах паэта, пяць-шэсьць ягоных рукапісаў так пакуль і не сустрэліся з друкарскім варштатам. Апошнім часам Юрась захапіўся фарматворчасьцю й стварыў першыя беларускія драпа-санэты, санэты-брахікаляны, вершы-туюгі й вершы-цэнтоны. Гэтыя экзатычныя творы мы сёньня пачуем у аўтарскім чытаньні, а перад гэтым – зь Юрасём Пацюпам гутарыць Міхась Скобла.

Міхась Скобла: “Юрась, ад нядаўняга часу вы жывяце ў Менску, а перад гэтым доўгі час жылі ў Горадні, дзе працавалі ва ўнівэрсытэце. Ці не сумуеце вы па студэнтах, па горадзе – Горадня ўсё ж каралеўскае места?”

Юрась Пацюпа: “Я сумую не па Горадні, а па Азёрах – вёсцы, дзе падоўгу жыў. А чаму не сумую па Горадні... Напэўна, мне балюча Горадню ўспрымаць. Тая жахлівая “рэканструкцыя”, якая там робіцца, настолькі мяне кранае, што я нават не магу чытаць публікацыі на гэтую тэму. Я сьціскаю свае нэрвы ў кулак, і толькі тады магу пра гэта чытаць. Маю такое ўражаньне, што ў Горадні пасяліўся злы дух. Натуральна, матэрыялізаваны ў канкрэтных людзях – кіраўніках гораду. Напэўна, я ніколі не адважыўся б пераехаць у Менск, але з пэўнага часу Горадня для мяне стала чужой і халоднай. Я не скажу, што вельмі ўсьцешаны пераездам у Менск... Калі б у мяне была магчымасьць, я б зьехаў у вёску ў гэты ж момант, ня думаючы”.

Скобла: “І ўсё ж жадаю вам як мага хутчэйшай акліматызацыі ў сталіцы. Вы працуеце ў дзяржаўным выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Даўно ходзяць чуткі, што існуюць “чорныя сьпісы”, паводле якіх адных пісьменьнікаў можна выдаваць, а другіх нельга. Ці бачылі вы гэтыя сьпісы?”

Пацюпа: “Не, ня бачыў, нават ня чуў пра іх. Ня ўсё так страшна, як часам нехта палохае”.

Скобла: “А чым канкрэтна вы занятыя ў выдавецтве?”

Пацюпа: “Цяпер я працую над перакладам на беларускую мову твораў Юзафа Ігнацыя Крашэўскага. Два ягоныя вялікія творы павінны выйсьці ў сэрыі “Скарбы ўсясьветнай літаратуры”. Раман “Маці каралёў” – пра Ягайлавы часы. Аповесьць “Паперы Глінкі” апавядае пра часы Караля Радзівіла, яна напісаная такім сказавым стылем, мова быццам з вуснаў шляхціча гучыць. Я вельмі рады, што мне патрапіў гэты пераклад, у мяне наладзіліся вельмі добрыя адносіны з перакладчыкам Міхасём Кенькам”.

Скобла: “Апошнім часам “Мастацкая літаратура” выдае й аўдыё-кнігі. Раскажыце пра гэтую выдавецкую дзялянку”.

Пацюпа: “Мне давялося спрычыніцца да выданьня дыску з творамі беларускіх пісьменьнікаў – клясыкаў і сучасьнікаў. Частка твораў на ім гучыць у выкананьні актораў, а частка – архіўныя запісы галасоў саміх аўтараў. На дыску можна пачуць галасы нават Янкі Купалы й Якуба Коласа. Я быў вельмі ўражаны голасам Купалы. Я хадзіў па выдавецкім калідоры й не аддаваў плэеру, ня мог наслухацца голасу Купалы. Як вяхотка ўбірае ваду, так і мне хацелася ўвабраць голас Купалы й ім напоўніцца. А Колас мяне ўразіў сваёй звычайнасьцю: быццам вершы чытае пажылы чалавек нашага часу. Я быў усьцешаны, што беларуская мова не зьмянілася: як гучала з вуснаў Коласа, так і цяпер гучыць”.

Скобла: “Вы шмат перакладалі з Івана Франка і нават уклалі ягоны аднатомавік па-беларуску. Калі ён пабачыць сьвет?”

Пацюпа: “Ён мусіў пабачыць сьвет яшчэ напрыканцы мінулага, 2006 году. Вельмі спрыяла выданьню ўкраінская амбасада. Але пасьля таго, як прэм’ерам Украіны стаў Януковіч, раптам справа з выданьнем Франка па-беларуску прыпынілася, узьніклі нейкія праблемы. Мне шкада працы людзей, у кнізе я сабраў даўнія й найноўшыя пераклады Міхася Клімковіча, Эдзі Агняцьвет, Максіма Танка, Алеся Траяноўскага (ён хіба найбольш пераклаў вершаў), Васіля Зуёнка, які пераклаў паэму “Майсей”. Я ўсё ж спадзяюся, што паэзія Івана Франка па-беларуску пабачыць сьвет, кропка ў гэтай справе не пастаўлена”.

Скобла: “Вы й паэт, і літаратуразнаўца, і перакладчык... А што найбліжэй вашай душы? Дзе, па вашых адчуваньнях, ваш “Моцарт”?”

Пацюпа: “Я браўся за ўсе жанры, хіба толькі раманы не пісаў. А дзе мой “Моцарт”? Напэўна, у вершах, у лірыцы, хоць я яе пішу мала.”.

ЮРАСЬ ПАЦЮПА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ

ЗЬЯВА

хай будзе так час цішыні і аголеных рук толькі мне чуваць так так на канапе завешанай сьвятлом твае калені круглыя гадзіньнік: адзін адзін лепей нічога ня ведаць Якія калючыя мышы! (шоргат) ня чуеш шэпчуць твае валасы бэз-аер-дождж зашклёна паветра і – гарызантальны скразьняк завешана цемра сьвятлом на пальчыках дождж а лямпа праз столь зоркаю апошняя кропля дажджу

* * *

Жнівень увосень – бурштынны месяц

з прысмакам лёгкім тугі, ласкава просім крыху пагрэцца

забыцца лета даўгі.

А зь летніх бураў гарод такоўскі,

быццам качаўся мядзьведзь, маладзік хмурны з тонкага воску

відзён над домам ледзь-ледзь.

Павукі спорна штодня сыцеюць,

багаты лічаць улоў, а птушкі двору ўжо з-за аселіц

сьпяшаюць на раду зноў.

Чароды астраў, вяргіняў сем’і

выходзяць дружна на фэст сьвяточнай вартай туман асеньні

іх атуляе спрэс.

І ў гэтай цішы, у гэтым зьзяньні,

у шчырых сьпевах цыкад пачую лішні, нібыта зманны

ціхіх узрыгаў каскад.

Хто яшчэ плача, каго ён кліча,

чыя там рвецца душа? Гэй, небарача, кажы аблічча!

А хмара ценем прайшла...

* * *

Па зялёнай траве белы сьнег –

басанож. Гэта нам, толькі нам шапяне

ён на ноч,

што дарма мы паснулі адны

за сто вёрст, бо гадзіны, як сны, як званы,

а што ёсьць –

гэта сьнег і трава, потым сьнег...

І – трава! Зноў вачэй тваіх сьнілася мне –

ах, трава!

САНЭТ-ЦЭНТОН*

У чарах млее ноч. За рэчкаю ў аддалі гамоняць радасна паміж сабой кусты па той бок. Што па той? І ўжо зьнікаеш ты. Так многа шчасьця, хоць яго было так мала. О, сэрца, ты ня плач! — яшчэ не перастала нясьцішна гаманіць у часе цемнаты. Пільнуеш, быццам сьмерць, гадзіны, дні, гады, калоціцца агонь, што губіць і ўздымае. Шкада разьбітых мар. На цёмным дне жыцьця мінулае сваё прыпамінаю я, і кожны трэск, і стогн, і звонкі птушак сокат… Прыходзь у гэты лес, паветра тут глытай — у хвалях возера разьліта пазалота: Само-Сіера, Рэйн, Аара, По, Дунай!

*Цэнтон складаецца з радкоў розных паэтаў. Аўтары, радкі якіх скарыстаныя ў цэнтоне Ю. Пацюпы: М. Багдановіч (10, 11); А. Гарун (12); М. Грамыка (6); К. Кірэенка (4); В. Ластоўскі (14); Г. Леўчык (5); А. Моркаўка (7); А. Паўловіч (1); А. Разанаў (3, 8); Хв. Чарнышэвіч (2, 13); Янук Д. (9).

КРЫТЫКА

АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ. НА ПЕРАЛОМЕ ЖАЛЕЗА І ПЕСЬНЯЎ

Максім Танк. Збор твораў у 13 т. Тт. 1–4. Менск: Беларуская навука, 2006, 2007

Калі ня ўвесь, дык амаль увесь Максім Танк. Бадай, гэтак можна вызначыць зьмест задуманага выданьня – Збору твораў паэта ў трынаццаці тамох. І падобнае выданьне ня хутка зьявіцца зноў. Вось чаму яго неабходна было належным чынам прадумаць. Але не прадумалі, хоць узялося за справу акадэмічнае выдавецтва «Беларуская навука», хоць у кожным томе стаіць грыф Інстытуту літаратуры Акадэміі навук. Рэдактары – інстытуцкія і выдавецкія – забыліся пранумараваць радкі, і чытачу (зацікаўленаму аматару, прафэсіяналу) даводзіцца цяпер самому іх падлічваць, каб супастаўляць асноўны тэкст і варыянты ў камэнтарнай частцы. А ў камэнтарнай частцы пасьля загалоўкаў твораў не пастаўленыя ў дужках нумары старонак, на якіх пачынаецца той ці іншы верш. Гэта ўскладняе працу чытача, які, зноў жа, мае жаданьне супастаўляць варыянты. Апроч таго, у выданьнях падобнага роду патрабуецца друкаваць ня толькі зьмест тому, але й альфабэтны даведнік да кожнага зь іх.

Калі ранейшыя зборы твораў Максіма Танка выходзілі пры непасрэдным і актыўным удзеле паэта (няхай сабе і акадэміка літаратуры), выходзілі без удзелу тэкстолягаў і не ў акадэмічным выдавецтве, дык цяпер мы маем прынцыпова іншую сытуацыю. Перад намі, нагадаю, ня выбраныя творы, а Збор твораў у трынаццаці тамох. І складзены гэты Збор не аўтарам, а акадэмічным інстытутам. Гэты Збор можна і трэба параўноўваць з Поўным зборам твораў Янкі Купалы, з тым, што называецца поўным зборам твораў Максіма Багдановіча, і са Зборам твораў у дваццаці тамох Якуба Коласа. І першае пытаньне, якое павінна было паўстаць перад інстытуцкімі і выдавецкімі рэдактарамі: а ці трэба пры ўкладаньні кожнага паасобнага тому ісьці за аўтарам? Я маю на ўвазе тое, што вершы, зьмешчаныя ў першых чатырох тамох, друкуюцца паводле зборнікавага прынцыпу: у першым томе – вершы, якія трапілі ў кнігі «На этапах», «Журавінавы цьвет» і «Пад мачтай»; у другім томе – вершы са зборнікаў «Праз вогненны небасхіл», «Каб ведалі», «На камні, жалезе і золаце» і «У дарозе». І гэтак далей. Такі падыход да ўкладаньня тамоў апраўданы пры выданьні прыжыцьцёвых збораў твораў. Паводле гэтага прынцыпу ўкладаўся, напрыклад, першы Збор твораў Янкі Купалы, які выходзіў з 1925 году. У першым томе Купала зьмясьціў творы, друкаваныя ў «Жалейцы» і «Гусьляры», у другім томе – вершы са зборніка «Шляхам жыцьця»...

Аднак памыліцца той, хто падумае, што Янка Купала мэханічна пераносіў свае творы са зборнікаў у тамы свайго першага Збору твораў. Памыліцца і той, хто падумае, што і Максім Танк займаўся тым самым, калі складаў свае Зборы твораў ў сярэдзіне 1960-х і ў канцы 1970-х. Зазначу, што другі зь іх узяты за канон для 13-тамовага.

Напрыклад, зборнік «На этапах», які ўбачыў сьвет у 1936 годзе, і разьдзел «На этапах», надрукаваны ў першым томе Збору твораў паэта, выдадзеным у 1978 годзе, адрозьніваюцца адзін ад аднаго ў цэлым і ў дэталях. У цэлым – гэта калі параўнаць колькасьць вершаў у віленскім зборніку 1936 году і ў разьдзеле «На этапах» ў Зборы твораў 1978 году. Адны творы (скажам, фрагмэнты паэмы «Нарач») паэт з разьдзелу выкінуў, затое ўключыў у разьдзел вершы, якія ня трапілі ў першы зборнік. У цэлым – гэта калі параўнаць парадак друкаваньня твораў у зборніку і ў разьдзеле. Ён не супадае. І ня трэба думаць, што Максім Танк прытрымліваўся пры фармаваньні разьдзелаў у Зборы твораў храналягічнага прынцыпу. У дэталях: Максім Танк папраўляў, мяняў свае вершы. У маім ўлюбёным вершы «Спатканьне» з незабыўным рэфрэнам «а вочы мокрыя ад сьлёз», або ў вершы «Заснула казка», які ў Зборы твораў стаў проста «Санэтам» і які я таксама люблю, гэтыя праўкі нязначныя і пайшлі на карысьць. Але некаторыя тэксты папраўленыя паэтам да непазнавальнасьці. І не заўсёды праўкі былі выкліканыя эстэтычнымі меркаваньнямі. Вось, прыкладам верш «Школьнік». У зборніку «На этапах» ён меў назву «І песьні і сонца», і ў ім была страфа:

Ня можаш мо сьцяміць, што мовай ня роднай гавораць табе пра чужое жыцьцё, – ня шумам бяроз і палосак гаротных, ня матчынай песьняй, ня песьняй касцоў?

Апынуўшыся ў Савецкай Беларусі, Максім Танк, мусіць, зразумеў, што гэтую страфу трэба зьняць, бо інакш можна трапіць у лік “нацыяналістаў”. Гэта ў Заходняй Беларусі за нацыяналізм не судзілі – у Савецкім Саюзе судзілі й за погляды.

У іншым вершы («Мы ідзём, а свой шлях не апелі...»), які ў савецкі час атрымаў назву «Мы яшчэ ўсіх шляхоў не апелі...», зьявіўся Кастрычнік, якога і блізка не было ў першапублікацыі. Мусіў жа паэт уславіць бальшавіцкую рэвалюцыю, каб даказаць сваю ляяльнасьць новай уладзе.

Мы ня можам і ня маем права нічога закідваць Максіму Танку: гэта было яго аўтарскае права. Цяпер, калі паэта няма, калі за ўкладаньне Збору твораў узяўся акадэмічны інстытут, трэба было б, шануючы аўтарскае права Максіма Танка, ягоную волю, падысьці да ўкладаньня Збору твораў менавіта акадэмічна. Як і ў пасьмяротных Зборах твораў Купалы і Коласа, мы павінны былі б адмовіцца ад пазборнікавага прынцыпу друкаваньня тэкстаў у паасобных тамох на карысьць прынцыпу храналягічнага. Тады не было б у першых чатырох тамох разьдзелаў «Вершы, ня ўключаныя ў зборнікі». Такія разьдзелы дапушчальныя толькі ў ненавуковых або ў навукова-папулярных выданьнях (помніцца, ён быў у 12-тамовым Зборы твораў Антона Чэхава, які выпускала выдавецтва «Правда» ў сярэдзіне 1980-х). Але ж новы і самы поўны Збор твораў Максіма Танка ўзяліся выдаваць акадэмічны інстытут і акадэмічнае выдавецтва...
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG