АЎТАР І ТВОР
УЛАДЗІМЕР НЯКЛЯЕЎ: “РАНЕЙШАЯ ЛІТАРАТУРА — ГУЛЬНЯ Ў ЖЫЦЬЦЁ, СЁНЬНЯШНЯЯ — ГУЛЬНЯ Ў ТЭКСТ”
На гэтым тыдні ў Менску адкрылася 14-я Міжнародная кніжная выстава, у якой бяруць удзел амаль 600 выдавецтваў з 16-ці краінаў сьвету. А як на такім прэстыжным форуме пачуваецца беларуская кніга? На пытаньні Міхася Скоблы адказвае паэт, старшыня Беларускага ПЭН-Цэнтра Ўладзімер Някляеў.
Міхась Скобла: “Спадар Уладзімер, Міністэрства інфармацыі назвала сёлетнюю выставу рэкорднай — па прадстаўнічасьці, па колькасьці ўдзельнікаў. А як вы, як пісьменьнік, ацэньваеце стан айчыннага кнігавыданьня?”
Уладзімер Някляеў: “Я сёньня з раніцы схадзіў на гэтую выставу і скажу, што яна мяне ўразіла. Праўда, я не шукаў там кніг ні Быкава, ні Барадуліна, ні Бураўкіна, ні Законьнікава, ні Арлова, ні сваіх. Бо — чаго ня можа быць, таго ня можа быць... Але калі абстрагавацца, то сама выстава ўражвае. Я заўсёды згадваю тыя часы, калі кнігу было немагчыма дастаць, калі па кнігі трэба было некуды ехаць. З-за мяжы іх цягаць. Колькі я чамаданаў паабрываў, цягаючы кнігі з Вугоршчыны, з Чэхіі, зь Нямеччыны… А сёньня заходзіш на выставу ці ў кнігарню — і разьбягаюцца вочы. Так, нібыта кляндайк, але ўсё наша кнігавыданьне сёньняшняе скіраванае на ўзьмежак, нават не на ўзьмежак, а па-за межы беларушчыны. І вось гэта, вядома, засмучае”.
Скобла: “Бібліяфілы зьбіраюць кнігі таму, што самі іх любяць, бібліяманы — таму, што іх любяць другія. Я ведаю пісьменьнікаў, якіх можна было б назваць бібліяфобамі. А вы сябе да якога разраду адносіце?”
Някляеў: “Цяжка сказаць. Я за сваё жыцьцё страціў тры бібліятэкі. Пры пераездах, якія прыкладна тое самае, што й пажар. І ніколі пра гэта асабліва не шкадаваў. Яшчэ зь юнацтва запомнілася мне фраза Віктара Шклоўскага пра тое, што бібліятэкі трэба мяняць часта, не радзей, чым жонак. Але, скажу шчыра, калі я трапляў у сапраўдныя бібліятэкі, мне займала дух. Бо гэта адчуваньне зусім іншае. Унікальныя бібліятэкі былі ў Барыса Сачанкі, у Максіма Лужаніна”. Скобла: “Я бачыў лужанінскі эксьлібрыс. А ці ёсьць у вас свой уласны кніжны знак?”
Някляеў: “Ёсьць. Але, сабраўшыся прыляпіць эксьлібрыс да таго, што я называў сваёй бібліятэкай, я ўрэшце не рашаўся гэта зрабіць. Бо гэта не было бібліятэкай сапраўднай, а так, больш-менш сыстэмны збор кніг”.
Скобла: “Многія літаратары, скамплектаваўшы сваю бібліятэку, пераважна ёю і абыходзяцца. А вы ці бываеце ў кнігарнях, ці набываеце новыя кнігі?”
Някляеў: “Бываю і набываю. Вось нядаўна зайшоў у кнігарню і купіў энцыкляпэдыю “Вялікае Княства Літоўскае”. На сёньняшні дзень мне чамусьці найцікавей вось такія кнігі чытаць. Але ў свой час усё, што я любіў і што фармавала ўва мне адносіны да жыцьця і да літаратуры, я набываў і меў у сваёй бібліятэцы. Калі я вучыўся ў маскоўскім Літінстытуце, то захапляўся Апдайкам, Стэйнбэкам, Фолкнэрам, Гэмінгуэем, Сэлінджэрам. Іх творы выходзілі спачатку ў часопісе “Иностранная литература” ў выдатных перакладах. І вось якраз гэтыя пісьменьнікі сфармавалі маю літаратурную сьвядомасьць. Сёньня, як ні дзіўна, у мяне зьявіўся зусім іншы інтэрас. Я раптам зразумеў, што не прачытаў уважліва тых, з кім поруч жыў. Хто быў трохі старэйшы за мяне, хто маладзейшы. І перш за ўсё паэтаў, якія ўжо адышлі ў лепшы сьвет. Ну, скажам, Петруся Макаля, Сьцяпана Гаўрусёва, Анатоля Грачанікава, Уладзіслава Нядзьведзкага, Еўдакію Лось, Жэню Янішчыц, Міколу Федзюковіча, якога бліскучы расейскі паэт Яраслаў Сьмелякоў лічыў ледзь не сваім наступнікам. І так шчымліва мне цяпер іх чытаць... І так крыўдна, што творчасьць іх сёньня збэшчаная (маўляў, “нікому непатрэбная саўковая паэзія”)... Там такая шчымлівасьць, такая глыбіня, што сёньняшнім “непагрэшным” творцам і ня сьнілася”.
Скобла: “Сёньня пра беларускія кнігі толькі зрэдку можна пачуць зь дзяржаўных СМІ. А якія зь іх маглі б, пры больш спрыяльных умовах, стаць бэстсэлерамі?”
Някляеў: “Найперш для зьяўленьня бэстсэлеру патрэбен масавы чытач, а пасьля ўжо аўтар і кніга. А мы сёньня ня маем масавага чытача, то адкуль у нас можа быць бэстсэлер? Ну, мы можам нейкую кнігу назваць бэстсэлерам, як гэта робіцца ў “Нашай Ніве”. Я даволі ўважліва чытаю тое, што сёньня пішацца ў нашай прозе і паэзіі. Нядаўна прачытаў Альгерда Бахарэвіча і так нармалёва ўразіўся. А пасьля прачытаў Віктара Казька, і — усё стала на свае месцы. Чытаю з задавальненьнем Юрася Пацюпу з Андрэем Хадановічам, а пасьля — Міхася Стральцова, і таксама ўсё становіцца на свае месцы. У чым тут справа? У любым выпадку літаратура — гульня. Але ў названых мною ранейшых аўтараў гэта была гульня ў жыцьцё, нават ягонай імітацыяй. А цяпер пайшла гульня ў тэкст. Я ня ведаю, што лепш. Відаць, і тое, і тое павінна быць. Але паколькі я выхаваны на літаратуры як гульні ў жыцьцё, мне пісьменьнікі ранейшыя больш па душы”.
Скобла: “Аднойчы ў маёнтку Барэйкаўшчына мне ўдалося пабачыць пісьмовы стол Уладзіслава Сыракомлі, падобны здалёк да плахі. У менскай кватэры я бачыў пісьмовы стол Міхася Стральцова — незвычайны, зь нейкага белага мармуру. А для вас важна — дзе і на чым пісаць?”
Някляеў: “У мяне ніколі не было нейкага адмысловага стала. Палову жыцьця, нават больш чым палову, я пісаў на кухні, на падваконьні. Але ёсьць сталы, уладальнікам якіх я зайздрошчу. Я памятаю той стральцоўскі стол, ён быў страшэнна цяжкі, і Стральцоў пакінуў яго на першай кватэры, калі зьяжджаў, забраўшы толькі бібліятэку.
Скобла: “Усё ж, з чаго ён быў зроблены?”
Някляеў: “Падобна было, што з мармуру. Але не з мармуру, зь нейкага напаўкаштоўнага каменю. Дарэчы, у Стральцова таксама была нядрэнная бібліятэка, зь якой мне дастаўся чатырохтомавы слоўнік Даля. Між іншым, 14 лютага Міхасю Стральцову споўнілася б 70 гадоў, а ўжо 20 гадоў яго з намі няма. Але пра сталы… У Аляксея Дударава — шыкоўны стол, па ягоных словах, ледзьве не радзівілаўскі. Хто яго ведае, можа, і радзівілаўскі. І сапраўды, відаць, адчуваньне зусім іншае, калі сядаеш за шыкоўны стол, выцягваеш шыкоўную шуфляду, дастаеш шыкоўную крэйдаваную паперу, пішаш на ёй шыкоўнай асадкай… Магчыма. Але ў мяне звычка да простых алоўкаў, да звычайных асадкаў, да шматкоў паперы”.
УЛАДЗІМЕР НЯКЛЯЕЎ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
ТРЭЦІ ДЗЕНЬ
У Менску адліга шарэе, У лютым, калі вечарэе І ўзяцца магло б на мароз…
Таварыш мой без папярос Застаўся — і сумна ківае: “Глядзі ты, адліга якая…”
Апроч папярос, нам стае Астатняга: хлеб і цыбуля, І пляшка стаіць на стале…
Заўчора памерла матуля Таварыша… “Колькі разоў Зьбіралася… До ўжо… Даволі… —
Таварыш глядзіць, як у поле, У барву і бель абразоў… —
Ня будзе ўжо болей ніколі Такіх, як пры ёй, маразоў”.
ШТО?
Генадзю Бураўкіну
Забярэзіла ад Варкуты І на поўдзень далей… Гук пусты, Гук паветраны ў небе хіснуўся, Рэха хрумснула: “Ты не вярнуўся”.
Зь небыцьця не бывае назад. Заімглёны ў вакне далягляд, Замутнёная поўніцца шклянка, Зап’янелая паліць каханка.
Выпадковае ўсё выпадкова: І каханка, і шклянка… Ні слова Ні пра лёс, ні пра жарсьць, ні пра сьмерць Не магу зразумець.
Адзінотны над тундраю птах… Што вядзе мяне? Выбраны шлях, Ці сьцяжына вядзе бакавая? Ці пра тое, чаго не бывае, Сны ў начных цягніках?..
* * * Паселішча Вялікія Брады. Старая не пускае ў хату: “Хто ты?” “Я той, хто памірае ад сьпякоты — Падай вады…”
“На воцату. І губы не крыві!” “А я ў каго вады прашу?..” “У сьмерці”. “Канаю я ад раны ў самым сэрцы — Падай крыві...”
* * * Ані царквы ў крыжах, Ані хаціны боскай — Так і жывуць удвох: Богам забытая вёска, Вёскай забыты Бог.
ЛІТПРАЦЭС
НАТАЛЬЛЯ АДАМОВІЧ: “АНТЫЯДЗЕРНАЯ КНІГА БАЦЬКІ НЕВЫПАДКОВА ВЫЙШЛА АДНАЧАСОВА З НАВІНОЙ ПРА АТАМНУЮ СТАНЦЫЮ Ў БЕЛАРУСІ”
Менскае выдавецтва “Ковчег” выпусьціла новую кнігу Алеся Адамовіча. У яе ўвайшлі лісты пісьменьніка 1986-1990-х гадоў, артыкулы і выступы гэтага часу, накіды з нататнікаў, аповесьць “Апошняя пастараль” і невядомы раней кінасцэнар. Ён і даў назоў кнізе — “…Імя сей звезде Чернобыль”. Са складальніцай кнігі, дачкой Алеся Адамовіча Натальляй, гутарыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадарыня Натальля, скажыце калі ласка, як узьнікла ідэя выданьня кнігі антыядзернай, антычарнобыльскай публіцыстыкі Алеся Адамовіча?”
Натальля Адамовіч: “Задума прыйшла вясной 2005 году. Прыйшла тады думка, што вось праз год будзе дваццацігодзьдзе чарнобыльскае катастрофы. Захацелася ў адну кніжку сабраць артыкулы ўсе, запісныя кніжкі. А яшчэ падумала, што трэба надрукаваць сцэнар, які ніхто ня ведае, таму што фільм па ім не адбыўся, ён ляжыць і ніхто яго не чытаў, —“…Імя сей звезде Чернобыль”. І “Апошнюю пастараль” уключыць, бо яна друкавалася толькі ў 1989 годзе. А я дзесьці ў інтэрнэце бачыла, што людзі пытаюцца, дзе яе можна пачытаць. Таму і склала вось такую кніжку”.
Аксак: “Спадарыня Натальля, мяркуючы па тым, якая атрымалася кніга, — гэта таўшчэзны фаліянт — бачна, колькі інтэлектуальнае, творчае і проста чалавечае працы ўклаў ваш бацька ў гэты свой, можна сказаць, жыцьцёвы подзьвіг змаганьня супраць небясьпекі ядзернай катастрофы. Зразумела: усё, што ўключана ў кнігу, вы зьверылі з арыгіналамі твораў. Скажыце, наколькі ўмешваліся, скарачалі, зьнішчалі вострыя, бескампрамісныя думкі Алеся Адамовіча ў той час?”
Адамовіч: “У кнізе гэта відно, бо храналягічна стаяць артыкулы, якія тры гады проста не друкавалі. 1986-ы, 1987-ы, 1988-ы гады — няма нічога на чарнобыльскую тэму, і толькі з 1989-га прарвала. Пайшоў рух, усе саюзныя і нашы беларускія газэты сталі рупарам гэтай тэмы. А тры гады было маўчаньне. І ў гэтыя тры гады былі ягоныя лісты розным людзям, пачынаючы з Гарбачова, розным чыноўнікам з аграпраму і гэтак далей”.
Аксак: “У тыя тры гады, пра якія вы кажаце, Адамовіч сустракаўся з самымі высокімі чыноўнікамі, якіх спрабаваў пераканаць у небясьпецы, якую прынёс Беларусі Чарнобыль, і ў прыняцьці неабходных неадкладных мераў. Аднак ня толькі не прымаліся меры, каб ліквідаваць наступствы чарнобыльскае аварыі, а рабіўся выгляд, што нічога не адбылося, усё нармальна…”
Адамовіч: “Ён лічыў, што ў гэтым ня людзі канкрэтныя вінаватыя, а сыстэма, сыстэма, якая ідзе ад сталінскіх часоў. Нездарма ён у адным з артыкулаў дае тры знакавыя назвы: Курапаты, Хатынь і Чарнобыль. Яны ўсе павязаныя адною ніткаю, і гэтая сыстэма менавіта і выбухнула ў той час, яна паказала, што можа зрабіць для чалавека”.
Аксак: “Алесь Адамовіч разам са сваімі аднадумцамі дамогся таго, што было спыненае будаўніцтва атамнае станцыі пад Менскам, але цяперашняя ўлада прымае рашэньне пра будаўніцтва ў Беларусі новае атамнае станцыі. Больш за тое, тыя людзі, якія ўздымаюць голас супраць гэтага, церпяць. З аднаго шэрагу і тая зьява, што кнігі Алеся Адамовіча цяпер беларускія дзяржаўныя выдавецтвы не выдаюць, спыненае і выданьне Збору ягоных твораў, здаецца, выдаўцы толькі адным томам абмежаваліся…”
Адамовіч: “Так, у 1994 годзе выйшаў у “Мастацкай літаратуры” адзін том і ўсё. У той час я яшчэ зьвярталася ў выдавецтва, мінсітру Падгайнаму пісала. Мне адказвалі, што няма грошай, вось таго яшчэ ня выдалі, таго, называліся розныя прозьвішчы, вось пачакайце… А потым сказалі, што прайшло шмат гадоў, дык, маўляў, вялікі разрыў будзе паміж першым і наступным тамамі. Хаця ў тэматычныя пляны кожны год ставілі, я гэта сама бачыла, але нічога ня рухалася… І канечне, Адамовіч ня вельмі бы быў рады навіне будаваць атамную станцыю там, дзе такое адбылося…”
Аксак: “Выглядае, што тыя суровыя папярэджаньні, якія напісаныя Алесем Адамовічам дваццаць гадоў таму, якраз у гэтай кніжцы, выдадзенай цяпер, і прыйшліся своечасова зноў, на жаль, для беларускага народу. А скажыце, калі ласка, ці трапіць гэтая кніжка ў кнігарні, ці дойдзе яна да чытачоў?”
Адамовіч: “Мне вельмі, канечне, цікава, якая будзе рэакцыя на кнігу цяпер. Мы з выдаўцамі зьбіраемся распаўсюдзіць яе па ўсіх бібліятэках і дамаўляемся з кнігарнямі. У Расею таксама будзем адвозіць на продаж. Канечне, будзем старацца, каб яна дайшла да людзей. Самы першы асобнік я падарыла Несьцярэнку Васілю Барысавічу, нашаму вядомаму вучонаму-антычарнобыльцу… Разумееце, кніжка да дваццацігодзьдзя катастрофы, як я хацела, ня выйшла. Так атрымалася па розных прычынах. Потым увесь час штосьці яе зноў затрымлівала: то акадэмік Веліхаў мне нешта падкажа, і я пачынаю дадаваць, то адсутнасьць грошай затрымала, потым ліст Быкаву знайшоўся амаль перад здачай у друкарню — цэлая гісторыя… Нешта ўвесь час кнігу затрымлівала. Напэўна, павінны былі прагучаць словы нашых кіраўнікоў пра будаўніцтва атамнай станцыі. Як толькі яны прагучалі — і кніжка адразу выйшла… Так супала, але, можа, гэта невыпадкова”.
КРЫТЫКА
На пачатку 1990-х гадоў Алесь Асташонак лічыўся адным з самых пэрспэктыўных і таленавітых маладых літаратараў. Да першай ягонай кнігі ўхвальную прадмову напісаў Алесь Адамовіч, ягоныя п’есы ішлі на сцэнах тэатраў, па ягоных сцэнарах здымаліся фільмы, у ягоных перакладах выходзіла француcкая і ангельская клясыка... Але ў 1995 годзе ў выдавецтве рассыпаецца набор новай кнігі пісьменьніка, а сам ён апынаецца за мяжой, у Кіеве, адкуль на радзіму ўжо ня вернецца... Праз 12 гадоў кніга “Жоўты колер белага сьнегу” ўсё ж пабачыла сьвет у “Мастацкай літаратуры” — у тым самым выдавецтве, дзе яе раней палічылі ня вартай выданьня. Прозу Алеся Асташонка рэцэнзуе крытык Ала Сямёнава.
САМОТА
Здымак мужчыны. На галаве ў яго хустка-бандана, на руках ён трымае вялікага сымпатычнага сабаку. Чалавек на фатаздымку, безумоўна, пазіруе. Можа, нават са спакойным выклікам: прымайце — не прымайце, я такі.
Драматург, празаік, перакладчык Алесь Асташонак. А здымак — з першага нумару часопіса “ Крыніца”, што з маладзёвага ілюстраванага выданьня ператварыўся ўлетку 1994 году ў нешта якасна новае: культуралягічны часопіс, які меў на мэце “шлях у кантэкст эўрапейскай літаратуры, адначасова з увядзеньнем яе здабыткаў у свой нацыянальны кантэкст”.
Алесь Асташонак — адзін зь сябраў рэдкалегіі (яны ж адначасова і супрацоўнікі), вялі там рэй галоўны рэдактар Уладзімер Някляеў і ягоны намесьнік Алесь Разанаў. У складзе рэдкалегіі — Уладзімер Арлоў, Валянцін Акудовіч, Леанід Дранько-Майсюк, Юрась Залоска…
Алесь Асташонак на той момант — аўтар кнігі прозы “Фарбы душы”, дзьвюх п’есаў, двух сцэнароў (з якіх адзін атрымаў прыз Саюзу кінэматаграфістаў СССР на ХІІІ Усесаюзным фэстывалі тэлефільмаў, а другі — першае месца ў конкурсе ў межах Тыдня міжнароднага кіно ў Тэруэлі, у Гішпаніі). Да таго ж, ён перакладчык з францускай, ангельскай, літоўскай моваў. Павінны зьявіцца новы зборнік прозы ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” пад назвай “П’яная кніга, або Жоўты колер белага сьнегу”… ( У назьве — відавочны перагук з Арцюрам Рэмбо — памятаеце яго “П’яны карабель”?)
Пабачыў сьвет зборнік толькі ў 2006 годзе. Пасьмяротна. А тады, у другой палове 1990-х, Асташонак вымушаны быў тэрмінова зьехаць зь Менску і зь Беларусі. З Кіева прывезьлі толькі яго попел…
“Няўжо я памру!..” Так — прароча? — назваў ён апошні разьдзел сваёй кнігі. І задаваў, як шмат хто іншы, пытаньні: “Чаму паміраюць лепшыя?” Згадваў Плаўта, які цьвердзіў: “Quem di diligunt, adolescens moritur” — “Улюбёнцы багоў паміраюць маладыя”. Але згадаем з тых жа антыкаў: “Спадчына доўжыць асобу памерлага”. Перад намі — спадчына. Магчыма, зьявіцца яшчэ нешта, аднак пакуль — вось гэта, 16,64 улікова-выдавецкіх аркушы.
“Самота” — так меўся б назваць сваю кнігу сам пісьменьнік, як сьведчыць яго інтэрвію часопісу “Дзеяслоў”. А ён выдатна адчуваў патаемную сувязь словаў і іх гучаньня са сьветам зьяў і рэчаў, са сьветам эмоцый і настрояў. Таму, магчыма, асабліва востра і балюча адчуваў пагрозу існаваньню роднага, беларускага слова. Найперш — з-за шматвекавога прэсінгу русіфікацыі. Калі ў роднай Айчыне яе карэнная мова вызнаецца другаснай, непажаданай, ледзь не чужой. Пра тое — найперш апавяданьне “Беларускі акцэнт”.
Увогуле, Алесь Асташонак тонка ўлоўліваў акцэнты, нюансы ўнутранага сьвету чалавека. Трывогі, няпэўнасьці, неўладкаванасьць Быцьця. Рэагаваў на ўсё, як тонкі сэйсмограф. Галоўнае ж, як пазначаў ва ўступным слове да кнігі “Фарбы душы” Алесь Адамовіч, “неспакой у яго ад таленту”. Таленту датклівага, крохкага, хаця — досыць часта — і падкрэсьлена грубаватага, з ухілам у натуралізм. Таленту, аснашчанага трывалымі ведамі — гэтаму спрыяла і грунтоўнае валоданьне мовамі. Але ж… Ні талент, ні веды не ратуюць чалавека ні ад памылак, ні ад здрадаў, ні ад нягодаў. Прынамсі, герояў Алеся Асташонка. У апавяданьні “Жанчына ў бэзавым смутку” герой да самай сваёй сьмерці ледзь не абагаўляе каханую жанчыну — жонку. Для яе ўсё — талент, творчасьць, жыцьцё. А яна, як высьвятляецца, цынічная фарысэйка, для якой няма нічога сьвятога… Ведаем пра тое, праўда, толькі мы, чытачы, галоўны герой так і пакідае гэты сьвет у шчасьлівым — ці жахлівым — няведаньні праўды.
“Калісьці ты марыў і верыў, ты проста ўпэўнены быў, што ўсё будзе ня так, як у іншых, а без памылак, бяз стратаў… Атрымалася штосьці зусім адваротнае…” — спавядаецца герой Алеся Асташонка.
Яго прыцягвалі, цікавілі вось такія тыпы людзей: на зломе жыцьця, у існаваньні зусім не паводле нарматыўных законаў этыкі, эстэтыкі, сацыяльных стэрэатыпаў. “Хроніка зносу” — так і называецца першая частка кнігі “ Жоўты колер белага сьнегу”. Гэта і чаканьне рэальнага зносу аднапавярховага квартала ў мэгаполісе і “знос” рэальных постацяў, тых, што не набылі “панцырнага “ досьведу існаваньня, згубілі каштоўнасныя крытэры, апынуліся ў нейкім лякальным закутку сьвядомасьці і рэальнага побыту. Тупік — жыцьцёвы, сьвядомасны.
Што гэта? Іх віна? Лёс? Наканаваньне? Ці нешта іншае? Чаму былы прыгажун, моднік — белы шалік, глянцавыя чаравікі — ператварыўся ў бамжа, пудзіла, аўтсайдэра быцьця? Згадваюцца тут Віён і Вэрлен, героі Стэйнбэка, Горкага і Леаніда Андрэева, Шукшына і Вампілава… Згадваюцца Сартр і Камю… Як і іх героі, пэрсанажы беларускага празаіка Асташонка адчуваюць страту сэнсаў быцьця, яго першаасноваў. Нездарма Асташонак паўтараў: “Чалавек безнадзейна адзінокі. Самотны.”
А ў мяне ўзьнікае крамольная думка. А што каб дзяржаўнае выдавецтва тады, у 1994 годзе, выдала кнігу Алеся Асташонка… Мабыць, гэта нічога не зьмяніла б, але — як тут не згадаць мудра-справядлівыя, хоць і неверагодна скрушныя словы вялікага паэта: “Я не самотны, я кнігу маю…”
Кнігі — не было… Была — самота…
УЛАДЗІМЕР НЯКЛЯЕЎ: “РАНЕЙШАЯ ЛІТАРАТУРА — ГУЛЬНЯ Ў ЖЫЦЬЦЁ, СЁНЬНЯШНЯЯ — ГУЛЬНЯ Ў ТЭКСТ”
На гэтым тыдні ў Менску адкрылася 14-я Міжнародная кніжная выстава, у якой бяруць удзел амаль 600 выдавецтваў з 16-ці краінаў сьвету. А як на такім прэстыжным форуме пачуваецца беларуская кніга? На пытаньні Міхася Скоблы адказвае паэт, старшыня Беларускага ПЭН-Цэнтра Ўладзімер Някляеў.
Міхась Скобла: “Спадар Уладзімер, Міністэрства інфармацыі назвала сёлетнюю выставу рэкорднай — па прадстаўнічасьці, па колькасьці ўдзельнікаў. А як вы, як пісьменьнік, ацэньваеце стан айчыннага кнігавыданьня?”
Уладзімер Някляеў: “Я сёньня з раніцы схадзіў на гэтую выставу і скажу, што яна мяне ўразіла. Праўда, я не шукаў там кніг ні Быкава, ні Барадуліна, ні Бураўкіна, ні Законьнікава, ні Арлова, ні сваіх. Бо — чаго ня можа быць, таго ня можа быць... Але калі абстрагавацца, то сама выстава ўражвае. Я заўсёды згадваю тыя часы, калі кнігу было немагчыма дастаць, калі па кнігі трэба было некуды ехаць. З-за мяжы іх цягаць. Колькі я чамаданаў паабрываў, цягаючы кнігі з Вугоршчыны, з Чэхіі, зь Нямеччыны… А сёньня заходзіш на выставу ці ў кнігарню — і разьбягаюцца вочы. Так, нібыта кляндайк, але ўсё наша кнігавыданьне сёньняшняе скіраванае на ўзьмежак, нават не на ўзьмежак, а па-за межы беларушчыны. І вось гэта, вядома, засмучае”. Скобла: “Бібліяфілы зьбіраюць кнігі таму, што самі іх любяць, бібліяманы — таму, што іх любяць другія. Я ведаю пісьменьнікаў, якіх можна было б назваць бібліяфобамі. А вы сябе да якога разраду адносіце?”
Някляеў: “Цяжка сказаць. Я за сваё жыцьцё страціў тры бібліятэкі. Пры пераездах, якія прыкладна тое самае, што й пажар. І ніколі пра гэта асабліва не шкадаваў. Яшчэ зь юнацтва запомнілася мне фраза Віктара Шклоўскага пра тое, што бібліятэкі трэба мяняць часта, не радзей, чым жонак. Але, скажу шчыра, калі я трапляў у сапраўдныя бібліятэкі, мне займала дух. Бо гэта адчуваньне зусім іншае. Унікальныя бібліятэкі былі ў Барыса Сачанкі, у Максіма Лужаніна”. Скобла: “Я бачыў лужанінскі эксьлібрыс. А ці ёсьць у вас свой уласны кніжны знак?”
Някляеў: “Ёсьць. Але, сабраўшыся прыляпіць эксьлібрыс да таго, што я называў сваёй бібліятэкай, я ўрэшце не рашаўся гэта зрабіць. Бо гэта не было бібліятэкай сапраўднай, а так, больш-менш сыстэмны збор кніг”.
Скобла: “Многія літаратары, скамплектаваўшы сваю бібліятэку, пераважна ёю і абыходзяцца. А вы ці бываеце ў кнігарнях, ці набываеце новыя кнігі?”
Някляеў: “Бываю і набываю. Вось нядаўна зайшоў у кнігарню і купіў энцыкляпэдыю “Вялікае Княства Літоўскае”. На сёньняшні дзень мне чамусьці найцікавей вось такія кнігі чытаць. Але ў свой час усё, што я любіў і што фармавала ўва мне адносіны да жыцьця і да літаратуры, я набываў і меў у сваёй бібліятэцы. Калі я вучыўся ў маскоўскім Літінстытуце, то захапляўся Апдайкам, Стэйнбэкам, Фолкнэрам, Гэмінгуэем, Сэлінджэрам. Іх творы выходзілі спачатку ў часопісе “Иностранная литература” ў выдатных перакладах. І вось якраз гэтыя пісьменьнікі сфармавалі маю літаратурную сьвядомасьць. Сёньня, як ні дзіўна, у мяне зьявіўся зусім іншы інтэрас. Я раптам зразумеў, што не прачытаў уважліва тых, з кім поруч жыў. Хто быў трохі старэйшы за мяне, хто маладзейшы. І перш за ўсё паэтаў, якія ўжо адышлі ў лепшы сьвет. Ну, скажам, Петруся Макаля, Сьцяпана Гаўрусёва, Анатоля Грачанікава, Уладзіслава Нядзьведзкага, Еўдакію Лось, Жэню Янішчыц, Міколу Федзюковіча, якога бліскучы расейскі паэт Яраслаў Сьмелякоў лічыў ледзь не сваім наступнікам. І так шчымліва мне цяпер іх чытаць... І так крыўдна, што творчасьць іх сёньня збэшчаная (маўляў, “нікому непатрэбная саўковая паэзія”)... Там такая шчымлівасьць, такая глыбіня, што сёньняшнім “непагрэшным” творцам і ня сьнілася”.
Скобла: “Сёньня пра беларускія кнігі толькі зрэдку можна пачуць зь дзяржаўных СМІ. А якія зь іх маглі б, пры больш спрыяльных умовах, стаць бэстсэлерамі?”
Някляеў: “Найперш для зьяўленьня бэстсэлеру патрэбен масавы чытач, а пасьля ўжо аўтар і кніга. А мы сёньня ня маем масавага чытача, то адкуль у нас можа быць бэстсэлер? Ну, мы можам нейкую кнігу назваць бэстсэлерам, як гэта робіцца ў “Нашай Ніве”. Я даволі ўважліва чытаю тое, што сёньня пішацца ў нашай прозе і паэзіі. Нядаўна прачытаў Альгерда Бахарэвіча і так нармалёва ўразіўся. А пасьля прачытаў Віктара Казька, і — усё стала на свае месцы. Чытаю з задавальненьнем Юрася Пацюпу з Андрэем Хадановічам, а пасьля — Міхася Стральцова, і таксама ўсё становіцца на свае месцы. У чым тут справа? У любым выпадку літаратура — гульня. Але ў названых мною ранейшых аўтараў гэта была гульня ў жыцьцё, нават ягонай імітацыяй. А цяпер пайшла гульня ў тэкст. Я ня ведаю, што лепш. Відаць, і тое, і тое павінна быць. Але паколькі я выхаваны на літаратуры як гульні ў жыцьцё, мне пісьменьнікі ранейшыя больш па душы”.
Скобла: “Аднойчы ў маёнтку Барэйкаўшчына мне ўдалося пабачыць пісьмовы стол Уладзіслава Сыракомлі, падобны здалёк да плахі. У менскай кватэры я бачыў пісьмовы стол Міхася Стральцова — незвычайны, зь нейкага белага мармуру. А для вас важна — дзе і на чым пісаць?”
Някляеў: “У мяне ніколі не было нейкага адмысловага стала. Палову жыцьця, нават больш чым палову, я пісаў на кухні, на падваконьні. Але ёсьць сталы, уладальнікам якіх я зайздрошчу. Я памятаю той стральцоўскі стол, ён быў страшэнна цяжкі, і Стральцоў пакінуў яго на першай кватэры, калі зьяжджаў, забраўшы толькі бібліятэку.
Скобла: “Усё ж, з чаго ён быў зроблены?”
Някляеў: “Падобна было, што з мармуру. Але не з мармуру, зь нейкага напаўкаштоўнага каменю. Дарэчы, у Стральцова таксама была нядрэнная бібліятэка, зь якой мне дастаўся чатырохтомавы слоўнік Даля. Між іншым, 14 лютага Міхасю Стральцову споўнілася б 70 гадоў, а ўжо 20 гадоў яго з намі няма. Але пра сталы… У Аляксея Дударава — шыкоўны стол, па ягоных словах, ледзьве не радзівілаўскі. Хто яго ведае, можа, і радзівілаўскі. І сапраўды, відаць, адчуваньне зусім іншае, калі сядаеш за шыкоўны стол, выцягваеш шыкоўную шуфляду, дастаеш шыкоўную крэйдаваную паперу, пішаш на ёй шыкоўнай асадкай… Магчыма. Але ў мяне звычка да простых алоўкаў, да звычайных асадкаў, да шматкоў паперы”.
УЛАДЗІМЕР НЯКЛЯЕЎ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
ТРЭЦІ ДЗЕНЬ
У Менску адліга шарэе, У лютым, калі вечарэе І ўзяцца магло б на мароз…
Таварыш мой без папярос Застаўся — і сумна ківае: “Глядзі ты, адліга якая…”
Апроч папярос, нам стае Астатняга: хлеб і цыбуля, І пляшка стаіць на стале…
Заўчора памерла матуля Таварыша… “Колькі разоў Зьбіралася… До ўжо… Даволі… —
Таварыш глядзіць, як у поле, У барву і бель абразоў… —
Ня будзе ўжо болей ніколі Такіх, як пры ёй, маразоў”.
ШТО?
Генадзю Бураўкіну
Забярэзіла ад Варкуты І на поўдзень далей… Гук пусты, Гук паветраны ў небе хіснуўся, Рэха хрумснула: “Ты не вярнуўся”.
Зь небыцьця не бывае назад. Заімглёны ў вакне далягляд, Замутнёная поўніцца шклянка, Зап’янелая паліць каханка.
Выпадковае ўсё выпадкова: І каханка, і шклянка… Ні слова Ні пра лёс, ні пра жарсьць, ні пра сьмерць Не магу зразумець.
Адзінотны над тундраю птах… Што вядзе мяне? Выбраны шлях, Ці сьцяжына вядзе бакавая? Ці пра тое, чаго не бывае, Сны ў начных цягніках?..
* * * Паселішча Вялікія Брады. Старая не пускае ў хату: “Хто ты?” “Я той, хто памірае ад сьпякоты — Падай вады…”
“На воцату. І губы не крыві!” “А я ў каго вады прашу?..” “У сьмерці”. “Канаю я ад раны ў самым сэрцы — Падай крыві...”
* * * Ані царквы ў крыжах, Ані хаціны боскай — Так і жывуць удвох: Богам забытая вёска, Вёскай забыты Бог.
ЛІТПРАЦЭС
НАТАЛЬЛЯ АДАМОВІЧ: “АНТЫЯДЗЕРНАЯ КНІГА БАЦЬКІ НЕВЫПАДКОВА ВЫЙШЛА АДНАЧАСОВА З НАВІНОЙ ПРА АТАМНУЮ СТАНЦЫЮ Ў БЕЛАРУСІ”
Менскае выдавецтва “Ковчег” выпусьціла новую кнігу Алеся Адамовіча. У яе ўвайшлі лісты пісьменьніка 1986-1990-х гадоў, артыкулы і выступы гэтага часу, накіды з нататнікаў, аповесьць “Апошняя пастараль” і невядомы раней кінасцэнар. Ён і даў назоў кнізе — “…Імя сей звезде Чернобыль”. Са складальніцай кнігі, дачкой Алеся Адамовіча Натальляй, гутарыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак. Валянціна Аксак: “Спадарыня Натальля, скажыце калі ласка, як узьнікла ідэя выданьня кнігі антыядзернай, антычарнобыльскай публіцыстыкі Алеся Адамовіча?”
Натальля Адамовіч: “Задума прыйшла вясной 2005 году. Прыйшла тады думка, што вось праз год будзе дваццацігодзьдзе чарнобыльскае катастрофы. Захацелася ў адну кніжку сабраць артыкулы ўсе, запісныя кніжкі. А яшчэ падумала, што трэба надрукаваць сцэнар, які ніхто ня ведае, таму што фільм па ім не адбыўся, ён ляжыць і ніхто яго не чытаў, —“…Імя сей звезде Чернобыль”. І “Апошнюю пастараль” уключыць, бо яна друкавалася толькі ў 1989 годзе. А я дзесьці ў інтэрнэце бачыла, што людзі пытаюцца, дзе яе можна пачытаць. Таму і склала вось такую кніжку”.
Аксак: “Спадарыня Натальля, мяркуючы па тым, якая атрымалася кніга, — гэта таўшчэзны фаліянт — бачна, колькі інтэлектуальнае, творчае і проста чалавечае працы ўклаў ваш бацька ў гэты свой, можна сказаць, жыцьцёвы подзьвіг змаганьня супраць небясьпекі ядзернай катастрофы. Зразумела: усё, што ўключана ў кнігу, вы зьверылі з арыгіналамі твораў. Скажыце, наколькі ўмешваліся, скарачалі, зьнішчалі вострыя, бескампрамісныя думкі Алеся Адамовіча ў той час?”
Адамовіч: “У кнізе гэта відно, бо храналягічна стаяць артыкулы, якія тры гады проста не друкавалі. 1986-ы, 1987-ы, 1988-ы гады — няма нічога на чарнобыльскую тэму, і толькі з 1989-га прарвала. Пайшоў рух, усе саюзныя і нашы беларускія газэты сталі рупарам гэтай тэмы. А тры гады было маўчаньне. І ў гэтыя тры гады былі ягоныя лісты розным людзям, пачынаючы з Гарбачова, розным чыноўнікам з аграпраму і гэтак далей”.
Аксак: “У тыя тры гады, пра якія вы кажаце, Адамовіч сустракаўся з самымі высокімі чыноўнікамі, якіх спрабаваў пераканаць у небясьпецы, якую прынёс Беларусі Чарнобыль, і ў прыняцьці неабходных неадкладных мераў. Аднак ня толькі не прымаліся меры, каб ліквідаваць наступствы чарнобыльскае аварыі, а рабіўся выгляд, што нічога не адбылося, усё нармальна…”
Адамовіч: “Ён лічыў, што ў гэтым ня людзі канкрэтныя вінаватыя, а сыстэма, сыстэма, якая ідзе ад сталінскіх часоў. Нездарма ён у адным з артыкулаў дае тры знакавыя назвы: Курапаты, Хатынь і Чарнобыль. Яны ўсе павязаныя адною ніткаю, і гэтая сыстэма менавіта і выбухнула ў той час, яна паказала, што можа зрабіць для чалавека”.
Аксак: “Алесь Адамовіч разам са сваімі аднадумцамі дамогся таго, што было спыненае будаўніцтва атамнае станцыі пад Менскам, але цяперашняя ўлада прымае рашэньне пра будаўніцтва ў Беларусі новае атамнае станцыі. Больш за тое, тыя людзі, якія ўздымаюць голас супраць гэтага, церпяць. З аднаго шэрагу і тая зьява, што кнігі Алеся Адамовіча цяпер беларускія дзяржаўныя выдавецтвы не выдаюць, спыненае і выданьне Збору ягоных твораў, здаецца, выдаўцы толькі адным томам абмежаваліся…”
Адамовіч: “Так, у 1994 годзе выйшаў у “Мастацкай літаратуры” адзін том і ўсё. У той час я яшчэ зьвярталася ў выдавецтва, мінсітру Падгайнаму пісала. Мне адказвалі, што няма грошай, вось таго яшчэ ня выдалі, таго, называліся розныя прозьвішчы, вось пачакайце… А потым сказалі, што прайшло шмат гадоў, дык, маўляў, вялікі разрыў будзе паміж першым і наступным тамамі. Хаця ў тэматычныя пляны кожны год ставілі, я гэта сама бачыла, але нічога ня рухалася… І канечне, Адамовіч ня вельмі бы быў рады навіне будаваць атамную станцыю там, дзе такое адбылося…”
Аксак: “Выглядае, што тыя суровыя папярэджаньні, якія напісаныя Алесем Адамовічам дваццаць гадоў таму, якраз у гэтай кніжцы, выдадзенай цяпер, і прыйшліся своечасова зноў, на жаль, для беларускага народу. А скажыце, калі ласка, ці трапіць гэтая кніжка ў кнігарні, ці дойдзе яна да чытачоў?”
Адамовіч: “Мне вельмі, канечне, цікава, якая будзе рэакцыя на кнігу цяпер. Мы з выдаўцамі зьбіраемся распаўсюдзіць яе па ўсіх бібліятэках і дамаўляемся з кнігарнямі. У Расею таксама будзем адвозіць на продаж. Канечне, будзем старацца, каб яна дайшла да людзей. Самы першы асобнік я падарыла Несьцярэнку Васілю Барысавічу, нашаму вядомаму вучонаму-антычарнобыльцу… Разумееце, кніжка да дваццацігодзьдзя катастрофы, як я хацела, ня выйшла. Так атрымалася па розных прычынах. Потым увесь час штосьці яе зноў затрымлівала: то акадэмік Веліхаў мне нешта падкажа, і я пачынаю дадаваць, то адсутнасьць грошай затрымала, потым ліст Быкаву знайшоўся амаль перад здачай у друкарню — цэлая гісторыя… Нешта ўвесь час кнігу затрымлівала. Напэўна, павінны былі прагучаць словы нашых кіраўнікоў пра будаўніцтва атамнай станцыі. Як толькі яны прагучалі — і кніжка адразу выйшла… Так супала, але, можа, гэта невыпадкова”.
КРЫТЫКА
На пачатку 1990-х гадоў Алесь Асташонак лічыўся адным з самых пэрспэктыўных і таленавітых маладых літаратараў. Да першай ягонай кнігі ўхвальную прадмову напісаў Алесь Адамовіч, ягоныя п’есы ішлі на сцэнах тэатраў, па ягоных сцэнарах здымаліся фільмы, у ягоных перакладах выходзіла француcкая і ангельская клясыка... Але ў 1995 годзе ў выдавецтве рассыпаецца набор новай кнігі пісьменьніка, а сам ён апынаецца за мяжой, у Кіеве, адкуль на радзіму ўжо ня вернецца... Праз 12 гадоў кніга “Жоўты колер белага сьнегу” ўсё ж пабачыла сьвет у “Мастацкай літаратуры” — у тым самым выдавецтве, дзе яе раней палічылі ня вартай выданьня. Прозу Алеся Асташонка рэцэнзуе крытык Ала Сямёнава.
САМОТА
Здымак мужчыны. На галаве ў яго хустка-бандана, на руках ён трымае вялікага сымпатычнага сабаку. Чалавек на фатаздымку, безумоўна, пазіруе. Можа, нават са спакойным выклікам: прымайце — не прымайце, я такі.
Драматург, празаік, перакладчык Алесь Асташонак. А здымак — з першага нумару часопіса “ Крыніца”, што з маладзёвага ілюстраванага выданьня ператварыўся ўлетку 1994 году ў нешта якасна новае: культуралягічны часопіс, які меў на мэце “шлях у кантэкст эўрапейскай літаратуры, адначасова з увядзеньнем яе здабыткаў у свой нацыянальны кантэкст”.
Алесь Асташонак — адзін зь сябраў рэдкалегіі (яны ж адначасова і супрацоўнікі), вялі там рэй галоўны рэдактар Уладзімер Някляеў і ягоны намесьнік Алесь Разанаў. У складзе рэдкалегіі — Уладзімер Арлоў, Валянцін Акудовіч, Леанід Дранько-Майсюк, Юрась Залоска…
Алесь Асташонак на той момант — аўтар кнігі прозы “Фарбы душы”, дзьвюх п’есаў, двух сцэнароў (з якіх адзін атрымаў прыз Саюзу кінэматаграфістаў СССР на ХІІІ Усесаюзным фэстывалі тэлефільмаў, а другі — першае месца ў конкурсе ў межах Тыдня міжнароднага кіно ў Тэруэлі, у Гішпаніі). Да таго ж, ён перакладчык з францускай, ангельскай, літоўскай моваў. Павінны зьявіцца новы зборнік прозы ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” пад назвай “П’яная кніга, або Жоўты колер белага сьнегу”… ( У назьве — відавочны перагук з Арцюрам Рэмбо — памятаеце яго “П’яны карабель”?)
Пабачыў сьвет зборнік толькі ў 2006 годзе. Пасьмяротна. А тады, у другой палове 1990-х, Асташонак вымушаны быў тэрмінова зьехаць зь Менску і зь Беларусі. З Кіева прывезьлі толькі яго попел…
“Няўжо я памру!..” Так — прароча? — назваў ён апошні разьдзел сваёй кнігі. І задаваў, як шмат хто іншы, пытаньні: “Чаму паміраюць лепшыя?” Згадваў Плаўта, які цьвердзіў: “Quem di diligunt, adolescens moritur” — “Улюбёнцы багоў паміраюць маладыя”. Але згадаем з тых жа антыкаў: “Спадчына доўжыць асобу памерлага”. Перад намі — спадчына. Магчыма, зьявіцца яшчэ нешта, аднак пакуль — вось гэта, 16,64 улікова-выдавецкіх аркушы.
“Самота” — так меўся б назваць сваю кнігу сам пісьменьнік, як сьведчыць яго інтэрвію часопісу “Дзеяслоў”. А ён выдатна адчуваў патаемную сувязь словаў і іх гучаньня са сьветам зьяў і рэчаў, са сьветам эмоцый і настрояў. Таму, магчыма, асабліва востра і балюча адчуваў пагрозу існаваньню роднага, беларускага слова. Найперш — з-за шматвекавога прэсінгу русіфікацыі. Калі ў роднай Айчыне яе карэнная мова вызнаецца другаснай, непажаданай, ледзь не чужой. Пра тое — найперш апавяданьне “Беларускі акцэнт”.
Увогуле, Алесь Асташонак тонка ўлоўліваў акцэнты, нюансы ўнутранага сьвету чалавека. Трывогі, няпэўнасьці, неўладкаванасьць Быцьця. Рэагаваў на ўсё, як тонкі сэйсмограф. Галоўнае ж, як пазначаў ва ўступным слове да кнігі “Фарбы душы” Алесь Адамовіч, “неспакой у яго ад таленту”. Таленту датклівага, крохкага, хаця — досыць часта — і падкрэсьлена грубаватага, з ухілам у натуралізм. Таленту, аснашчанага трывалымі ведамі — гэтаму спрыяла і грунтоўнае валоданьне мовамі. Але ж… Ні талент, ні веды не ратуюць чалавека ні ад памылак, ні ад здрадаў, ні ад нягодаў. Прынамсі, герояў Алеся Асташонка. У апавяданьні “Жанчына ў бэзавым смутку” герой да самай сваёй сьмерці ледзь не абагаўляе каханую жанчыну — жонку. Для яе ўсё — талент, творчасьць, жыцьцё. А яна, як высьвятляецца, цынічная фарысэйка, для якой няма нічога сьвятога… Ведаем пра тое, праўда, толькі мы, чытачы, галоўны герой так і пакідае гэты сьвет у шчасьлівым — ці жахлівым — няведаньні праўды.
“Калісьці ты марыў і верыў, ты проста ўпэўнены быў, што ўсё будзе ня так, як у іншых, а без памылак, бяз стратаў… Атрымалася штосьці зусім адваротнае…” — спавядаецца герой Алеся Асташонка.
Яго прыцягвалі, цікавілі вось такія тыпы людзей: на зломе жыцьця, у існаваньні зусім не паводле нарматыўных законаў этыкі, эстэтыкі, сацыяльных стэрэатыпаў. “Хроніка зносу” — так і называецца першая частка кнігі “ Жоўты колер белага сьнегу”. Гэта і чаканьне рэальнага зносу аднапавярховага квартала ў мэгаполісе і “знос” рэальных постацяў, тых, што не набылі “панцырнага “ досьведу існаваньня, згубілі каштоўнасныя крытэры, апынуліся ў нейкім лякальным закутку сьвядомасьці і рэальнага побыту. Тупік — жыцьцёвы, сьвядомасны.
Што гэта? Іх віна? Лёс? Наканаваньне? Ці нешта іншае? Чаму былы прыгажун, моднік — белы шалік, глянцавыя чаравікі — ператварыўся ў бамжа, пудзіла, аўтсайдэра быцьця? Згадваюцца тут Віён і Вэрлен, героі Стэйнбэка, Горкага і Леаніда Андрэева, Шукшына і Вампілава… Згадваюцца Сартр і Камю… Як і іх героі, пэрсанажы беларускага празаіка Асташонка адчуваюць страту сэнсаў быцьця, яго першаасноваў. Нездарма Асташонак паўтараў: “Чалавек безнадзейна адзінокі. Самотны.”
А ў мяне ўзьнікае крамольная думка. А што каб дзяржаўнае выдавецтва тады, у 1994 годзе, выдала кнігу Алеся Асташонка… Мабыць, гэта нічога не зьмяніла б, але — як тут не згадаць мудра-справядлівыя, хоць і неверагодна скрушныя словы вялікага паэта: “Я не самотны, я кнігу маю…”
Кнігі — не было… Была — самота…
