Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Ванда Марцінш душ Рэйш: «У Літве цяпер больш Беларусі, чым у самой краіне з такою назвай»


Ванда Марцінш душ Рэйш
Ванда Марцінш душ Рэйш

Сёньня ў нас у гасьцях адна з самых актыўных дзяячак беларускай супольнасьці ў Літве. Паэтка, перакладніца, папулярызатарка беларускай літаратуры Ванда Марцінш душ Рэйш.

— Нядаўна вы, спадарыня Ванда, езьдзілі наведаць магілы продкаў у Беларусі. Але ж у вас такое нязвыклае для беларускага вуха прозьвішча. Дык хто і адкуль вы?

— Нягледзячы на нязвыклае для беларускага вуха прозьвішча, я беларуска з добрым дамешкам літоўскай і польскай крыві, якая нарадзілася на беларуска-літоўскім памежжы за 6 кілямэтраў ад Камаяў (цяпер Пастаўскі раён) у бок літоўскіх Гадуцішак (цяпер Сьвянцянскі раён Літвы). Гэтая ўмоўнасьць падзелу, гэтая рухомасьць і заўсёдная (да нядаўняга часу) адсутнасьць межаў паміж нашымі народамі абумовілі маё разьвіцьцё як асобы і як творцы ў кантэксьце гэтых дзьвюх культур.

А прозьвішча я маю партугальскае — майго былога мужа з Мадэйры. Хоць жылі мы там «наскокамі» — асноўным месцам пражываньня і працы была Шатляндыя (Эдынбург), але за амаль два дзесяцігодзьдзі я пасьпела добра вывучыць партугальскую мову, прачытаць шмат клясыкаў і крыху менш сучасьнікаў і, наогул, палюбіць партугальцаў і іх культуру. І адносіны да мяне з боку велізарнай партугальскай сям’і мужа заўсёды былі выключна добрымі, таму вырашыла захаваць партугальскае прозьвішча.

— Ці былі ў вас, грамадзянкі Літвы, якую беларуская прапаганда абвясьціла ў ліку іншых эўрапейскіх краінаў варожаю, праблемы на беларускай мяжы ў гэтай вандроўцы?

— Дзякуй Богу, пакуль што не было, але ўсе мае шматлікія беларускія і літоўскія сябры вельмі сварыліся на мяне за гэтую паездку. Тым больш, што паехала я на наступны дзень пасьля свайго выступу на мерапрыемстве, прысьвечаным (не)растраляным паэтам у Вільні, дзе чытала два вельмі гнеўныя (цалкам апраўдана) вершы спадара Сяргея Ваганава і нас там здымаў «Белсат», ды і ў «Нашай Ніве», кажуць, мае здымкі былі. Так што тое, калі маё прозьвішча зьявіцца ў «чорных сьпісах», мяркую — толькі пытаньне часу. Але ж ня зьезьдзіць на магілы бацькоў я проста не магла, таму рызыкнула гэтым разам.

— Вы не былі ў Беларусі тры гады, два апошнія зь якіх моцна зьмянілі краіну і грамадзтва. Якія перамены ў сваіх суродзічах вам кінуліся ў вочы? Што вас, жыхарку вольнага сьвету, уразіла, зьдзівіла, узрадавала ці засмуціла ў іх паводзінах, поглядах? Як, урэшце, яны вас успрымалі?

— Ведаеце, жывучы доўгі час за мяжой, я і раней ня вельмі часта бывала ў Беларусі, таму што калі там зьмянілася, на жаль, дакладна ня ведаю.

Belarusian poetess and translator in Lithuania Vanda Martsinsh dush Reysh
Belarusian poetess and translator in Lithuania Vanda Martsinsh dush Reysh

А ўразіла мяне шмат што, і вельмі непрыемна. Па-першае, гэта страшэнная закінутасьць вёсак у нашых ваколіцах: пустыя паўгнілыя хаты, зарослыя бадылямі, дарога празь вёску разьбітая так, што і пешшу прайсьці цяжка, што ўжо казаць пра тое, каб праехаць на машыне. Нікуды зь вёскі практычна немагчыма выехаць — старэнькі аўтобусік ходзіць з райцэнтру і назад два разы на тыдзень. І так можна пералічваць бясконца. На гэтым тле паказная чысьціня і дагледжанасьць Менску выглядаюць зьдзекам з усіх беларусаў, якія жывуць не ў сталіцы ці вялікім горадзе.

У поглядах, мяркую, зьмены такія самыя, як і ў іншых кутках Беларусі: моладзь чытае навіны ў сацыяльным сеціве, тэлеграм-каналах, разважае, ня вельмі паддаецца ўплыву дзяржаўных сродкаў масавай інфармацыі ды яшчэ і бацькоў, і нават дзядоў заклікае ня верыць. А вось зь людзьмі майго пакаленьня і старэйшымі проста жах. Адзін з маіх старых знаёмых, зь якім разам на танцы калісьці бегалі, на поўным сур’ёзе расказаў, што ў ягонай вёсцы былі арыштавалі суседа за тое, што меў БЧБ сьцяг і партрэт Гітлера. І нядурны ў прынцыпе чалавек ня бачыць, што гэта несумяшчальныя рэчы! Наконт прычынаў вайны ва Ўкраіне — цалкам прамытыя мазгі, але вельмі баяцца, і мне іх шчыра шкада, хоць ведаю, што гэтым неразуменьнем і ціхай згодай яны толькі пагаршаюць сытуацыю.

Са мной у спрэчкі ніхто не ўвязваўся, але да мяне ўжо даўно нашы аднавяскоўцы ставяцца як да «англічанкі» і таму ніякіх іншых поглядаў, чым погляды заходняга сьвету, ад мяне ніхто і не чакае.

— Многія людзі, якія жывуць не на радзіме, мараць некалі на яе вярнуцца. Ці ёсьць такая мара ў вас?

— Я выехала зь Беларусі ў Вільню пасьля сканчэньня Віцебскага пэдінстытуту, калі мне было 20 гадоў. У Літве жывуць сем’і маёй дачкі і маёй сястры, ня кажучы ўжо пра стрыечных сясьцёр і братоў, далейшую радню і аднавяскоўцаў. Для мяне тут больш Беларусі, чым у той краіне, у якую яна цяпер ператварылася. Да таго ж, я вырасла ў беларуска-польска-літоўскім асяродку памежжа і знайшла яго, праўда ў крыху іншых прапорцыях, жывым у сучаснай Літве, а вось у Беларусі яно цалкам зьнішчана, а што і было, тое данішчваецца цяпер. Я пачуваю сябе дома тут, а не ў Беларусі. І я з самага атрыманьня Літвой незалежнасьці зьяўляюся яе грамадзянкай. Для мяне гэта ня менш важна, чым нацыянальная прыналежнасьць. Я беларуска Літвы!

— Вы адмініструеце інтэрнэт-суполку «Песьні Віленскага краю». Што гэта за песьні? Фальклёр? Паэзія? Хто аўтары? Ці шмат іх цяпер на Віленшчыне?

Belarusian poetess and translator in Lithuania Vanda Martsinsh dush Reysh
Belarusian poetess and translator in Lithuania Vanda Martsinsh dush Reysh

— Гэта паэзія. Задума была грандыёзная, выкананьне, па розных прычынах, атрымалася больш сьціплым. Хацела пісаць пра літаратуру і культуру Віленскага краю, зьвяртаючы, вядома, больш увагі на паэзію. Плянавала пісаць пра тых шматлікіх паэтаў, жыцьцё і творчасьць якіх былі зьвязаныя зь Вільняй, а таксама пра сучаснае паэтычнае жыцьцё Вільні, больш беларускае, але і час ад часу перакладаючы літоўскіх і мясцовых польскіх паэтаў. Але зразумела, што пра віленскіх паэтаў адраджэньня замала ведаю, а калі буду паглыбляцца ў дасьледаваньні, то нічога вартага сама не напішу. На польскія, літоўскія, а часам нават беларускія паэтычныя імпрэзы не заўсёды магу трапіць, бо жыву за 60 кілямэтраў ад Вільні на хутары. Вось толькі літоўскіх і польскіх паэтаў насамрэч перакладаю шмат.

З нашых мясцовых беларускіх паэтаў часта публікую вершы Алега Мінкіна і часам Тацяны Сапач. З тымі паэтамі, якія толькі нядаўна прыехалі з Беларусі, толькі пачынаю знаёміцца. Наогул, дзейнічаю згодна з абставінамі — жыву ў глыбіні Дзукіі (адна з этнаграфічных частак Літвы) і знаёмлю сваіх беларускіх чытачоў з жыцьцём літоўскай вёскі, у якім я, дарэчы, прымаю актыўны ўдзел: мяне заўсёды запрашаюць на літаратурныя імпрэзы ў наша і навакольныя мястэчкі, дзе я чытаю свае вершы на беларускай мове з выдатнымі перакладамі на літоўскую мову перакладчыцы Альмы Лапінскене, а таксама мае пераклады літоўскай паэзіі на беларускую мову. Такім спосабам падтрымліваю беларуска-літоўскія літаратурныя сувязі на ўсіх узроўнях.

— Два гады таму ў вас выйшла першая кніга вершаў «Мора Мары», якая вельмі ўхвальна была прынятая і крытыкамі, і чытачамі. А пасьля яе ў гэты драматычны і нават трагічны час ці пішацца вам? Дзе і ў чым бераце сілы, каб тварыць гармонію з хаосу?

— Пішу і даволі шмат. Наколькі дазваляюць фізычныя сілы, актыўна ўдзельнічаю ў культурным і грамадзкім жыцьці Літвы. У мінулым годзе перакладала вельмі цяжкую псыхалягічна кнігу літоўскай ссыльнай Далі Грынкявічуце «Літоўцы ля мора Лапцевых». Таму ведаю, што часам мне абавязкова трэба неяк адпачыць і перазарадзіцца ад тых нагрузак, якія бяру на сябе. А дзе лепш схавацца на некалькі гадзін, калі гэта неабходна, ці выпусьціць свае эмоцыі, як не ў суразмоўі з Прыгажосьцю — Прыродай і Паэзіяй?

Парадуйце, калі ласка, нашых чытачоў сваімі новымі творамі.

* * *

Вылюднены край

«У гэтым лесе
на гэтай зямлі,
нечакана безабаронны,
буду пакутліва ўспамінаць,
як падаюць дрэвы».

(Алесь Разанаў)

Іду нясьпешна па змалелым лесе —
Зямлі дзяцінства даўняй зашлы госьць.
Тут не пазнаць балотаў, чарналесься
І сэрца тне кусьлівы жаль, як восьць.

Ні галасоў дзіцячых пераліваў,
Ні ў хатах вечарэючы агня.
Дзе шчыраваў вясковец незласьлівы,
Гульма гуляюць сум і маўкліня.

Над краем, як віхор, пранёсься згубны,
І як зьнішчальцам апраўдаць цяпер
Зямлі даброцьця ўтратак безрахубны,
Што ў народа бралі напавер?

Вясною засінеюць медуніцы
І ўсьміхнецца зелянкава гай.
Успомню гэты дзень і будзе сьніцца
Мне беспатольна вылюднены край.

Вёска ўспаміну

Як здань, на Ўсе Сьвятыя ўначы
Ступаю ў вёску — дыбам кожны волас.
Нам з вёскай не патрэбны талмачы —
Вёў над прадоньнем лёсу ейны голас.

Мядзьведзіхай варочаецца рань,
Абсеў сумнеў бяссоньнем глузд паэта:
Хто тут жывы, а хто тут толькі здань?
Належыць хто тут з нас да іншасьвету?

Вузее на вачах прастор жыцьця,
Ярчэе вобраз той дзіцячы год ад году,
А над сучасьсем ветры забыцьця
Цярушаць мглу атрутную з усходу.

Спусьцелі хаты, зарасьлі двары,
Шашу сьціснуў ланцуг дамоў цагельных,
А мы, як цені, з вёскай той пары
Жывём удзьвюх у сьвеце паралельным.

Ранак у роднай вёсцы

Разбрахаліся зранку сабакі.
З печы цягне сьняданку душок:
На патэльні сквірчыць верашчака,
Ў небе скручаны блін — веташок.

Разаднела ў небе і ў сэрцы,
Цешыць зрок шараватая сінь,
А ля плоту палае цяпельца
З аксамітак і позьніх вяргінь.

Нешта мэкаюць сумнае козы,
Гладкай паўсьцю ільсьніцца бачок.
Да бязьлістай хмурынкі-бярозы
Прыхінуўся таўсматы бычок…

Веру я, што старыя не маняць:
Праз цялесны пакроў, праз гады
Калі-небудзь здранцьвелая памяць
Прынясе, як на крылах, сюды.

І да тлуму жывых чужаніца,
Ў забыцьці тагасьветным, маўчком,
Буравата-брунатнай начніцай
Пралячу над зарослым стаўком.

Канец кастрычніка

Ў нябыт сплываюць гаваркія хвілі,
Ліняюць дрэў агністыя плашчы
І з шоргатам сухіх брунатных крыльляў
Ляцяць лісты, як майскія хрушчы.

А лес ў рудых шурпатых нагавіцах
Згубіў каптур і грудзі расхлістаў,
Асінкі пажаўцелыя спадніцы
Нібы для праньня скінулі ў стаў.

І там, дзе рой назольнай жамярыны
Яшчэ нядаўна мак нябачны тоўк,
Праз лісьце ад суседзкае адрыны
Панура чэша раськірэка-стоўп…

Ад восеньскай красы, як ад экрана,
Не адарвацца, хоць сяджу даўно
І выдасца, што круціць кіншчык п’яны
Да дрыжыкаў знаёмае кіно.

Восеньскае лісьце

Грабу адна, без тлумнай талакі
Лісьця сухога залатыя зьлепкі.
Такі п’янкі — аж водзіць у бакі —
Прыбражаных ападкаў водар крэпкі.

Для працы дня кароткага няўзбыт —
Ўжо сонца пазірае сарамліва,
Шарэе хаты палінялы шчыт,
Сьцяцюрыўшыся, лес стаіць маўклівы.

Па-праўдзе, толькі й назвы, што грабу —
Абняўшы граблі сноўдаю ля дому:
Маліньнік позьні зьбіўся ў каўтун,
Тут шчаўе адрасло, там грыб ядомы.

А ў галаве трывог шавецкі нож
Ні днём, ні ноччу не дае спакою…
І зноў жыцьцё змарнела, як на грош.
Другіх няма… І трэба жыць такое.

У двары

Маркотным вокам аглядаю двор —
Да ладу шмат яшчэ давесьці трэба.
Усьцяж тут духу дзейнаму прастор,
А я дзіўлюся мройліва на неба:

Там воблак праплывае, як абраз,
І зайца гоняць белыя сабакі.
Магчыма, гэта нейкі іншасказ,
Ды толькі што гавораць неба знакі?

А можа не зямлі шукаць правы,
То адзіноту ў госьці зваць, то лучнасьць?..
Каб не круціць дарэмна галавы,
Загадкі вечныя зграбу да кучы.

Кучмень пярэсты шэпча свой сакрэт:
«Я — сьціжма мрояў згубленых калісьці.».
Пайду ў хату — падпішу дэкрэт,
Каб сёньня больш не ападала лісьце.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG