Мацуты, Пастаўскі раён
1949 год быў у Заходняй Беларусі асаблівы. На яго прыпалі 10-я ўгодкі так званага вызвольнага паходу Чырвонай Арміі. І не было ніводнага нумару абласной „Сялянскай газеты“, дзе б не апявалася дата 17-га верасьня.
„Раней бывала, часта сыны Андрушка або Міша прасілі жонку: — Мама, дай кавалак хлеба.
Яна адказвала, што хлеба ўжо няма, і сэрца яе аблівалася крывёй.
А цяпер у доме і хлеб, і да хлеба ёсць. Толькі авансам прывёз я сёлета 41 пуд збожжа, ды прывязу яшчэ столькі.
Хутка пераеду ў новы дом. У старым ужо неяк нялоўка жыць“.
„Да 1939 года сям’я майго бацькі, сем’і Бенедзікта Лашука, Аляксандра Цёплага і многіх другіх сялян вёскі Чарнята, якія мелі маленькія надзелы, заўсёды жылі ўпрогаладзь. Совецкая ўлада дала нам зямлю, аб якой вякамі марылі нашы бацькі і дзяды. Жыць стала лепш.
Наш калгас арганізаваўся напярэдадні 70-годдзя таварыша Сталіна, і на агульным сходзе мы адзінадушна рашылі прысвоіць арцелі гэтае дарагое імя. З імем правадыра мы пойдзем уперад да заможнага і культурнага жыцця“.
„Аб Вілейшчыне сённяшняга дня нельга пісаць без захаплення:
Сёння сагрэта ты сталінскай ласкай
Крочыш па светламу, новаму шляху.
Вышла абдзёртай ты, беднай, жабрацкай.
Стала заможнай, культурнай, багатай.
Многа добрых вершаў аб новай калгаснай вёсцы напісаў Нікалай Астаневіч (вёска Андроны Пастаўскага раёна). Яны прасякнуты адной выразнай думкай: людзі, якія пралівалі за плугам сем патоў, толькі цяпер, з прыходам совецкай улады, сталі сапраўднымі гаспадарамі зямлі. Явай стала калісьці незбыткоўная мара беларускіх сялян аб машыннай апрацоўцы глебы: на палі прыйшоў „сталёвы конь“ — магутны трактар. Вось яна, наша калгасная навіна:
Ледзь народзіцца восеньскі ранак
І раса на траве заблішчыць,
На машыну садзіцца Святлана,
Едзе глебу у поле лушчыць.
Вось першыя вершы Івана Занковіча. Ён прысвячае іх сваёй роднай Вілейшчыне.
Аўтар гаворыць аб тых вялікіх соцыяльных пераменах, што адбыліся ў яго роднай старане пасля незабыўнай восені 1939 года.
Сёння дзесятая ўжо гадавіна,
Як мы не ведаем гора з бядой, —
усклікае І. Занковіч“.
Цікава, Іван Занковіч сам зразумеў, што ён напісаў? Дзесяць гадоў людзі ня ведаюць гора зь бядой? Уключна з трыма гадамі нацысцкай акупацыі? І як гэтую крамолу прапусьціў цэнзар? Але, як бы ні шчыравала „Сялянская газета“ ўдаваць сталінскую радасьць, самым папулярным артыкулам Крымінальнага кодэксу, паводле якога Маладачанскі суд выносіў прысуды і ў 1949-м, і ў 1950 годзе, быў артыкул нумар 80. Вось ён.
„80. Бандитизм, то есть организация вооружённых банд и участие в них и в организуемых ими нападениях на советские и частные учреждения или отдельных граждан, остановка поездов и разрушение железнодорожных путей и иных средств сообщения и связи влечёт — лишение свободы на срок не ниже трёх лет с конфискацией части или всего имущества, с повышением в особо отягчающих обстоятельствах вплоть до высшей меры социальной защиты — расстрела с конфискацией имущества“.
У лютым 1950-га выязная сэсія суду ў Вялейцы асудзіла па гэтым арытыкуле тузін чалавек. Усе асуджаныя — маладыя людзі ад 20 да 23 гадоў: Місьнік Генрых Пятровіч, Лоўкіс Леанід Валяр’янавіч, Місьнік Вітольд Пятровіч, Лоўкіс Казімір Люцыянавіч, Казёл Іван Іванавіч, Пяткевіч Часлаў Станіслававіч, Місьнік Іосіф Ігнатавіч, Скіпар Лангіна Зафіраўна, Казёл Соф’я Іванаўна, Казёл Браніслава Міхайлаўна, Папелік Валеры Ўсьцінавіч. Усе зь сялян-сераднякоў, беспартыйныя, халастыя, малапісьменныя. Усе палякі. Узростам і біяграфіяй вылучаецца толькі Ёсіф Місьнік. Народжаны ў 1922-м, ён пасьпеў паваяваць у Арміі Людовай. Нават быў узнагароджаны двума польскімі мэдалямі і савецкім мэдалём „За Победу над Германией“.
А якія цудоўныя імёны ў гэтых людзей. Генрых, Вітольд, Браніслава. Зрэшты, у кіраўніка гэтай групы таксама імя гучнае.
„Установлено: Козел Иван, будучи призванным в школу ФЗО, через Поставский РВК, уклонился от мобилизации, после чего перешел на нелегальное положение, и в ноябре 1948 г. вступил в вооружённую грабительскую банду Струк Альфонса, а в декабре 1949 г. вовлек в банду Мисника Генриха, Ловкиса Леонида, Мисника Витольда и Ловкиса Казимира. И в составе указанной банды производили ограбления магазинов-сельпо, государственных учреждений и советских граждан“.
Альфонс Струк. З такім імем трэба насіць гарнітуры ад Гуга Боса і чаравікі-нарыманы. Рабаваць горадзенскія ювэлірныя крамы альбо віленскія банкі. Пасьля чаго выпіваць марціні б’янка пад танга Оскара Строка. Але ж замест гэтага Альфонсу Струку, пэўна, прыходзілася насіць кірзачы, бамбіць вясковыя крамы сельпо і адзначаць удалую справу казённай водкай.
Імя Генрых я, савецкі школьнік, упершыню пачуў у фільме „Шчыт і меч“. Асабліва запомнілася сцэна сустрэчы дзядзькі, афіцэра СС, якога граў Альгімантас Масюліс, са сваім пляменьнікам, героем Алега Янкоўскага. „Генрих, мой мальчик“, — абдымаў сваяка добры штандартэнфюрэр. Як гэта гучала кранальна і па-нямецку. Мне, савецкаму школьніку, было няўцям, што і Генрых, і Адольф, і Вільгельм, і Рычард — самыя звычайныя імёны Заходняй Беларусі. Але нават яны, самі імёны, супраціўляліся як маглі.
„На гэтым здымку паказана сям’я калгасніка сельскагаспадарчай арцелі імя Сталіна, Пагосцкага сельсавета, Крывіцкага раёна, Іосіфа Напалеонавіча Жураўскага. Кожны член сям’і мае незвычайны музыкальны слух. Сам Іосіф Напалеонавіч выдатна іграе на скрыпцы, сын Генрых на баяне, дачка Адэля на цымбалах.
У часы адпачынку бацьку і дзяцей можна застаць за развучваннем новых музыкальных твораў. Апрача беларускіх нацыянальных песень і танцаў яны выконваюць немала народных рускіх песень, твораў совецкіх кампазітараў. Нядаўна яны развучылі новыя песні: «Аб Сталіне», «Калгасную песню аб Маскве», «Мы беларусы». Песні гэтыя ў іх выкананні гучаць радасна і натхнёна, адлюстроўваючы лепшыя пачуцці беларускага народа — любоў да вялікага Сталіна, да роднай і любімай Масквы, якія ўказалі беларускаму народу шлях да шчасця, да заможнага і культурнага калгаснага жыцця“.
Цяжка ўявіць, каб Ёсіф Напалеонавіч казаў свайму сыну: „Генрых, мой хлопчык. Вазьмі ж ты баян. Давай запяем нашу любімую, «Калгасную песьню аб Маскве». Эх, шкада, дзядуля Напалеон нас ня чуець“.
Але ж ня трэба быць вельмі назіральным, каб заўважыць такую дэталь жыцьця Заходняй Беларусі. Езьдзячы па колішняй Віленшчыне, я часта сустракаў і Мальвінаў, і Гертрудаў, і Вільгельмаў з Рычардамі. Ня ўсе яны былі палякамі, але ўсе яны былі рыма-каталікамі, народжанымі да 1939-га. Па вайне карціна рэзка зьмянілася. Людзі, народжаныя ў 1950-я, а пагатоў у 1960-я гады, усе называліся па-савецку. Колькі ў маёй школе было Сярожаў, Сашаў, Наташаў і Таняў! Дзімам я быў адзін на клясу. Пра імклівае зьнікненьне спрадвечных, па сьвятцах дадзеных імёнаў мне расказаў ураджэнец вёскі Завараты, глыбоцкі журналіст Зьміцер Лупач.
— „Нярускія“ імёны пачалі зьнікаць з паступовым наступам расейскай мовы. Людзі пачыналі саромецца сваіх імёнаў, калі ехалі ў горад на працу. Я памятаю, быў такі Людгард, які стаў Лёнем. Потым ведаю чалавека па імені Фларыян, а ў горадзе ён назваўся Федзем! Яніна сталася Нінай. У нашай вёсцы жанчыну бацькі назвалі Ядзяй. Але яна лічыла, што гэта дужа па-калхознаму, і перапісалася Надзяй. Хоць, у вёсцы, калі прыяжджала, усё роўна яе звалі Ядзяй. Адна Валерыя стала Валяй. А быў чалавек, якога ў юнацтве забралі ў Нямеччыну на работы. І калі немцы пачалі плаціць былым остарбайтэрам грошы, яму прыйшлося шукаць пяць сьведак у вёсцы, каб даказаць сваё імя. Бо ён быў Геранімам, а як паехаў у Менск, перапісаўся Грыгорыем. Дзякуй Богу, тады яшчэ знайшліся жывыя людзі, якія памяталі яго як Гераніма. Неяк да нас у школу прыслалі настаўніцу з Магілёўшчыны. Дык яна ўсё дзівілася: „Якія ў вас сьмешныя імёны! Марцэля, Адэля, Мальвіна...“
Мацуты — гэта зусім маленечкая вёска па дарозе з Пастаў на Камаі. Жылых хатаў засталося каля дзясятка. Тут дажываюць свой век жанчыны, якія ў Мацуты выйшлі замуж зь іншых вёсак. Ні пра якога Альфонса яны, вядома, ня чулі. Але на адным з панадворкаў я заўважыў мужчыну, які сек дровы. На выгляд яўна за 60, але ж які маладжавы і бадзёры! Сапраўды, узрост не залежыць ад лічбы ў пашпарце.
Фэліксу Місьніку, як высьветлілася, 82 гады. Свой маладжавы выгляд ён патлумачыў адсутнасьцю сям’і. Стары кавалер так эмацыйна аспрэчыў сваё сваяцтва зь Місьнікам Генрыхам і Місьнікам Вітольдам, што я адчуў сябе нейкім сьледчым з МГБ. Патыхнула 1949 годам.
„17 февраля 1949 года Козел Иван, Мисник Генрих, Ловкис Леонид, Мисник Витольд и Ловкис Казимир совершили вооружённое ограбление магазина-сельпо в дер. Оцковичи, где забрали различных товаров на сумму 24329 рублей 80 копеек, разгромив Оцковский сельсовет“.
Фэлікс Місьнік ласкава запрасіў мяне ў хату.
— Ды нічым яны палітычным не займаліся. Некаторыя проста хаваліся, некаторыя магазіны грабілі. Генрыха ўжо даўно няма. Ён пасьля лягеру ў Віцебску застаўся жыць. Сюды не вярнуўся. Бацькі памёршы, хацёнка малая. У той хаце, у Місьніка, сабраліся неяк хлопцы. І быў там Бужынскі такі. І раптам прыехаў участковы. Хацеў таго Бужынскага ўзяць. Ці ён каго прыстрэліўшы быў, ня знаю. І хацеў участковы яго ўзяць, а Бужынскі крэпкаваты быў мужык. Таму ўчастковаму даў па галаве, адабраў пісталет. І з гэтым пісталетам у Гадуцішкі, а потым у Латвію ўцёк. І так яго болей ніхто ня відзеў. Ягоны хутар быў за вёскай.
Во якія тут, аказваецца, былі баталіі пасьля вайны. Але ж ад вачэй савецкіх сьледчых нічога не схаваеш. Нават вось такое злачынства:
„В начале июля 1949 года Ловкис Леонид, Мисник Генрих и Ловкис Казимир совершили ограбление гражданина Петкевич на хуторе Буцевичи, где, разорив 2 семьи пчёл, забрали с собой мёд“.
— У нас тут у асноўным жывуць Місьнікі і Казлы. Ня Козел, а Казёл. Казёл — гэта фамілія. Гэта ня лаянка.
Напраўду, русыфікацыя прыйшла ня столькі ў выглядзе вершаў Аляксандра Пушкіна і прозы Льва Талстоя. Ня толькі зь бясконцых савецкіх песень пра Сталіна, што круцілі па радыё ўвесь дзень. Але таксама ў выглядзе новых моўных нормаў, якія панавалі ў савецкіх турмах. Ад чаго нэўтральнае слова „казёл“ альбо звычайнае прозьвішча Казёл раптам у новай рэальнасьці траціла свой нэўтральны сэнс. Такое прозьвішча ў савецкай краіне мець было нельга ні ў якім разе. Таму што „казёл“, згодна з турэмным кодэксам, гэта вязень, які адкрыта супрацоўнічае з адміністрацыяй. Лішне казаць, што слова гэтае — сур’ёзная абраза. Вось так звычайныя беларускія Казлы станавіліся савецкімі Козеламі.
„Скипор Лонгина, Козел Софья и Козел Бронислава в декабре 1948 г. установили преступную связь с вышеуказанной грабительской бандой Струк, присутствовали на сборищах бандитов, где обсуждались вопросы о предстоящих ограблениях магазинов-сельпо, однако органы Советской власти об этом до сведения не доводили, укрывали бандитов в своих домах. Снабжали бандитов продуктами питания и участвовали с ними в распитии самогона и других спиртных напитков. Принимали от бандитов в счет вознаграждения за услуги награбленные ими товары“.
— Гэта сёстры былі зь імі зьвязаўшыся. Дружылі, страчаліся. Танцы! Калі прыяжджала міліцыя, тады яны ўбягалі. Праз вокны. Міліцыя была акружыўшы. Цяпер жа ў клуб зьбіраюцца. А ў то ўрэмя ў хатах. Дзе большая хата, там і сабіраліся. У тое ўрэмя ў МГБ начальнік Мядзьведзеў быў. Іх усіх забралі. А сёстры тыя... у Магадане аказаліся зьвезеныя. Яны больш сюды не паявіліся. Браніслава там замуж выйшла і да сьмерці там жыла. Можа, і цяпер дзеці там жывуць. Прыяжджала яна, помню, раз. У госьці з Магадана. Жыла, казала, няплоха там. Холадна тока.
Асноўным заняткам людзей, якія па вайне праходзілі паводле 80-га „бандыцкага“ артыкулу, было рабаваньне крамаў. Здавалася б, навошта хаваць і маральна падтрымліваць гэтых рабаўнікоў? Але ж і хавалі, і падтрымлівалі многія людзі, ня толькі сваякі і ня толькі за грошы. Найлепшае тлумачэньне гэтым паводзінам дала старая Ядзьвіга зь вёскі Слабодка.
— Калі да мяне прыйдзе сусед і ўкрадзе ад мяне што, значы, яму грэх, па-нашаму. Грэх! Нада да нашага ксяндза ісьці спавядацца. А есьлі пойдзеш во ў магазын, украдзеш у магазыне — грэху няма! Грэху няма, бо гэта нашае!
Лёгіка простая. Нешта скрасьці можна ў гаспадара. Але дзяржаўная крама, як і ўсё, што ёсьць дзяржаўнае — гэта не гаспадар. У дзяржавы няма аблічча. Дзяржава ўвасобілася ў выглядзе чыноўніка зь сельсавету, афіцэра МГБ з райцэнтру, фінагента зь мястэчка. Дзяржава — гэта стоаблічная пачвара, ад якой ня варта чакаць дапамогі. Але толькі рабаваньня. Гэта чужая варожая ўлада. Таму кожная абрабаваная крама — маленькі подзьвіг, акт адноўленай справядлівасьці.
Фэлікс Місьнік расказаў мне, што той галава банды Альфонс Струк загінуў зусім недалёка ад хаты, дзе мы гутарым. На бязьлюднай, зарослай вуліцы, якая за домам Місьніка пераходзіць у палявую дарогу, цяжка ўяўляецца бой з выкарыстаньнем гранатаў.
— Яго тут убілі, дзе хата была. У Ядзі Урбан. Яны там начавалі. І раніцай МГБ прыехала. Яна іх у хату не пусьціла. Яны началі страляць у хату. Тыя з хаты страляць началі. Кінулі гранату, граната не ўзарвалася. І тыя кінулі гранату. І іхная не ўзарвалася. Тады праз вакно ўцякалі. Каля нашай хаты. Я быў малы. Мае браты былі старэйшыя. Але зь імі нікай сьвязі ня мелі! І аднаго каля нашай хаты застрэлілі. А другі ўцёк аж туды і адстрэльваўся. І, здаецца, уцёк ад іх. А потым прыйшлі да нас. Сказалі бацьку запрагаць каня. Кінулі труп у воз і павезьлі яго аж у Паставы. І братоў маіх таксама забралі. Але, як непрычасныя былі, назаўтра адпусьцілі. А я застаўся адзін пацан у хаце. Братоў там дапрасілі, і ўсё. Але ўсю адзежу забралі. Можа, на эксьперцізу? Усё ў воз пакідалі і павязьлі.
Не вярнуць асабістых рэчаў людзям, якія праходзяць як сьведкі? Вось адкуль ідзе традыцыя. Але, дзякуй Богу, выпусьцілі жывымі. А вёска Мацуты фігуруе ў яшчэ адной крымінальнай справе. Справе, дзе зьяўляецца тая самая Ядзя Урбан, каля хаты якой застрэлілі Альфонса.
„Урбан Ядвига Ивановна, проживая в дер. Мацуты и Спраговская Ванда Устиновна, проживая в дер. Видлы, Поставского р-на осенью 1948 установили преступную связь с участниками вооружённой грабительской банды, возглавляемой в начале Кривицким Владимиром, а в последствии Струк Альфонсом (оба убиты в ликвидации банды), которым оказывали активное содействие в преступной деятельности, представляли бандитам свои дома для укрытия, снабжали бандитов продуктами питания, вместе с бандитами участвовали в выпивках.
Кроме того Урбан неоднократно присутствовала на бандитских сборищах и в достаточной степени была осведомлена о всех намеченных преступных замыслах бандитов. В порядке вознагрождения получала от бандитов награбленное ими в магазинах сельпо товары, как то мануфактуру, платок и чулки, а Спраговская угощала бандитов водкой“.
Ізноў зьяўляецца той высакародны Крывіцкі. Але гэтым разам пратакол адкрывае імя. Уладзімер. Значыць, наш герой-франтавік дажыў толькі да 1949 году. Фэлікс Місьнік працягвае:
— Утрам, часоў у шэсьць ці пяць, чуем у хаце — страляніна! Што гэта? Вайна ж кончылася. А гэта яны іх выстрашвалі з хаты. Ядзя была ўдава. У яе была дачка, разам са мной у школу хадзіла. Маці пасадзілі, а дачка тут засталася. Жыла ў радні, здаецца. У Споры мы хадзілі ў школу, далёка. А патом дачка выехала ў Польшчы.
Ядзьвізе Урбан прысудзілі пятнаццаць гадоў лягераў паводле 24-га артыкулу. Што ж гэта за 24-ы артыкул, празь які трыццацігадовую кабету разлучылі з дачкой і адправілі на 15 гадоў у лягер?
„24. Участниками преступления, кроме исполнителей, могут быть: а) подстрекатели, то есть лица, склоняющие других к преступлению; б) пособники, то есть лица, содействующие выполнению преступления советами, устранением препятствий, предоставлением орудий или средств, сокрытием преступника или следов преступления“.
Мне закарцела ўбачыць гэты дом. Дзе жыла Ядзьвіга Урбан, дзе адбылася перастрэлка і дзе забілі таго загадкавага Альфонса. Але...
— Дзе ён стаіць? У пяцьдзясят трэцім гаду, як была бура, я яшчэ кароў пасьціў, як хваціла крышу, дык на мэтраў сто пяцьдзясят адкінула ад іхнай хаты. І я ня знаю, дзе яе дзелі, гэту хату. Ядзю пасадзілі, дачка тожа ня знаю, дзе яна была. І гэту хату на дровы разабралі. Там толькі зруб застаўся. Такі ўраган быў у пяцьдзясят трэцім гаду, летам. Многія гумны паваліў.
Ад дома Ядзьвігі Урбан не засталося і сьледу. Але засталося пытаньне — хто яны былі, усе гэтыя людзі? Банальныя зладзеі ці пратэстоўцы?
— Яны не паліціканты. Вясковыя хлопцы. Якая паліціка ў тое ўрэмя? Проста не пайшлі ў армію. А тады началі іх лавіць. А ім жа трэба жыць, трэба піць. Раскош-маладзёж. Не паліціканты.
Якое смачнае і дакладнае слова. Яны былі не палітыкамі, не актывістамі. А менавіта палітыкантамі. Дылетантамі, але ўсё ж палітычнымі. Бо дэзэртырамі яны не былі дакладна. Прысягі ж не прымалі. І прысягаць уладзе, якая адразу пачала забіраць апошняе, не хацелі. І выжываць без прысабечваньня казённага дабра не маглі. І кожны іх крок, ад хаваньня ў лесе да рабаваньня „несваёй“ крамы, быў палітыканцкім.
Люблю ў сваёй справе нечаканыя сюрпрызы. Людзей, якія зьяўляюцца зьнянацку. Так здарылася і з радыёперадачай пра „банду“ Альфонса Струка. Той падкаст пачуў нехта з пастаўскіх краязнаўцаў. Затым у таго краязнаўца знайшлася знаёмая, чый сваяк быў у той самай „бандзе“. Які адбыў дзесяць гадоў у лягеры і назаўжды застаўся ў Расеі. І вось тая пастаўская жанчына паведаміла мне, што адзін зь фігурантаў справы Альфонса Струка, а менавіта Казімір Люцыянавіч Лоўкіс, 1927 году нараджэньня, да гэтае пары жывы і здаровы. Жыве ён у горадзе Арле. Я без усялякай надзеі пакінуў свой нумар тэлефона. Наўрад ці чалавек, якому за 90, захоча гаварыць пра тую справу. Але пазваніла ягоная дачка, Сьвятлана.
Дэталі, якія паведаміла сама Сьвятлана, народжаная ў 1961-м, прасьвятляюць карціну той даўняй крымінальнай справы. Атрымліваецца, што „Ловкис Казимир Люцианович, уроженец и житель деревни Леоновичи, из крестьян-середняков, поляк, беспартийный, холост, образование 4 класса, несудим“ — гэта сірата, абрабаваны савецкай уладай.
Казімір Лоўкіс асірацеў у два гады. Іх было ў бацькоў чацьвёра дзяцей. Трое хлопчыкаў і адна дзяўчынка. Што цікава, хлопцы пазьней разышліся па нацыянальнасьцях. Казімір застаўся палякам, Леанард азваўся літоўцам, а Напалеон стаў беларусам. Іх выхоўвала бабуля, якая пражыла да 100 гадоў. Да 1939 году сям’і належала 10 гектараў землі і 3 гектары лесу. Усё забралі яшчэ да вайны. Падчас начнога паходу ў сельсавет здарыўся інцыдэнт, які чамусьці ніяк не фігуруе ў судовых дакумэнтах. Са сьцяны кабінэта быў скінуты партрэт таварыша Сталіна.
„В ноябре 1949 года Ловкис Леонид, Мисник Генрих, Мисник Витольд, Ловкис Казимир и вновь вступивший в банду Петкевич Чеслав совершили вооружённое нападение на здание Оцковского сельсовета и, разгромив последний, забрали с собой государственных денег в сумме 10536 рублей, которые были разделены между участниками ограбления“.
Сярэдні заробак у СССР у той час быў 600 рублёў, супастаўны зь сёньняшнім у Рэспубліцы Беларусь. Супастаўны і памерам. Цяпер тысяча — зарплата мары! І цэнамі. 10 тысяч рублёў — гэта былі сур’ёзныя грошы. Можна купіць аўтамабіль „Москвич“ і яшчэ застанецца на шыкоўную дарогу да Крыму. А што такое зрынуты партрэт Сталіна ў лістападзе 1949-га? Для гэтага варта раскрыць абласную газэту, дзе з нумара ў нумар найлепшыя пёры Беларусі славяць вялікага юбіляра. Ёсіф Джугашвілі, народжаны 18 сьнежня 1878 году, афіцыйнай датай свайго дня нараджэньня зрабіў 21 сьнежня 1879-га. Вялікаму правадыру і генэралісімусу празь месяц 70 гадоў! А тут у нейкім сельсавеце — скінуты партрэт. Дык значыць, ня мае рацыі спадар Місьнік. Былі яны „паліцікантамі“. Зрынуты партрэт — гэта выразны пасыл нянавісьці да таго, хто на тым партрэце.
Слаў-жа ты, песня, дзень радасны свята,
Ленінам — Сталінам сцяг наш узняты,
Сцяг, на якім ззяюць сонечны герб,
Славай авеяны молат і серп,
І пад праменнямі, пад залатымі
Імя маёй Беларусі, радзімы.
— Мы клянемся, — пісалі яны
Бацьку Сталіну, — мужнымі быць,
І пранесці са славай сцягі
Праз пякельны агонь барацьбы... —
Словы клятвы шумелі вятры
Ад вячэрняй да ранняй зары,
Паўтаралі іх зоры, Дняпро
І смалістыя сосны ў бары.
І калі даляцелі яны
Да Крэмля, дык начы сінява
Азарылася па-над зямлёй —
Прагрымела салютам Масква.
Хто ты, веліч бязмерная?
Не зраўняць цябе з зорамі.
Хто ты, сіла магутная?
Не зраўняць цябе з громамі.
Гэта ты, родны Сталін наш,
Мудры наш правадыр.
92-гадовы Казімір Лоўкіс доўга не пагаджаўся на размову „зь Менскам“. Але дачцэ ўрэшце праз тыдзень удалося ўгаварыць яго на тэлефонную гутарку. Асьцярожны старэчы голас на тым канцы дроту зь лёгкім беларускім акцэнтам пачаў з таго, што ніякага Альфонса ніколі ў вочы ня бачыў.
— Этот Альфонс, он был парень такой. Везде, и тут, и там. Но я с ним не встречался и не видел его. Мы в то время были глупые пацаны. Босые, голодные. Как беспризорники. Пойдём туда, пойдём сюда. Ну и сходили в сельсовет. Мы шли не с намерением убить кого или поломать что-то. Думали, что деньги там есть. Постучались в двери. Женщина нам открыла. Сельсовет был в частном доме. В зале был сельсовет, а в кухне жила женщина. Мы зашли, посмотрели. Ничего нет. Мы и пошли себе. Никого мы там не били, не грабили. А там был секретарь сельсовета. Но он успел на чердак сбежать. Пока мы были там, он на чердаке сидел. И потом раздул, что бандиты напали! А мы ничего ему не причинили. Ну а когда нас повязали, начали сочинять.
Стары ўпарта спрабуе незнаёмаму чалавеку давесьці сваю невінаватасьць. Але ж мяне пераконваць ня трэба.
— Нас в группе было девять человек. Три девочки были. В деревне Круки школа была. И там была вечеринка. И всех там вечером и повязали. А меня из дома забрали. Всё мне выложили — где мы ходили, что мы делали. А я с ними только один раз в сельсовет по дурости сходил. Ни за что влип в это дело. А в то время Сталин загребал всех. После войны в руинах всё было. Рабочая сила нужна. Ну и отработал десять лет ни за что.
Дзяўчат з гэтай справы, 20-гадовую Лангіну, 22-гадовую Браніславу і 27-гадовую Соф’ю, абвінавачвалі ў тым, што хавалі бандытаў у сваіх дамах, кармілі іх, пілі разам з бандытамі самагон, прымалі ў якасьці ўзнагароды нарабаванае дабро і, галоўнае, не данесьлі органам савецкай улады. Лангіне і Соф’і далі па восем гадоў, Браніславе — шэсьць.
— Они ничего не делали незаконного. Когда ребята ходили в магазин, взяли там материала какого-то. Там же не было готового пошива. Лежал материал трубками. Ну и дали им на платье. И взяли этих девчат несчастных. Они ни в чём не виноваты. Они их не кормили, не поили. Никакой банды там не было. А любовь была. Вот за это и пострадали. Когда нас арестовали, повезли в Поставы. Там, на допросах, всё было. Там кафельная печка была у них, раскалённая. И к этой печке прижали. „Рассказывай!“ А что рассказывать? И чуть не сожгли. И били. „Национальность?“ — „Поляк“. — „Какой ты поляк?“ Бах! Трах! Но ничего с меня не выбили. Хоть убейте, всё равно я поляк.
У судовым вядзеньні Казімір фігуруе ў некалькіх эпізодах. У рабаваньні крамы, у разгроме сельсавету і разарэньні дзьвюх пчаліных сем’яў у грамадзяніна Пяткевіча. І ўсё гэта, са словаў самога Казіміра, няпраўда.
— Мы не были бандой, как там написано. Мы жили каждый сам по себе. Может, мацутские ещё где ходили. Но я был только в сельсовете.
Калі верыць пану Казіміру, розныя крымінальныя выпадкі, ад крадзяжоў у краме, рабаваньня хутароў да візыту ў сельсавет, былі аб’яднаныя ў адну справу. У справу пра арганізаваную злачынную групу. А гэта і артыкул больш сур’ёзны, і ўзнагароды больш важкія.
— Вели нас двое суток по тайге. Новый лагерь открылся. Для политических. На природе был. Каждый день сто кубов леса давал. Я вальщиком был. Из Беларуси много было молодых людей. Особенно с Гродненщины. По „бандитской“ статье. В месяц тысячу пригонят в лагерь. В течение месяца многих нет в живых. На работу идёшь колонной, сзади две повозки идут. Люди падают, на ходу умирают. Их собирают, штабелюют на повозку. И там яма была. Их там и скирдовали. Умирали от голода. Там были и белорусы, и украинцы, и казаки. Все нации были отдельно по баракам. „Весело“ было жить. Как-то привезли на пересылку. Были мы в бараке, человек сто. Ночью открывается замок. И зэки с палками, с дубинами как начали лупить! Столько было покалеченных... Каша кровавая была. Я там у стеночки просидел. Не зацепили меня. Не хочется и вспоминать. Ни „воров“, ни „сук“. Там было ужасно. Я был молодой, здоровый. Не чифирил, не пил. Поэтому и выжил.
З тых людзей, якія былі аб’яднаныя сьледчымі ў адну „банду“, хоць некаторыя з „бандытаў“ нават ня ведалі адзін аднаго, ніхто не вярнуўся назад. Леанард, брат Казіміра, застаўся на Калыме, Казімір сам жыве ў Арле, хтосьці зьехаў у Польшчу, нехта яшчэ куды. Толькі не ў Беларусь. Ці ня ў гэтым была мэта органаў савецкай улады? Выціснуць усіх, хто не хацеў „у гасударства гэта ўступаць“. Усіх нязгодных. Усіх патэнцыйна небясьпечных. Каго — з дапамогай аблаваў — у Літву і Латвію. Каго — пры кожнай магчымасьці — у ГУЛАГ. Каб з астатніх, застрашаных і пакораных, нарэшце рабіць „гасударственьнікаў“. Да такой высновы прыходзіш, слухаючы Міхала Залескага.
— Мясцовыя людзі, пакуль не адлавілі ўсіх Філістовічаў, яны яшчэ верылі, што „нашы“ з-за Буга прыйдуць. Гэтая вера зьнікла недзе ў сярэдзіне шасьцідзясятых гадоў, і мясцовыя людзі пабеглі хто куды. Але асноўная частка з Маладачанскай вобласьці ехалі ў Літву і Латвію. Яны мелі цьвёрды спадзеў (я чуў і памятаю тыя размовы), мелі ўпэўненасьць, што прыбалты адарвуцца ад саветаў. Бо Амэрыка не прызнае! У Маладачанскай вобласьці ў многіх дамах на сьцяне вісела рамачка, дзе былі людзі і ў польскай, і ў ангельскай, і ў амэрыканскай форме. І людзі, якія мелі сваякоў за мяжой, паказвалі аднавяскоўцам на пошце канвэрты з усяго сьвету. І з Аргентыны, і з Парагвая, і з Канады, і з Францыі. Адкуль хочаш. І ў людзей, якія не пасьпелі зьехаць, у іх была надзея, што прыбалты вырвуцца першымі. І іхная надзея спраўдзілася. Хоць і ня так хутка, і ня ўсе пасьпелі дажыць. Але спраўдзілася.
Забіць упалмінзага. Новая кніга Зьмітра Бартосіка
У гісторыі Беларусі ХХ стагодзьдзя найбольш замоўчанымі і засакрэчанымі застаюцца старонкі супраціву беларусаў савецкай акупацыі, русіфікацыі і калгасам. Праўда пра гэты супраціў зьнішчаная або схаваная ў архівах КГБ, а жывыя сьведкі падзеяў памерлі. Вырваныя з гістарычнай памяці нацыі веды пра саму сябе, пра сваю нязгоду і герояў змаганьня супраць чужынскіх парадкаў — ці не галоўная прычына таго, што гэтыя парадкі ўсё яшчэ пануюць у рэальнасьці, несучы беларусам выраджэньне, няволю і вымушаную эміграцыю.
На працягу дваццаці гадоў Зьміцер Бартосік езьдзіць па Беларусі ў пошуку праўдзівых сюжэтаў мінулага. Гэтым разам у рукі аўтару трапляюць дакумэнты Маладачанскага абласнога суду (быў такі пасьля вайны), якія выпадковым чынам апынуліся ў адкрытым доступе. У свой час гэтыя дакумэнты скапіяваў гісторык Міхась Чарняўскі. Асноўныя артыкулы крымінальных справаў — антысавецкі „бандытызм“, антысавецкія паўстаньні, падпольле, агітацыя, погляды і настроі. Дзясяткі справаў — толькі малы фрагмэнт таго валу судовых працэсаў, што адбываліся ў былой Заходняй Беларусі.
Зьміцер Бартосік з дакумэнтамі ў руках выпраўляецца па адрасах колішніх падзеяў і часьцяком знаходзіць старажылаў, якія распавядаюць пра фігурантаў тых крыміналаў. „Не хацелі ўступаць у гасударства гэта“ — такі лейтматыў успамінаў і тлумачэньне ўчынкаў, за якія ўдзельнікі атрымлівалі па 25 гадоў турмы.
Людзі адстойвалі сваю маёмасьць, сваю мову і сваю свабоду са зброяй у руках, утвараючы партызанскія атрады „лясных братоў“, змагаючыся з прышлай чужой уладай. Чакалі, што Захад, паставіўшы кропку на Гітлеры, паставіць яе і на Сталіне.
