У праекце «Ворагі рэжыму» мы размаўляем зь людзьмі, якіх найбольш баяцца беларускія ўлады. Новы выпуск — пра кіраўніка Фонду спартыўнай салідарнасьці Аляксандра Апейкіна.
«Хай хоць 500 спраў на мяне вешаюць»
Аляксандар Апейкін — адзін з заснавальнікаў беларускага Фонду спартыўнай салідарнасьці. У 2020 годзе Фонд аб’яднаў спартоўцаў, якія асудзілі гвалт уладаў над мірным насельніцтвам Беларусі. У адказ у красавіку 2021 году на яго завялі крымінальную справу. Сам Апейкін выехаў за мяжу. Як ён расказвае ў размове са Свабодай, дакладнай колькасьці крымінальных спраў у дачыненьні да сябе ён ня ведае.
«Я не сачу і ніякай увагі гэтаму не аддаю, хай хоць 500 артыкулаў на мяне вешаюць, — кажа Аляксандар Апейкін. — Для мяне няма легітымнасьці ў гэтых працэсах. Гэта тое самае, калі на мяне завядуць крымінальную справу піраты Самалі. Усё гэта нелегітымныя структуры, якія ня маюць ніякіх паўнамоцтваў. І я магу стварыць у Фондзе спорту нейкі аддзел, які пазаводзіць свае крымінальныя справы на прадстаўнікоў рэжыму. Таму я не зьвяртаю ўвагі».
Аляксандар удакладняе, што на ім ёсьць канкрэтныя крымінальныя артыкулы. Яго абвінавачваюць у пагрозе нацыянальнай бясьпецы і ўдзеле ў экстрэмісцкай арганізацыі.
«Хацеў быць лінгвістам»
Аляксандар Апейкін нарадзіўся ў Менску ў год чарнобыльскай катастрофы ў расейска-беларускай сям’і. Яго маці зь Беларусі, нарадзілася ў вёсцы Пятровічы ў Смалявіцкім раёне. Бацька прыехаў у Беларусь па працы з расейскага Валгаграду.
«Самая звычайная сям’я, — узгадвае Аляксандар. — Бацька будаўнік, інжынэр. А маці працавала на „Інтэграле“ доўгі час. А апошнія гадоў 25 яна ўжо працавала прыбіральшчыцай. У дзяцінстве я быў ня тое каб які адбіты хуліган, але актыўным быў дзіцем. Практычна ўвесь вольны час прысьвячаў спорту. Увесь дзень маглі ў дварах гуляць у футбол, баскетбол, у хакей, рабілі хакейныя „скрынкі“ самі».
Па словах Аляксандра, яго сям’я ў 90-я жыла як усе — «аднолькава бедна». Праз гэта, узгадвае Апейкін, не было адчуваньня, што чагосьці нестае. Будучы кіраўнік Фонду спартыўнай салідарнасьці вучыўся ў звычайнай школе, якую скончыў не сказаць каб даволі пасьпяхова.
«Сярэдні бал быў 7,2 альбо 7,5, — кажа Аляксандар. — Але я перамог на рэспубліканскай алімпіядзе па нямецкай мове. На гарадзкой спачатку, а пасьля на рэспубліканскай. Я зь дзяцінства чамусьці займаўся нямецкай мовай, любіў яе, усё добра атрымлівалася. Думаў нават паступаць у Лінгвістычны ўнівэрсытэт, але калі перамог на алімпіядзе, то выбраў міжнародныя адносіны БДУ, іспыты мне ўжо ня трэба было здаваць. На той час гэта быў сапраўдны посьпех. Для маёй школы гэта было высокім вынікам, бо звычайна перамагалі вучні гімназій і ліцэяў».
Аляксандар Апейкін згадвае, што пасьля перамогі на алімпіядзе па нямецкай мове меў магчымасьць вучыцца і за мяжой, аднак не разглядаў гэты варыянт сур’ёзна. Унівэрсытэт Аляксандар скончыў даволі пасьпяхова. Згадвае, што гэта быў не чырвоны дыплём, але сярэдні бал меў каля 9,2.
«Але ніякага жаданьня працаваць у МЗС я на той момант ужо ня меў, — кажа ён. — Разуменьне таго, у якой краіне мы сапраўды жывём, у мяне зьявілася ў клясе 5–6-й. Ніякага жаданьня мець штосьці агульнае з афіцыйнымі структурамі дыктатарскай дзяржавы ў мяне не было. Мае погляды сфармаваліся даволі рана. Найбольшы ўплыў на маю сьвядомасьць мела настаўніца гісторыі. Ня думаю, што я тут арыгінальны».
«Гандбольны клюб стварылі, калі мне было 25 гадоў»
Акрамя школьных урокаў гісторыі, Аляксандр таксама ўзгадвае маладога хлопца, які аднойчы прыйшоў да іх у школу і рабіў квэсты на беларускай мове пра Беларусь і беларускую гісторыю. Па словах Аляксандра, гэта яго проста «вынесла».
«Пачаў шукаць газэту „Народная Воля“, яе тады было ня так проста знайсьці, — расказвае Апейкін. — І ва ўнівэрсытэт я ўжо прыйшоў з разуменьнем таго, што адбываецца, у якой краіне мы ўсе жывём».
Прыкладна ў той жа час Аляксандар Апейкін пачаў займацца гандболам, які пазьней стаў справай усяго ягонага жыцьця. Хоць пазьней заняткі спортам спыніліся, але яшчэ студэнтам Апейкін зразумеў, што хацеў бы пасьля вучобы рухацца ў спартовым кірунку.
«Я адчуваў, што так ці інакш буду працаваць у спартовай галіне, — кажа Аляксандар. — Атрымаю адукацыю па міжнародных адносінах, але гэты дыпляматычны бэкграўнд можа спатрэбіцца. У спорце вельмі шмат міжнародных дачыненьняў. І ўжо калі мне было 25 гадоў, мы стварылі гандбольны клюб „Віцязь“».
На яго думку, «Віцязь» стаў у выніку адным з найлепшых спартовых праектаў у Беларусі. З аматарскага ён дарос да прафэсійнага, прыходзілі камэрцыйныя партнэры, клюб гуляў у вышэйшым дывізіёне Беларусі.
«Чаму гандбол, а не хакей? У нас у школе была толькі сэкцыя гандболу, — тлумачыць Аляксандар. — Больш нічога не было, ні хакею, ні футболу. Таму так атрымалася. У нас быў цудоўны трэнэр. А задача трэнэра — захапіць дзяцей, зрабіць так, каб ім было цікава. У нас быў Мікалай Іванавіч Кароткі, ён і зараз трэніруе. Ён зацікавіў мяне, маіх сяброў. Гэта ператварылася ў захапленьне ўсяго жыцьця. Хакеем я займацца нават ня думаў, марыў пра гандбол».
«Мы павінны несьці калектыўную адказнасьць перад Украінай»
Захапленьне гандболам прывяло Аляксандра Апейкіна ажно ў Лігу чэмпіёнаў Эўрапейскай гандбольнай фэдэрацыі. Там ён працаваў тры гады — да моманту пачатку вайны Расеі супраць Украіны, калі эўрапейцы вырашылі адмовіцца ад супрацы зь беларусамі і расейцамі, не разьбіраючыся ў іх палітычных поглядах. У ЭГФ Аляксандар займаўся спартовым маркетынгам. Ён называе гандбольную Лігу чэмпіёнаў другім па значнасьці спартовым турнірам у Эўропе пасьля футбольнай. Але да «бану» там людзей зь беларускім пашпартам ставіцца з разуменьнем.
«Гэта была вельмі прэстыжная праца, сур’ёзны міжнародны ўзровень, — кажа Аляксандар. — Вялізная колькасьць розных маркетынгавых нюансаў. Я займаўся арганізацыяй матчаў Лігі чэмпіёнаў з маркетынгавага пункту гледжаньня. Сачыў за выкананьнем рэклямных пакетаў, каб усё было своечасова і ў патрэбным памеры. Трапіць туды было няпроста. Я напісаў аргумэнтаваную заяву, патлумачыў, якую маю адукацыю, досьвед у спорце. Мяне запрасілі на гутарку, пасьля запрасілі працаваць. Таму мая парада маладым людзям — трэба самім дзейнічаць, не чакаць запрашэньня».
Аляксандар кажа, што немагчымасьць працягваць працу ў ЭГФ не прымусіла яго паўторна адчуваць сябе ахвярай дзеяньняў беларускага рэжыму. Сытуацыю ён называе абставінамі, якія склаліся незалежна ад яго.
«Я разумею, што мы павінны несьці сур’ёзную калектыўную адказнасьць, — кажа Апейкін. — Фэдэрацыі ня могуць зараз рабіць выключэньні, бо для іх няма мэханізму. Санкцыі агульныя, яны прымаюцца для ўсіх. Таму з майго пункту гледжаньня ўсё было справядліва, нягледзячы на тое, што ўсе ведаюць маю пазыцыю. Там жа былі і нармальныя людзі з Расеі. Атрымліваецца, што і для іх трэба нейкія выключэньні. Я не адчуваю сябе ахвярай. Да гэтага трэба ставіцца больш па-даросламу, а не інфантыльна».
Па словах Аляксандра Апейкіна, у тым, што з тэрыторыі Беларусі ва Ўкраіну зайшлі расейскія войскі, вінаватыя як прыхільнікі рэжыму, так і яго праціўнікі. Таму адказнасьць ляжыць на ўсіх, і несьці яе павінны ўсе.
«Мы былі першымі, хто вёў сацсеткі цалкам па-беларуску»
Зь «Віцязем» Аляксандар Апейкін прайшоў ад цалкам аматарскага ўзроўню да прафэсійнага гандбольнага клюбу. Ён кажа, што праз 7–8 гадоў клюб мог бы стаць лідэрам у Беларусі. І гэта была б нармальная гісторыя, бо менавіта столькі часу трэба для станаўленьня адэкватнай спартыўнай структуры.
«Нармальны спартыўны клюб разьвіваецца паступова, ён ствараецца людзьмі, супольнасьцю перш за ўсё, — кажа Аляксандар Апейкін. — Калі мы возьмем за прыклад гандбольныя клюбы Нямеччыны, то гэта заўсёды клюбы зь невялікіх гарадоў, якія праходзілі шлях ад аматарскіх калектываў да клюбаў Лігі чэмпіёнаў. Гэты шлях трэба прайсьці, каб атрымаць вялікі сымбалічны капітал. Колькасьць заўзятараў, перамогі і паразы, гістарычныя эпізоды. Усё гэта не дае клюбу патануць. Потым, праз 20–30 гадоў, можа быць дасягнуты посьпех. Але гэта посьпех ужо ня толькі клюбу, але ўсяго мястэчка. На існаваньне клюбу павінен быць сацыяльны запыт. А ў Беларусі большасьць спартовых клюбаў не запатрабаваныя грамадзтвам. Яны існуюць толькі дзеля сябе, яны нікому не патрэбныя».
Па словах Аляксандра Апейкіна, «Віцязь» паступова ішоў патрэбным шляхам. У клюба зьяўляліся свае заўзятары і партнэры. Як кажа Аляксандар, менавіта «Віцязь» стаў першым у Беларусі спартыўным клюбам, які ўсе свае сацыяльныя сеткі пачаў весьці па-беларуску без выключэньня.
«Гэта ў 2016 годзе адбылося, — кажа Аляксандар. — Мне тады тэлефанавалі мае знаёмыя маркетолягі зь іншых клюбаў, знаёмыя дырэктары. Казалі, што мы робім вялікую памылку, што гэта катастрофа. Што ніхто ня будзе нас чытаць, мы страцім аўдыторыю і прыхільнікаў, што мы робім вялікую памылку, што нас прыпішуць да апазыцыі, ня будзе спонсараў. Даволі сьмелы ход быў з нашага боку. Нават ня ўсе гульцы падтрымалі. Але зараз я разумею, наколькі гэта быў круты крок».
Пасьля падзей 2020 году «Віцязь» фактычна спыніў існаваньне, але Аляксандар кажа, што клюб ня зьнік. Бо гэта найперш сымбаль, а таму ён абавязкова будзе адроджаны, як толькі гэта стане магчыма.
«Дзяржава нам ні дапамагала, ні перашкаджала, — кажа Аляксандар Апейкін. — Але ў Беларусі сама сыстэма збудаваная так, што разьвівацца і нармальна існаваць могуць толькі клюбы, якія карыстаюцца дзяржаўнай пратэкцыяй. Прыватны клюб у Беларусі будзе ўвесь час сутыкацца зь няроўнымі ўмовамі. Можа падавацца, што дзяржаўная падтрымка дапамагае разьвівацца. Але ўсё наадварот. Дзяржаўная падтрымка — гэта калі бацькі даюць дарослым дзецям грошы. Ад такой падтрымкі толькі горш робіцца».
«Працаваў перакладчыкам, меў бізнэс па рамонце ноўтбукаў»
Як расказвае Аляксандар Апейкін, ён пазьбег удзелу ў дзяржаўных арганізацыях і суполках. У школьныя часы адмовіўся ўступаць у БРСМ, ва ўнівэрсытэце яму гэтага ўжо не прапаноўвалі. Затое там адбылася іншая гісторыя: праз удзел у пратэстах 2006 году Апейкіна пазбавілі «пасады» старасты групы.
«Здаецца, гэта было намётавае мястэчка 2006 году, альбо пасьля Чарнобыльскага шляху тады ж, — узгадвае Аляксандар. — Чарнобыльскі шлях у 2007-м быў. Адміністрацыя ўнівэрсытэту даведалася, бо мяне затрымалі і склалі пратакол. Але тады факультэт быў даволі лібэральны, не адлічвалі».
Аляксандар расказвае, што некалькі чалавек зь ягонага курсу цяпер працуюць у МЗС, але адносін зь імі ён не падтрымлівае. Узровень Міністэрства замежных спраў Беларусі называе вельмі нізкім.
На выбарах 2010 году Апейкін быў на сваім участку назіральнікам. Пасьля завяршэньня галасаваньня і падліку галасоў паехаў разам зь сябрамі на Плошчу, але дэманстрантаў на той час ужо разагналі.
«Пасьля гэтага я некалькі гадоў працаваў у розных месцах, падпрацоўваў маркетолягам, перакладчыкам, — узгадвае Апейкін. — Такое нешта экспэрымэнтальнае. Даволі шмат займаўся перакладамі зь нямецкай, на нямецкую. Гэта было запатрабавана. І я быў запатрабаваны, як экскурсавод у тым ліку. Як кіраўнік розных груп, якія прыяжджалі ў Беларусь зь Нямеччыны. Бяз працы я ніколі не заставаўся. Замоваў было вельмі шмат, гэта някепска аплачвалася. Даволі свабодны быў час, хацелася адпачыць пасьля вучобы ва ўнівэрсытэце».
Нейкі час Аляксандар Апейкін займаўся арганізацыяй Лібэральнага клюбу, паралельна з братам меў невялікі прыватны бізнэс па рамонце ноўтбукаў. Пасьля яго прадалі, гэты бізнэс пасьпяхова працуе дагэтуль.
«Выходзіў на Прытыцкага, бачыў увесь „трэшняк“»
Падзеі лета і восені 2020 году сталі для Аляксандра Апейкіна вялікай нечаканасьцю. Ён прызнаецца, што да самага дня галасаваньня ставіўся да магчымасьці масавых пратэстаў і пераменаў вельмі скептычна.
«Магчыма, я не хацеў атрымаць чарговае расчараваньне, — кажа Апейкін. — Мы з клюбам будавалі пляны на восень, у нас зьявіліся новыя партнэры. Мы стартавалі зь „Віцязем“ у вышэйшай лізе Беларусі. Увесь час быў прысьвечаны клюбу. Абмяркоўвалі, што адбываецца, але адчуваньне было такое, што ўсё будзе як заўжды — 10 жніўня ўсе спакойна пойдуць на працу, а Лукашэнка ціха сыдзе ў 2025 годзе».
На выбары 2020 году ён нават не пайшоў назіральнікам. Кажа, што толькі 9 жніўня пачаў разумець, што нешта адбываецца.
«Я бачыў чэргі ля месцаў, дзе зьбіралі подпісы за альтэрнатыўных кандыдатаў, ведаў пра затрыманьні, — расказвае Апейкін. — Але мой сцэнар быў такі, што ўлада не прыменіць гвалт — праігнаруе мітынгоўцаў, і яны за некалькі дзён разыдуцца. Але адбылося тое, што адбылося. Дзяржава зрабіла зь людзьмі нешта неверагоднае. І людзі выйшлі не таму, што была фальсыфікацыя выбараў. Яны выйшлі менавіта праз той гвалт, які ўчыніла дзяржава».
Аляксандар расказвае, што быў увечары 9 жніўня ў цэнтры Менску. Колькасьць удзельнікаў пратэстаў ацэньвае прыкладна ў 20–25 тысяч чалавек. Пасьля 9 жніўня ўвесь тыдзень ён актыўна ўдзельнічаў у пратэстах.
«Выходзіў у асноўным у сваім раёне, на Прытыцкага, — кажа Апейкін. — Удзельнічаў у блякаваньнях руху. Бачыў увесь „трэшняк“, які адбываўся на Кунцаўшчыне, на Каменнай Горцы. І ў гэты ж тыдзень мы пачалі сустракацца са спартоўцамі. Вырашалі, што мы можам зрабіць са свайго боку як частка грамадзтва. Мы пачалі пісаць адкрыты ліст спартоўцаў супраць гвалту. І ў той момант для мяне не было сюрпрызам, што так шмат людзей адгукнулася. Мяне зьдзівіла, што знайшліся людзі ў спорце, якія паказалі свой нечалавечы твар. І гэта былі мае знаёмыя ў тым ліку».
Аляксандар кажа, што шмат каго з тых, хто актыўна падтрымаў уладу ў той момант, добра ведае і неаднаразова паціскаў ім рукі. Гэта найперш Барбашынскі (намесьнік кіраўніка Беларускай фэдэрацыі гандболу. — РС), Рутэнка (знакаміты беларускі гандбаліст. — РС), Багдановіч (былы вясьляр, кіраўнік Фэдэрацыі хакею Беларусі. — РС), Баскаў (былы кіраўнік Фэдэрацыі хакею Беларусі, чалец Савету Рэспублікі. — РС). Па словах Апейкіна, такіх людзей было няшмат, але яны ўсё ж былі.
«Для мяне гэта быў разрыў шаблёна, — прызнаецца Аляксандар. — Гэта ж людзі, якія пабывалі ў Эўропе, папрацавалі там. Павінны былі б мець уяўленьне аб цывілізаваных правах. Але яны такія рэчы падтрымліваюць... Для мяне гэта было шокам. Больш зьдзівіла гэта, чым тое, што спартоўцы падпісвалі ліст супраць гвалту».
«Чыноўнікі не разумеюць, што ёсьць беларускі народ»
Па словах Аляксандра, яшчэ ў жніўні 2020 году ён разумеў, што перамены ў Беларусі пачнуць адбывацца няхутка і гэта зойме працяглы час — 3, 5, 7 гадоў і гэтак далей.
«Але для гісторыі гэта пшык, — кажа Апейкін. — Самае галоўнае, што гэтыя гістарычныя трэнды ўжо запушчаныя. Іх зьмяніць вельмі складана. Усё магчыма, але гэтага ўжо не павінна адбыцца».
Зь Беларусі Аляксандар зьехаў неўзабаве пасьля выбараў, прыкладна ў 20-х чыслах жніўня. Кажа, што яго папярэдзілі — маўляў, сілавікі ведаюць, што ліст супраць гвалту, які масава падпісваюць беларускія спартоўцы, распаўсюджвае менавіта Апейкін, таму рыхтуюцца яго арыштаваць. Спачатку была Ўкраіна, затым Аляксандар выехаў у Эўразьвяз. Цяпер ён жыве ў некалькіх гарадах адначасова — гэта Варшава, Вільня і па-ранейшаму Кіеў, куды Апейкін наведваецца і пасьля пачатку вайны.
Кажа, што жыве на заробак, які атрымлівае ў Фондзе, і на ашчаджэньні з ранейшых гадоў.
«Фонд мае рэсурсныя магчымасьці, — тлумачыць Аляксандар. — Мы робім вялікі праект, у нас ёсьць партнэры і спонсары».
Паводле ягоных словаў, аптымізму ён не губляе.
«Калі назіраеш за ўсім з пункту гледжаньня гістарычных працэсаў, то гэта ўсё цікава, — кажа ён. — Цікава, як я сам магу ўплываць на ўсё гэта. Напрыклад, наш Фонд — унікальны праект. У гісторыі ніводнай краіны сьвету няма такога, каб спартоўцы паўсталі супраць улады адзінай плыньню, толькі ў Беларусі такое здарылася».
Ён мяркуе, што сёньняшні сьвет дазваляе ствараць паралельную Беларусь і паралельнае грамадзтва, якія будуць больш сучаснымі і пэрспэктыўнымі, чым Беларусь Лукашэнкі.
«Можна ўплываць на працэсы, якія адбываюцца ў Беларусі, седзячы на Мадагаскары, — кажа Аляксандар. — Гэта футурыстычны погляд, але я ўсё ж такі стаўлюся аптымістычна да таго, што адбываецца. Мне цяжка лягічна абгрунтаваць свае адчуваньні, гэта хутчэй інтуіцыя. Але я бачу, што ў такіх рэжымаў, як рэжым Лукашэнкі, няма ідэалягічнай будучыні. Гаворачы моладзевым слэнгам, лукашызм крынжовы. Ён непрывабны».
Аляксандар кажа, што бачыць для дзейнасьці Фонду шмат пэрспэктыў і таму ня думае спыняць сваю працу. Усе абвінавачваньні з боку ўладаў у здрадзе дзяржаве і беларускаму спорту ён адкідае і ігнаруе.
«Гэтыя людзі самі здрадзілі і дзяржаве, і спорту, — кажа Аляксандар. — Для іх увесь спорт належыць асабіста ім альбо асабіста Лукашэнку. Ён пра гэта ў інтэрвію Салаўёву гаварыў. Крыўдзіўся, што спартоўцы здрадзілі яму асабіста. Чыноўнікі не разумеюць, што ёсьць беларускі народ. Што гэта акурат сілавікі, чыноўнікі, Лукашэнка здрадзілі беларускаму народу. Яны парушылі Канстытуцыю — гэта і ёсьць здрада народу. А мы змагаемся з тымі, хто парушыў Канстытуцыю».
Аляксандар кажа, што пасьля вяртаньня ў Беларусь мае намер аднавіць гандбольны клюб «Віцязь». Ён бачыць сябе карысным для беларускага спорту.
«На нейкай кіраўнічай пасадзе, альбо не на кіраўнічай, але адназначна бачу сябе ў Беларусі, — кажа Апейкін. — Калі грамадзтва вырашыць, што я магу быць кіраўніком, то добра. Калі не, таксама добра. Я знайду сабе месца. Я бачу сябе карысным для Беларусі».
