Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Калі Адам Мальдзіс ня быў акадэмікам, значыць, у Беларусі няма Акадэміі навук


Адам Мальдзіс, 14 студзеня 2017 году
Адам Мальдзіс, 14 студзеня 2017 году

У першыя дні пасьля сьмерці волата беларускай навукі і культуры, доктара філялягічных навук, прафэсара Адама Мальдзіса пішацца і яшчэ напішацца шмат тэкстаў і водгукаў пра яго. Будуць згадваць яго кнігі, яго самога, нехта, магчыма, пачне пісаць успаміны.

У мяне ж сёньня хапае сіл падзяліцца з чытачамі толькі некалькімі прыватнымі думкамі пра постаць нашага вялікага падзьвіжніка. Поўню сіл забірае боль — звычайны чалавечы боль за тое, што гэты навуковец усё жыцьцё павінен быў прадзірацца празь сьцяну савецкага агітпропу, праз інтрыгі прарасейскіх і пракамуністычных дзеячоў Акадэміі навук і супраціў дурных мясцовых і цэнтральных чыноўнікаў; за тое, што хоць Адам Іосіфавіч і нямала пражыў, і нямала зрабіў, але ўсё ж сышоў не да канца рэалізаваны, без сваёй навуковай школы і вучняў, практычна недаацэнены.

Але хочацца верыць, што цёмныя часы мінуцца і што Беларусь усё ж ацэніць гэтага падзьвіжніка і яго даробак належным чынам, што некалі выйдзе і шматтамовы збор ягоных твораў, і вуліцы будуць названыя яго імем, і помнікі ў Астраўцы і Менску зьявяцца.

Ня ведаю, ці будзе некалі ў Беларусі свой пантэон, але калі будзе, то ганаровае месца для прафэсара Адама Мальдзіса там ужо забраніравана.

Праца з Мальдзісам

У 1991 годзе пасьля заканчэньня БДУ і двух гадоў выкладаньня гісторыі ў школе я працаваў загадчыкам сэктару цэнтральнай Беларусі ў Беларускім дзяржаўным музэі народнай архітэктуры і побыту. Аднойчы на маім працоўным стале зазваніў тэлефон. На другім канцы дроту быў прафэсар Адам Мальдзіс, ён прапанаваў сустрэцца і пагаварыць.

Мы сустрэліся, і Адам Іосіфавіч запрасіў мяне на працу ў Акадэмію навук, у Нацыянальны навукова-асьветны цэнтар імя Францішка Скарыны, які ён тады ствараў і дырэктарам якога ўжо быў прызначаны. Гэта было ганарова, адказна і троху страшнавата. Я, вядома, згадзіўся, і так прафэсар Мальдзіс стаў маім начальнікам на наступныя пяць гадоў.

Гэта былі шчасьлівыя гады — і мае, і краіны. Я працаваў малодшым навуковым супрацоўнікам у аддзеле тэорыі і гісторыі беларускай культуры пад кіраўніцтвам іншага волата беларускай навукі — прафэсара Ўладзімера Конана і пад агульным наглядам дырэктара Цэнтру і кіраўніка яго навуковай рады прафэсара Адама Мальдзіса.

Тады не было забароненых тэмаў і ўсё здавалася магчымым. Наш аддзел, напрыклад, у 1993 годзе заплянаваў напісаць і выдаць амбітнае 4-тамовае дасьледаваньне «Нарысы гісторыі рэлігіі ў Беларусі», праца над якім неўзабаве пачалася, але так і не была скончаная, бо сытуацыя вакол Скарынаўскага цэнтру і палітычная сытуацыя ў краіне вельмі хутка зьмяніліся.

Аўтар у гасьцях у прафэсара Адама Мальдзіса, 31 траўня 2018 году, Менск
Аўтар у гасьцях у прафэсара Адама Мальдзіса, 31 траўня 2018 году, Менск

Неяк увосень я мусіў здаць кіраўніцтву гадавы плянавы тэкст, каб адсправаздачыцца за некалькі навуковых камандзіровак у архівы. Замест гэтага я прынёс яму 150-старонкавы рукапіс дысэртацыі пра нацыянальны аспэкт нэа-уніі ў Заходняй Беларусі ў 1920–30-я гады. Назаўтра Адам Іосіфавіч з тоўстым стосам дысэртацыі ў руках усхвалёвана хадзіў па паверхах левага крыла цэнтральнага корпусу Акадэміі навук, дзе тады разьмяшчаліся Інстытут літаратуры і Скарынаўскі цэнтар, і казаў калегам: «Во, Абламейка прынёс цагліну, я цэлую ноч чытаў, будзе добрая дысэртацыя і кніга». Яшчэ праз пару дзён ён пачаў паседжаньне навуковай рады цэнтру словамі: «Дарагія калегі, дазвольце павіншаваць вас са знамянальнай падзеяй. У Беларусі зьявіўся новы гісторык. Прашу вітаць і шанаваць — Сяргей Абламейка».

Я гэта пішу не для таго, каб пахваліцца, але для таго, каб паказаць найважнейшую якасьць навукоўца і чалавека Мальдзіса — яго абсалютна шчырую, глыбінную бескарысьлівасьць і адданасьць навуцы. Галоўнай каштоўнасьцю для яго была Беларусь, беларушчына, беларуская навука і культура. І калі ў падмурку гэтага беларускага дому зьяўлялася чарговая цаглінка (кніга, тэкст, знаходка) — ён не раўнаваў, не зайздросьціў, не крытыкаваў, але шчыра-шчыра радаваўся, бо адчуваў адказнасьць за ўвесь дом. Бо быў адным з айцоў тагачаснай (і сучаснай) беларушчыны, якой жыў і дыхаў.

Прафэсар Мальдзіс, 31 траўня 2018 году
Прафэсар Мальдзіс, 31 траўня 2018 году

Тым часам прыйшоў 1994 год, адліга пачатку 90-х заканчвалася, і вельмі хутка высьветлілася, што ВАК маю дысэртацыю на такую тэму не прапусьціць. Таму Адам Іосіфавіч накіраваў мяне ў дактарантуру ў Люблінскі Каталіцкі ўнівэрсытэт, да свайго сябра прафэсара Ежы Клачоўскага, куды я пасьпяхова і паступіў. Але гэта, як кажуць, ужо зусім іншая гісторыя.

Тут я проста шчыра ў ногі кланяюся Адаму Іосіфавічу за ролю, якую ён адыграў у маім лёсе.

Даробак Мальдзіса

27 сьнежня 1956 году «ЛіМ» зьмясьціў агляд чытацкай пошты пад назвай «Ахоўваць помнікі культуры». Былі там і такія радкі:

«...Але больш за ўсё рэдакцыя атрымлівае пісем аб тым, што ў многіх раёнах нашай рэспублікі ўсё яшчэ дрэнна ахоўваюцца помнікі культуры беларускага народа. Тав. Мальдзіс з Радашковіцкага раёна паведамляе, што ля вёскі Краснае захавалася арыгінальная драўляная будоўля XVIІІ стагодзьдзя, якая цяпер разбураецца...»

Гэта і быў выпускнік журфаку БДУ таго ж 1956 году Адам Мальдзіс, які па разьмеркаваньні трапіў на пасаду сакратара радашковіцкай раённай газэты «Сцяг Ільіча». Ужо тады ён дбаў пра помнікі культуры, і з тых самых часоў пачынаецца яго асабістая бітва за беларускую мову, культуру і гісторыю, якая цягнулася 67 гадоў, бо першую публікацыю ён зрабіў яшчэ студэнтам у 1954 годзе.

Пасьля былі асьпірантура ў Інстытуце літаратуры Акадэміі навук і шмат дзесяцігодзьдзяў плённай навуковай і асьветнай працы. Два дзясяткі кніжак і сотні навуковых і навукова-папулярных публікацый у газэтах і часопісах.

Прафэсар Мальдзіс расказвае пра адну са сваіх публікацый, 31 траўня 2018 году
Прафэсар Мальдзіс расказвае пра адну са сваіх публікацый, 31 траўня 2018 году

Усе знаходкі і дасягненьні Адама Мальдзіса пералічыць цяжка, гэта павінны зрабіць яго біёграфы. Назаву тут усяго некалькі.

Ён знайшоў беларускі верш «Всем многі век в новой хаці», напісаны ў сярэдзіне XVIII стагодзьдзя апошнім канцлерам Вялікага Княства Літоўскага Яўхімам Храптовічам, і цяпер мы ведаем, што найвышэйшыя ўрадоўцы ВКЛ пісалі вершы па-беларуску перад расейскай акупацыяй гэтай дзяржавы.

Ён знайшоў зборнік старадаўняй беларускай музыкі «Полацкі сшытак», без мэлёдыяў якога цяпер цяжка ўявіць канцэрты старадаўняй беларускай музыкі і сьпеваў.

І, нарэшце, ён напісаў доктарскую дысэртацыю, якая выйшла асобнай манаграфіяй «На скрыжаваньні славянскіх традыцый», за сьціплай назвай якой хаваецца магутны інтэлектуальны чын — клясыфікацыя вялікіх стыляў для нашай літаратуры і мастацтва. Гэта дакладна — навуковы подзьвіг.

Ды, зрэшты, усё ягонае жыцьцё, навуковая праца, сотні яго адкрыцьцяў і знаходак, дзясяткі кніг — гэта навуковы і чалавечы подзьвіг.

Мальдзіс як падарунак гісторыі

Прафэсар Адам Мальдзіс стаў містычным падарункам гісторыі беларусам.

Этнагенэз беларусаў апошнюю тысячу год праходзіў праз асыміляцыю балтаў славянамі. У гістарычным і этнічным сэнсе «Русь» і «Літва» — дзьве крыніцы, зь якіх выцякае паўнаводная рака сучаснай беларушчыны, гэта дзьве асновы мадэрнай беларускай ідэнтычнасьці.

Адам Іосіфавіч Мальдзіс нарадзіўся ў 1932 годзе на этнічным беларуска-літоўскім памежжы ў Астравецкім раёне. Ён любіў расказваць, што ў яго роднай вясковай хаце гучалі адначасова дзьве мовы — ягоныя дзед з бабуляй размаўлялі па-літоўску, а бацькі перайшлі ўжо на беларускую мову, якая стала роднай і для маленькага Адама.

І вось гэты аславянены балт зь літоўскім прозьвішчам стаў адным са слупоў сучаснай беларускай культуры і навукі.

Ці ня цуд гэта і ці ня містыка гісторыі?

Прафэсар Мальдзіс згадвае пра пошукі Скарынавай спадчыны, 31 траўня 2018 году
Прафэсар Мальдзіс згадвае пра пошукі Скарынавай спадчыны, 31 траўня 2018 году

Містычнае пакліканьне Мальдзіса

Часам мне думаецца, што містыка прысутнічае і ў пакліканьні выбітных людзей да іх чыну.

Чым, як ня містыкай, назваць той факт, што 60 гадоў назад два сябры, Уладзімер Караткевіч і Адам Мальдзіс, паехалі ў Вільню ў архіў і там пазнаёміліся з маладым супрацоўнікам, гісторыкам Генадзем Кісялёвым, якога пасьля перацягнулі жыць і працаваць у Менск?

Яны сталі найбліжэйшымі сябрамі і, здаецца, моцна паўплывалі адзін на аднаго і на асабісты даробак кожнага зь іх. І гэта таксама, відаць, містыка нябёсаў, што ім было наканавана пазнаёміцца і сысьціся разам, разам падчас працы, у падарожжах і застольлях абмяркоўваць родную гісторыю і культуру, яе праблемы і выклікі, яе герояў і антыгерояў.

У выніку сёньня кожны з членаў гэтага трыюмвірату — Караткевіч, Кісялёў, Мальдзіс — асобны слуп беларушчыны, безь якога нельга ўявіць сабе сучасную Беларусь, яе гісторыю, яе навуку і культуру. Іх даробак і чын ляжаць у аснове беларускага палітычнага адраджэньня другой паловы 80-х гадоў ХХ стагодзьдзя.

Патрэба навуковай біяграфіі Мальдзіса

Пра такіх людзей пішуць навукова-папулярныя біяграфіі. Ніхто, апрача біёграфа, не згадае, не ацэніць і не пералічыць усе знаходкі, адкрыцьці і дасягненьні такога чалавека-глыбы.

Трэба вывучыць яго архіў, яго раскіданыя ў дзясятках выданьняў публікацыі, ліставаньне. Там адкрыецца процьма неверагодных і займальных фактаў і гісторый. Жыцьцё і навуковая дзейнасьць Мальдзіса, пра якую я ведаю ня толькі зь яго публікацый, але і непасрэдна зь ягоных словаў — вартыя ўвагі бэлетрыстаў.

Прафэсар расказвае пра паходжаньне роду Мальдзісаў, 31 траўня 2018 году
Прафэсар расказвае пра паходжаньне роду Мальдзісаў, 31 траўня 2018 году

Толькі адзін факт. Ён усё жыцьцё шукаў беларускамоўныя вершы Адама Міцкевіча, у існаваньні якіх ніколі не сумняваўся. І вось аднойчы ў 70-я гады, калі ён быў у камандзіроўцы ў Польшчы, да яго ў гатэльны нумар пазваніў чалавек, які сказаў, што хоча перадаць яму цэлы сшытак беларускіх вершаў Адама Міцкевіча, якія польскія навукоўцы-нацыяналісты хаваюць 100 гадоў ад часу сьмерці вялікага песьняра. Былі прызначаныя час і месца сустрэчы, але той чалавек туды так і не прыйшоў. Мальдзіс лічыў, што сшытак маглі перахапіць і нават зьнішчыць польскія спэцслужбы, якія праслухоўвалі гатэльныя тэлефоны.

А такіх падзеяў у навуковым жыцьці Мальдзіса было не адна і ня дзьве.

Я думаю, што ў сёньняшняй Беларусі жывуць людзі, інтэлектуальны кшталт якіх дастатковы для таго, каб напісаць біяграфію Адама Мальдзіса і стаць рэдактарам збору ягоных твораў. Але імёны іх дзеля зразумелых прычын называць ня буду. Гэта справа лепшай будучыні.

Ганьба Акадэміі навук

У нармальнай сытуацыі ў нармальных краінах такія навукоўцы, як прафэсар Адам Мальдзіс, ствараюць свае навуковыя школы і кіруюць імі. Яны да самай сьмерці ўзначальваюць катэдры ці інстытуты і накіроўваюць сваіх асьпірантаў і маладзейшых калегаў туды, куды самі не дацягнуліся ці на што ў іх некалі не хапіла часу.

Вядома, Адам Мальдзіс павінен быў бы да скону заставацца дырэктарам Нацыянальнага навукова-асьветнага цэнтру імя Францішка Скарыны, а цэнтар гэты павінен быў існаваць і цяпер і быць складовай часткай Акадэміі навук Беларусі.

Але так ня сталася. Яшчэ ў часы маёй працы ў Скарынаўскім цэнтры гэтую навуковую ўстанову ворагі беларушчыны і зайздросьнікі Мальдзіса праз інтрыгі выкінулі са складу Акадэміі навук і далучылі да Міністэрства асьветы, дзе яна пасьпяхова і сканала. Мальдзіса ў 1998 годзе звольнілі з працы, а праз пару гадоў яго яшчэ і жорстка зьбілі на вуліцы маўклівыя людзі ў чорным.

Яго ніколі не абралі акадэмікам. Як не абралі акадэмікамі і іншых волатаў навукі — Генадзя Кісялёва, Уладзімера Конана, Валянціна Грыцкевіча. А тым часам па лініі аддзяленьня гуманітарных навук акадэмікамі рэгулярна абіраліся іншыя людзі, якія практычна ніякага сьледу ў беларускай гуманітарнай навуцы і культуры не пакінулі.

Прафэсар падпісвае свае кнігі былому вучню, 31 траўня 2018 году
Прафэсар падпісвае свае кнігі былому вучню, 31 траўня 2018 году

Таму і просіцца на заканчэньне сумная выснова: калі Адам Мальдзіс ня быў акадэмікам, значыць, у Беларусі няма Акадэміі навук.

А калі нехта лічыць, што яна ўсё ж ёсьць, то адсутнасьць у ліку яе сяброў прафэсара Мальдзіса — незмывальная ганьба такой Акадэміі.

Запавет Мальдзіса: шукайце

Прафэсар Адам Мальдзіс быў апантаным шукальнікам беларускіх скарбаў за мяжой. Можна сказаць, што сэнсам яго навуковага жыцьця быў пошук.

Ён хацеў знайсьці і вярнуць у Беларусь як мага больш фактаў і артэфактаў нашай гісторыі і нашай спадчыны. Вярнуць ня толькі ў пераносным, але і ў простым сэнсе слова. У 1987 годзе ён стварыў і ўзначаліў камісію «Вяртаньне» ў Беларускім фондзе культуры, якая, паводле задумы, павінна была весьці ўлік, шукаць і спрабаваць вярнуць у Беларусь нашы культурныя скарбы. Было наладжана выданьне зборнікаў дакумэнтаў пра вывазы і страты, а таксама пра месца знаходжаньня вывезеных і скрадзеных скарбаў.

Усё жыцьцё ён шукаў крыж Эўфрасіньні Полацкай і новыя дакумэнты пра Францішка Скарыну. Ён не складаў рукі і не паддаваўся адчаю, бо лічыў, што нязнойдзенага яшчэ значна больш, чым знойдзенага. Пра гэта ён мне неяк так і сказаў: «Нязнойдзенага пакуль больш, чым знойдзенага. У нас усё наперадзе».

Таму, бяз рызыкі памыліцца, можна назваць навуковы пошук яго асноўным запаветам для будучых пакаленьняў беларусістаў. У пацьверджаньне нястомнай дасьледчыцкай энэргіі прафэсара прывяду яго словы з нашага апошняга інтэрвію. Ужо моцна хворы ён марыў пра навуковыя падарожжы:

«Паводле маіх уяўленьняў, невядомыя дакумэнты пра Францішка Скарыну могуць яшчэ быць знойдзеныя ў архівах усіх краінаў Эўропы, дзе Скарына жыў, працаваў або вучыўся. Гэта Аўстрыя, Італія, Данія, Чэхія, Польшча і Літва... Нават у Варшаве нібыта шмат знойдзена, але каб сказаць, што там усё дасьледавана — нельга. Каб я меў сілы і магчымасьці (я цяпер моцна хварэю), то я паехаў бы найперш у Данію, Польшчу і Італію, паехаў бы ў Вэнэцыю, бо Падуя ўваходзіла ў Вэнэцыянскую рэспубліку. Ды нават паехаў бы ў Вільню. Скарына ж быў сакратаром віленскага біскупа Яна, а дакумэнты пра гэта ніхто пакуль не знайшоў».

Прыгожае жыцьцё...

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG