— Я калісьці дзесьці прачытаў даволі дасьціпную заўвагу наконт паэзіі. Паэзія — безумоўна патрэбная рэч у жыцьці, але, маўляў, добра было б яшчэ ўведаць, да чаго яна патрэбная. Вы не падказалі б, да чаго?
— Нішто сабе пытаньнечка! Глябальнае. Але дазвольце, шаноўны спадар Ян, адказаць на яго прыватна. Дык вось некалі, прачытаўшы мае першыя кніжачкі «Цьвінтар» і «Капліцу», выбітны актор Віцебскага тэатру імя Якуба Коласа, паэт і празаік Пятро Ламан сказаў пра аўтарку, што калі б яна не пачала складаць вершаў, то ўжо зьвяла б рахункі з жыцьцём.
А нядаўна крытык Ціхан Чарнякевіч прызнаўся, што быў вельмі зьдзіўлены маёй трэцяй кнігай «Антычны дождж», якая стваралася ў другой палове 90-х. Вакол грымелі мітынгі, гучалі антыўладныя лёзунгі, захлынаўся бясьсільлем адчай пратэстоўцаў, рушыліся адраджэнскія мроі, а тут нейкія антычныя міты, спроба ўпісаць іх у татальны наўкольны рэзрух… Як можна ў часы грамадзкай калатнечы выцягваць зь нябыту Ярылу, Псыхею, Вялеса, Данаю?.. Але ў мяне ўжо тады ўзьнікла падазрэньне, што адлюстраваньне рэчаіснасьці — гэта публіцыстыка, а паэзія — гэта нешта іншае. І думаю, што адзінае, для чаго яна патрэбная, — тварыць Гармонію з Хаосу.
— Сёлета ў вас выйшаў паэтычны зборнік «Трэці Эдэм». Гэта, калі не памыляюся, ваша дзявятая паэтычная кніжка. Што, па-вашаму, трэба чалавеку, акрамя звычайнай пісьменнасьці, каб правільна «прачытаць» паэзію? Чытачы паэзіі — гэта нейкая асобная або элітарная група сярод агульнага гурту чытачоў?
— Ізноў жа за ўсіх не скажу. Толькі за сваіх, дакладней, адну сваю такую «правільную» чытачку. На маёй Нясьвіжчыне жыве чароўная Натальля Плакса. Настаўніца і краязнаўца, яна ведае напамяць амаль усе мае вершы, можа бясконца іх цытаваць і тлумачыць. А на кожны новы эмацыйна адгукаецца так, як быццам сама апынаецца ў маёй душы. Дуэт аўтар-чытач — гэта як радыёхваля-слухач. Не настроіўшыся адпаведна, нічога не пачуеш. Ці пачуеш іншае і будзеш расчараваны.
— Вобразы райскага саду, Эдэму, а таксама цалкам зямнога, прысядзібнага саду з кветнікамі, ружоўнікамі, вінаграднымі лозамі і пладаноснымі кустамі — скразны матыў у вашай паэзіі. У беларускай паэзіі мне цяжка згадаць іншага аўтара ці аўтарку, хто б з такой любоўю, пранікнёнасьцю і адначасова «тэхнічным» знаўствам, як вы, пісаў пра вырошчваньне і дагляданьне, прабачце за выраз, кветных і куставых насаджэньняў. Скажыце, калі ласка, ёсьць у вас месца, дзе вы садзіце і даглядаеце цалкам рэальныя ружы і хрызантэмы, а ня толькі паэтычныя? Калі так, то дзе гэтае месца?
— Прабачце, Ян, але я тут з вамі, бадай што, не пагаджуся. Батанічнае ў нашай літаратуры — гэта Зоська Верас. Я не пішу пра кветкі і ні пра якія іншыя зёлкі, кустоўе ці дрэвы. І ніколі ня мела намераў штось занатоўваць пра іх вонкавую красу, а тым больш пра таямніцы іх узгадоўваньня. Сьвет расьлінаў цікавіць мяне зь іншых прычынаў.
Першая — лінгвістычная. Я хачу аднавіць і захаваць іхныя спаконвечныя беларускія назвы. Шпажнікі, гашты, капрыфолі, мігдалы, канваліі, мушкаты, жанкілі, жылістэкі, божае дрэўца… Безьліч гэтых назоваў, народжаных у садах засьцянковае шляхты, сёньня невядомыя нават добрым знаўцам роднае мовы.
Але гэтая лінгвістычная прычына ў маім вершаскладаньні ўсё ж падпарадкаваная другой, мэтафарычнай, у Арыстотэлеўскім значэньні гэтага тэрміну. Свой закрыты ўнутраны сьвет мне хочацца выказаць праз мову барваў і відарысаў вонкавага буяньня адкрытага наўкольнага шматквецьця. Іншая гаворка — наколькі гэта мне ўдаецца і наколькі разумеецца чытачом.
Што ж наўпрост да вашага пытаньня пра месцазнаходжаньне рэальных ружаў і хрызантэмаў, то скажу, што ў сваім жыцьці я пасьпела ўзгадаваць два такія кветнікі-сады. Першы быў пры бацькоўскай хаціне, другі на прынёманскім лецішчы. Выкрунтасы лёсу змусілі мяне іх пакінуць іншым людзям, і летась увосень у двары пад вокнамі нашай менскай кватэры я заклала новы, трэці. Вось ужо год урабляю заваленую шматгадовым будаўніча-рамонтным друзам няўдобіцу. Давялося выкапаць і вывезьці тоны аскабалкаў бэтону, асфальту, цаглінаў, шкла, плястыку… Але чаго толькі ня зробіш, каб квітнеў хоць яшчэ адзін маленькі лапік роднае зямлі, не даючы закамянець журбе і жудасьці ў душы?
— З садам мы разабраліся. Канечне, мне б хацелася запытацца і пра іншыя скразныя матывы і тэмы ў вашых вершах ды пра іх вагу ў вашай творчасьці: родныя Смалічы, віно (ня толькі з Каліфорніі), антычную міталёгію, біблейскія гісторыі і згадкі (дахрысьціянскія і хрысьціянскія), царкоўна-сьвяточныя рытуалы і веру ў Бога, падарожжы ў іншаземныя краявіды і звычаі, эротыку ды, так бы мовіць, жаночую долю ў нашай патрыярхальна-маскуліннай рэчаіснасьці… Але адчуваю, што пытацца пра ўсё будзе занадта ўтомна — і для вас, і для чытачоў гэтага інтэрвію. Таму, можа, толькі пра дзьве рэчы.
Першая рэч: як і наколькі сьветабачаньне праз прызму веры ў Бога і праз «уцаркоўленасьць» мадыфікуе (пашырае? звужвае?) вашы творчыя магчымасьці, памкненьні і мэты?
— «Пазнай самога сябе». Такім надпісам пачыналіся прароцтвы, якія загадала выбіць над брамаю Дэльфійскага храма яго першая піфія-паэтка Фэманоя. А калі ўзгадаць, што ўсе мы створаныя Ўсявышнім на Ягоны вобраз і падабенства, то, спрабуючы спазнаць сябе, мы імкнёмся спасьцігнуць Творцу. І гэта самае складанае заданьне Неба ў нашым зямным жыцьці. Цялесныя болькі, душэўныя цянёты, аддаленьне найбліжэйшых людзей, грамадзкія згрызоты, пакуты і катаваньні… Чаму так сталася і што гэта значыць? Толькі мой Валадар, які жыве ўва мне, адкажа на гэтыя пытаньні. Пачуць яго — мая задача. І ў гэтым услухоўваньні ў сябе самую ніхто і нішто ня можа мяне мадыфікаваць. Адкіну непачутае — звужу свае творчыя магчымасьці. Штоімгненна буду намагацца ўчуць шэпты Цішыні — расшыру сьцены самавыяўленьня да няўлоўных рысаў далягляду.
— Другая рэч. Пачну з цытаты: Ластавачкі пад страхою / час ад часу / пра штось / перамаўляюцца, / і мне няёмка / што мусова слухаю / іх начную / шчырасьць, / а яны / мусяць чуць / з разнасьцежаных фортак / інтымныя ўздыхі / госьця майго раскунежанага. / Суцяшаюся тым, / што маладзік — / сьведка маўклівы / грахоў маіх гэтых, / вольных і нявольных, / і таямніцы начныя / на раніцу не агалосіць («Бяссоньніца», зборнік «Ружоўніца», 2008). Калясальна харошы верш з эратычнай тэмай, пададзенай вельмі тактоўна, безь літаральнасьці, якая часта можа ўпадаць у пошласьць. Ды ня толькі ў гэтым, але і ў вашых іншых «эратычных» вершах адчуваецца вытанчаны густ і тактоўнасьць, калі можна так сказаць, «аматаркі любоўных уцехаў», якія не пераходзяць пэўнай мяжы ў літаратурным выяўленьні. Мне цікава, адкуль гэтая літаратурная тактоўнасьць і густоўнасьць — вы самі яе «ўзгадавалі», ці былі нейкія ўзоры ў паэзіі папярэдняга часу, на якіх вы «ўзгадаваліся»?
— Спадзяюся, што мне сапраўды ўдаецца неяк з гэтым спраўляцца так, каб не чырванець перад дзецьмі. Густ даецца чалавеку ад прыроды. Ён альбо ёсьць, альбо яго няма. Яго не ўзгадуеш і не пяроймеш. Прычым незалежна ад таго, пра што пішаш, як апранаесься, чым аздабляеш жытло, якія песьні пяеш у застоліцы і якія кнігі чытаеш на самоце.
— Мова вершаў у вас лексычна вельмі багатая і разнастайная, я б сказаў нават, што яна ўжо «аксакаўская» і абсалютна распазнавальная ў беларускім прыгожым пісьменстве. Тут і наватворы, і рэдкія аказіяналізмы, вашыя і чужыя, і сьмелы «перавод» словаў, характэрных толькі адной часьціне мовы, у іншую часьціну. Вось жменя прыкладаў, выхапленых наўгад з вашых зборнікаў: гаймідар, тутасьць, увідмованы, прымярэжжа, кумеклы, сутворваць, тускнота, знамысьліць, асьцюжыць, перадзім’е, захутанаць, зьнячэўлены, зжарсьцьвелы, збагнелы, пазагляд, цьвяльлівы… Як разумею, гэта сьвядомая і пасьлядоўная праца над словам. Скажыце, чым вы кіруецеся пры выбары лексыкі?
— Прызнаюся вам, што ніколі ніякай працы, так бы мовіць, над словам у мяне не было і няма. Больш за тое, калі ў дачыненьні да вершаскладаньня я чую з вуснаў аўтара слова «праца», то мне адразу робіцца нецікавым вынік гэтай, даруйце, працы. Для мяне ўсё, што зьвязана са словам, гэта — здарэньне, якое можа засьцігнуць, як гром зь яснага неба. Вось нешта такое раптам пачынае ціхенька трымцець асобнымі гукамі, а далей аднекуль выплываюць словы, прысуседжваюцца ў фразы, і мне застаецца толькі запісаць іх. Калі, вядома, у той момант ёсьць чым і на чым гэта зрабіць. Так што ніякага выбару лексыкі — толькі гукаслоўная стыхія. Адкуль яна — ня ведаю.
— А яшчэ мне падабаецца ў вашых вершах аўтаіронія, якая час ад часу іх асмужвае. Дазволю сабе яшчэ цытату: — Валя, / чаму ты такая сумная? / у цябе ж знакаміты муж? / — Дарагі дзядзька Янка, / вашу жонку вясёлай / я таксама / ніколі / ня бачыла… («Дыялёг з народным пісьменьнікам», «Ружоўніца», 2008). Вы надалей сумная? Як мне здаецца, вы ўжо даўно выйшлі зь ценю свайго знакамітага мужа і стварылі не адну нагоду пасумаваць якраз яму. Каб вы не адказалі толькі адным словам на гэтае пытаньне, дык у мяне дадатковае, дапаможнае: Як вы ацэньваеце ўспрыманьне вашай паэзіі чытацкай публікай? Варта было пісаць і выдаваць паэтычныя зборнікі?
— Апошняя справа — быць нагодай для нейчага суму, тым болей для таго, каго Бог паставіў побач са мною.
Публіку ніяк не ацэньваю, яна мае права выбіраць, што чытаць. Тым больш, што ад гэтага ніяк не залежыць стыхійная прырода майго вершаскладаньня. Выданьне ж кніг і выбар аўтараў залежыць ад тых, хто годна нясе званьне нашчадкаў Скарыны. Дзякуй вялікі ім за рупнасьць пры друкарскім варштаце!
* * *
Два вершы са зборніка «Трэці Эдэм»
Рай
Будлея і мірыкарыя
ўратавалі сёньня мяне.
Цяпер зморана сьпяць
у ачмуранай апраметнай.
Рай —
найдарожшая радасьць.
Бескаштоўна яе
мне стварылі
пасланьніцы з саду
Ліліт.
Ноч заплюшчыла вочы.
Ачулася кроў у зямлі,
узьнялася па венах ліянамі,
цынэрарыяй
умуравала ў цьвінтар
стромкі ствол майго цела,
замкнула кальквіцыяй
уваходную брамку,
а на выхад яна
ніколі й не адчынялася.
А чаму,
пра тое спытайце
ў апостала Пётры.
Ён якраз натаміўся
архаваць
прыбышоў безграхоўных
ды прылёг на кілім
беззаганных канваліяў.
Цёплая кроў
Захрасла ў шыпастым кустоўі —
нат на цалю хады
не расьцярэбіць яго.
Ані птушка ня ціўкне
ў цярновай аблозе,
ані вецер ня ўздыбіць
збагнелую цемрадзь,
не прадзярэцца да вопрадня стрэмак
самы гойстры паўдзённы прамень
і ніхто на падмогу ня прыйдзе,
ня выбавіць з вусьцішных нетраў.
Смуродныя пашчы наўёвых хмызоў
паўсюдна ўпіваюцца ў целы,
але ўгледзела ўжо,
як з-пад іхных іклоў
барвянае штось
праточвацца пачало
і краплістай рабіць
зазімелую пустку.
Ручаінкі сям-там
капілярамі ціха
спрабуюць плысьці
з узгоркаў зьнямелых
у аорту застылай ракі.
Пад лёдам —
цёплая кроў.
Валянціна Аксак — аўтарка зборнікаў паэзіі «Цьвінтар» (1992), «Капліца» (1994), «Антычны дождж» (1999), «Віно з Каліфорніі» (2003), «Ружоўніца» (2008), «Дзікая сьліва» (2015), «Завінены рай» (2017), «Кава ў арліным гнязьдзе» (2019), «Трэці Эдэм» (2021).
