Слоўнічак вандроўніка: заплечнік, ровар, вогнішча. ВІДЭА

(па-расейску — па-беларуску)

• костёр — вогнішча
• топор — сякера
• палатка — намёт
• удочка — вýда
• велосипед — ровар
• путешественник — вандроўнік, падарожнік
• рюкзак — заплечнік

а таксама

• зажигалка — запальнíчка
• перочинный ножик — сьцізорык
• шалаш — будáн

АНІМАЦЫЯ:

Напяклі на вогнішчы касьцёр аладак

У слове вогнішча суфікс -ішча азначае „месца“ (дзе гарыць ці раней гарэў агонь), як у словах бульбянішча, пажарышча і падобных.

Маем і слова касьцёр, але з многімі іншымі значэньнямі, якія разьвіліся з старажытнага ‘нешта складзенае’. Гэта могуць быць і дровы (рас. поленница), і, напрыклад, аладкі:

Паміж дзьвюх лаў пад абразамі
Туліўся стол з двума кастрамі
Аладак грэцкіх, як пампушак.
(Якуб Колас. Новая зямля)

То каля вогнішча можа быць патэльня, а на ёй касьцёр сьвежасьпечаных аладак. Словы дапамагаюць іх не паблытаць.

Пра вогнішча можна сказаць і цяпло: Распалілі цяпельца і паселі вакол. А распаліць яго можна запалкамі ці запальнíчкай.

Тапор у карчму папёр, а сякера дома сядзела

Слова сякера ў нас асноўнае. Але маем і тапор.

Некалі, ажно ў праславянскай мове, былі сынонімы сякера, тапор і цясла. Прычым цясла непазычаная, прабалцкага паходжаньня, а два іншыя словы — архаічныя пазычаньні: тапор — іранізм, сякера — італізм; беларускі мовазнаўца Віктар Мартынаў ілюстраваў імі, як на прабалцкую мову ўплывалі іншыя і ў выніку зь яе вылучылася мова праславянская.

У сучаснай літаратурнай мове сякера і тапор сынанімічныя. Але ў народнай традыцыі ёсьць розьніца: сякера лягчэйшая, для абчэсваньня дрэва, тапор цяжэйшы, для сьсяканьня. Адсюль прыказка-загадка, вынесеная ў падзагаловак­. Яна пра гаспадара і гаспадыню („Прыказкі Лагойшчыны“ Адама Варлыгі, сапр. Язэп Гладкі).

І мноства іншых устойлівых выразаў: плаваць што тапор; такі работнік як сякера з г...а; (дыму) хоць сякеру вешай і г.д.

Цяслá (жаночага роду; па-расейску тесло ніякага роду) — з паўкруглым лязом, выкарыстоўваюць для выдзёўбваньня бачары. А цесьляры (рас. плотники) ужываюць склют — інструмэнт з доўгай ручкай для працы зь бярвеньнем.

Але далікатна падправіць невялікую дэталь сякеркай ня ўдасца, у прыгодзе будзе сьцізорык (рас. перочинный / складной карманный ножик) — ад лацінскага scissor ‘нажніцы; кравец; разьбяр; глядыятар, які разьдзірае суперніка’.

Намёт

У старабеларускай мове зь яе багатай тэрміналёгіяй вайсковае справы слова „палатка“ не было. Гэта русізм XX стагодзьдзя.

А намёт — быў. Прынамсі з XVI стагодзьдзя. І азначаў у прынцыпе тое самае, што і цяпер: „Намёт ваенны палоценны, каторы каштаваў коп дванаццаць“ (1599). Оўруцкую шляхту мясцовы стараста незаконна прымушаў „ялавіцы вадзіці, коні пасьці, намёты разьбіваці“.

Г. зн. выраз „разьбіваць намёты“ мае даўнюю гісторыю. „Намёт гасподні“ — гэта пераносны храм у выглядзе шатра, скінія.

Быў меншы намётак — заслона, полаг над ложкам: „Юдзіф зьняла з стаўпоў намётак яго і абвіла труп яго без галавы“. І слова наметка/намітка, якое азначае традыцыйнае накрыцьцё галавы ў замужніх жанчын, з таго ж шэрагу роднасных словаў.

Слова намёт у дыялектнай мове азначае і ‘вельмі тонкае палатно’, і ручнік над абразамі (набожнік), і намітку, і ўрэшце паветку або страху над дваром (у пскоўскіх крывічоў).

Сучасны намёт камфортны, а для большай экстрэмальнасьці можна заначаваць у буданé. Але народная мудрасьць вымагае кампэнсацыі за нязручнасьці: „Хоць у будане жыць, абы з каханым быць“.

Вýда

Найпрасьцейшая традыцыйная канструкцыя — да вудзíльна мацуецца лёска (жылка), на ёй плавок (плывук), патапéц і кручок.

Вудзіць рыбу вýдаль/рыбак. І рыбáчка.

Ровар задаў сьвету ўзор!

Двуколавы транспартны сродак вынайшаў немец Карл фон Драйс у 1818 годзе. Для францускага рынку ён прапанаваў яму назву vélocipède (з лацінскіх каранёў velox, veloc- ‘хуткі’ + pes, ped- ‘нага’). Дарэчы, назва дрызіны ад яго прозьвішча.

Слова vélocipède трапіла ў розныя мовы (у польскую як welocyped), але ўрэшце ў заходніх мовах замацаваліся карацейшыя тэрміны. У ангельскай гэта bicycle, а velocipede — гістарызм, абазначае ўсю катэгорыю безматорных транспартных сродкаў ХІХ ст. — ад монакола да пэдальнага квадрацыкла. У расейскай жа слова велосипед засталося ў значэньні bicycle.

У 1885 годзе Джон Кэмп Старлі запусьціў у вытворчасьць машыну з коламі аднолькавага дыямэтру і ланцуговым заднім прыводам — фактычна сучаснай канструкцыі. Яе назвалі Rover (‘вандроўнік, валацуга’) safety bicycle, шматгадовы рэклямны спокліч — „The Rover has set the fashion to the world“ — „задаў сьвету ўзор“. Дзякуючы папулярнасьці мадэлі і фірму перайменавалі ў Rover.

Сярод ровараў, якія завозілі ў наш рэгіён Эўропы, брытанскіх было шмат, і назва фірмы перайшла на ўсе двухколавыя экіпажы ў польскай, беларускай ды ўкраінскай (львоўскага ўзору) мовах. Так бывае нярэдка: агульная назва вырабу бярэцца ад імя вытворцы (самага вядомага або першага на рынку). Як сучасныя джып і ксэракс з пампэрсамі, а ў міжваенную пару ў Заходняй Беларусі — арбон ‘аўтобус’ (АТ Arbon вырабляла і прадавала аўтобусы паводле ліцэнзіі фірмы Saurer з швайцарскага гораду Арбон).

У выніку на нашым геапалітычным раздарожжы маем два пазычаныя словы для важнай рэаліі. У літаратурнай мове гэта веласіпед (у клясычнай традыцыі 1920-х вэлясыпэд). У жывой народнай мове доўгае слова заканамерна скарацілася ў лісапет (або лісапету — жаночага роду).

Слова ровар адны афіцыйныя слоўнікі запісваюць у „абласныя“, іншыя зусім яго ігнаруюць, але сёньня яно відавочна пануе сярод беларускамоўных жыхароў сталіцы.

Дыялектныя ровар і лісапет дзеляць тэрыторыю Беларусі напалам. Каторае зь іх лічыць „абласным“? Пазнакамі „абласное“, „размоўнае“, „устарэлае“ і г. д. у паваеннай савецкай лексыкаграфіі нярэдка стыгматызавалі словы, якія не супадаюць з расейскімі або ня маюць у расейскай эквівалентаў.

Удзельнікі ФБ-суполкі „Толькі пра мову“ сьведчаць, што паміж роварам і лісапетам(-ай) ёсьць выразная мяжа.

• У сярэдзіне 1970-х летнія канікулы мы бавілі ў вёсцы (Жлобінскі раён). Сябра меў лісапету. Потым да яго прыехаў стрыечны брат з Горадні — і прапанаваў нам перасесьці на ровар. Праўда, спачатку мы не разумелі, чаму нашая лісапета ператварылася ў ровар, але ж працягвалі катацца кожны на сваёй машыне — мы на лісапеце, а гарадзенец на ровары. (Алена Масьлюкова)
• Докшыцкі, Глыбоцкі раёны — ровар. Як толькі стары кардон праедзеш: на Лепельшчыне — лісапед, ці лісапетка. (Андрэй Ласкі)
• У Клецкім — ровар, у Капыльскім — лісапет. (Ала Спосаб)
• У нас на Горадзеншчыне чуў і ровар і лісапет; лісапет казалі так, дзеля сьмеху. (Alex Alsvis)

У кожнага палешука ў агародзе закапаны Range Rover

Фірма Rover вырабляла ровары да 1925 году, калі цалкам пераключылася на іншы транспарт. А ў нас слова ровар засталося і дагэтуль дзівіць гасьцей з Усходу.

Неяк на сваяцкай бяседзе пад Давыд-Гарадком я пачуў захопленае апавяданьне госьця зь Пецярбургу. Бабулька ў вясковай краме кажа: „Сёньня я поеду ў лес на РОВЭРЫ“. Піцерац разводзіць рукамі і рытарычна пытае: калі яна сёньня паедзе на „Ровэры“, то што ў яе гаражы ёсьць яшчэ і на чым яна паедзе ў лес заўтра?!

Каза і самакот

Мікола Касьпяровіч у „Віцебскім краёвым слоўніку“ запісаў сярод пераносных значэньняў слова каза таксама і ‘ровар’. А ў літаратурнай мове 1920-х паралельна ўжывалі слова самакат(-ка). У заходнебеларускай прэсе знойдзем і больш лягічнае для беларускае мовы самакот, бо сам коціцца.

Помпа і апона

Раварыст заўсёды возіць помпу, каб напампаваць кола. Дакладней, камэру (або кíшку, ці нават кíху— ёсьць такі роварны палянізм у гаворках Заходняй Беларусі). Яе абараняе звонку шына або покрыўка, якая ў гаворках завецца таксама апонай (ад „апінаць“).

Гэй, вандроўнік, вандэр-вон!

Ён вандруе. Вандроўка ў старабеларускай — ‘падарожжа з мэтай удасканаленьня прафэсійнага майстэрства’. Дзякуючы праграме пра падарожжы „Вецер вандраваньняў“ на Беларускім тэлебачаньні (ішла да 1994 году) цэлае пакаленьне засвоіла гэтыя словы.

Іх часам запісваюць у палянізмы — бо ў польскай мове ёсьць węndrownik і wędrować з тым самым значэньнем. Але ж у польскую корань прыйшоў зь нямецкай, ён у нямецкім дзеяслове таго ж значэньня wandern. Беларуская мова магла яго пазычыць як праз польскую, так і наўпрост. У старабеларускай былі варыянты напісаньня: і вендровны’, і вандровны’. Варыянт з А бліжэйшы да нямецкай крыніцы, чым польскі (праз Ę). Урэшце, зручнай мовай-пасярэдніцай мог быць ідыш, дзеяслоў וואַנדערן [vandern].

Корань, хоць пазычаны, даўно стаў для беларускае мовы сваім, нават аброс экспрэсіўнымі выразамі: вандруга ‘бадзяга’ у Насовіча. І ў яго ж выклічнік: вандэр-вон! ‘ідзі прэч!’

Вандроўнік больш унівэрсальны за турыста: можа вандраваць = бадзяцца, без спартовы ці пазнавальных элемэнтаў, як вымагае слоўнікавае азначэньне „турыста“.

Бывае, вандроўнік — сынонім пілігрыма. Паэтычная прадмова да „Песьняў касінераў“ Сержука Сокалава-Воюша — заклік да яго зьмяніць манаскія шаты на паўстанцкі строй:

Гэй, вандроўнік-пілігрым,
Сын касьцельнай брацьці,
Не ўратуе боскі Рым
Вастрабрамскай Маці!

Заплечнік — не „заплечных дел мастер“

У беларускай мове нямала назваў для відаў традыцыйнае торбы за сьпінай: хатуль, кайстра, саква... Але рэч, пра якую гаворка, — даволі сучасная (тэхнічна-эрганамічнымі асаблівасьцямі), гэта не хатуль. І слова заплечнік у такім значэньні даволі новае.

Наагул слова заплечнік натуральнае для беларускай мовы. Яно было і ёсьць у дыялектах — з палітрай значэньняў: ‘мяшок у старца’ (Пухавіцкі р-н), ‘кошык, кораб, мяшок для нашэньня за плячыма’ (Пскоўшчына). У старабеларускай мове быў заплечак — месца на сьпіне, дзе акурат заплечнік і мусіць быць.

Але ў ХХ стагодзьдзі для спэцыяльнай турыстычнай торбы з шлейкамі беларускае слова знайшлося не адразу.

Заплечнік ёсьць, напрыклад, у прозе Антона Адамовіча, носьбіта жывой літаратурнай мовы Менску міжваеннае пары. Але ў яго „бліжэйшыя заплечнікі й запляшнікі“ — гэта пра падлізьнікаў камуністычнага вяльможы. А ў гістарычнай прозе Леаніда Дайнекі знойдзем „катаў-заплечнікаў“ — тут рэха расейскага змрочнага выразу „заплечных дел мастер“. Не вытворца заплечнікаў, а спэцыяліст біцьця бізуном за плячыма!

Заплечнік як назва сучаснага турыстычнага рыштунку замацаваўся ў 1980-я гады. Я сьведка жывога моўнага працэсу: тады ў гарадзкіх беларускамоўных асяродках слова пляцак (палянізм з паўночна-заходніх гаворак, ад plecak) было за некалькі гадоў выціснута заплечнікам.

А расейскае слова „рюкзак“ — рэдкі прыклад „пазычаньня з памылкай“. Па-нямецку der Rucksack, U без умляўта (ня Ü). У расейскай мове гэтае слова зьявілася ў 1920-я гады ў выглядзе „рукзак“, але было паступова выціснута „рюкзаком“; магчыма, нехта памылкова думаў, што так да нямецкай бліжэй.