Аляксей Анісін, дэкан факультэту міжнародных дасьледаваньняў і дыпляматыі Ангельска-амэрыканскага ўнівэрсытэту ў Празе, расказаў пра свае досьледы. Адна з тэмаў ягоных навуковых працаў — пераход дзяржаўных сілаў бясьпекі на бок пратэсту.
Сьцісла:
- Калі апазыцыйны рух здольны пераканаць прадстаўнікоў узброеных сіл перайсьці на бок пратэсту, гэта звычайна вызначае, ці адбудзецца рэвалюцыя.
- Пераходы могуць адбывацца ў павольнай форме — зь цягам часу гэта можа награмаджацца.
- Сярод найважнейшых фактараў, якія вызначаюць, ці адбудзецца такі пераход, — маштаб пратэсту і тое, ці пашыраецца ён у адказ на рэпрэсіі.
- У дасьледаваньні я разглядаў усе маштабныя пратэсты ад 1800 да 2006 году, і найбольш пасьпяховымі былі негвалтоўныя, зьмяшаныя зь няўзброеным гвалтам.
- Чым больш рэсурсаў апазыцыйны рух можа здабыць і выкарыстоўваць, тым большыя шанцы на посьпех.
- Важна мець лідэра ці некалькіх лідэраў, якія могуць весьці перамовы ад імя апазыцыйнага руху.
— Вы ўжо шмат гадоў займаецеся дасьледаваньнямі сацыяльных канфліктаў, у тым ліку рухаў пратэсту ў аўтарытарных дзяржавах. Ці можаце вы сказаць, што ведаеце некаторыя галоўныя фактары, якія вызначаюць посьпех альбо правал такіх рухаў?
— Думаю, што так. Гэта адно з найбольш дасьледаваных і даўніх пытаньняў у вывучэньні сацыяльных рухаў — пытаньне рэвалюцыі. Гэта цікавая тэма — яе вывучаюць сацыёлягі, палітолягі, дасьледчыкі міжнародных адносінаў, а таксама гісторыкі. І мне здаецца, што ў апошнія гады адбыўся выбух у тыпах аналізу, які ўжываецца на падмурку вялікіх базаў дадзеных і назіраньняў.
Колькасныя ацэнкі паказалі, што прысутнасьць мноства людзей на вуліцах доўгі час можа ствараць, назавем гэта так, «непрадбачаны сцэнар», калі людзі пратэстуюць на вуліцах месяцамі ці нават гадамі. Гэта ў некаторых выпадках прыводзіць да таго, што дасьледчыкі называюць «сцэнар канчатковай фазы змаганьня», дзе рэжыму даводзіцца залучаць да абароны службы бясьпекі ці войска. І тут дасьледчыкі пагаджаюцца, што ў такіх сытуацыях, дзе могуць адбыцца вырашальныя працэсы, ключавым фактарам робяцца паводзіны ўзброеных сілаў той ці іншай краіны.
Калі нейкі сацыяльны рух ці апазыцыйны рух здольны пераканаць прадстаўнікоў узброеных сіл пайсьці ад ураду і перайсьці на бок пратэсту, гэта звычайна вызначае, ці адбудзецца рэвалюцыя.
— Адно з вашых дасьледаваньняў тычыцца краінаў, якія былі пад камуністычнай уладай у канцы 1980-х. І вы якраз разглядалі там пераход службаў бясьпекі на бок пратэсту. Што вы пабачылі ў гэтым дасьледаваньні? Што было для вас новым?
— Дзякуй, што згадалі гэтае дасьледаваньне, яно нядаўняе, і я там пабачыў шмат новага. Гэтыя важныя рэвалюцыі шмат хто вывучаў, і вашая аўдыторыя ведае, што 1989-1990 гады былі вызначальнымі ў фармаваньні посткамуністычных грамадзтваў.
Усе гэтыя эўрапейскія рэвалюцыі, акрамя румынскай, былі негвалтоўнымі. І былі розныя стадыі, падчас якіх апазыцыйныя рухі заахвочвалі вайскоўцаў і службы бясьпекі перайсьці на іх бок. І я ў сваім дасьледаваньні сьцьвярджаю, што гэтыя стадыі залежалі ад таго, ці прапаноўваў урад апазыцыі рэформы. Я адсачыў выпадкі пераходу на бок пратэсту як падчас першай, так і падчас другой стадыі.
На першай стадыі людзі выходзяць на вуліцы, гэта вялізны пратэст, ён цягнецца некалькі тыдняў ці месяцаў і заахвочвае прадстаўнікоў узброеных сілаў ці перайсьці на бок пратэстоўцаў, ці проста не падпарадкоўвацца загадам ураду ўдзельнічаць у рэпрэсіях. Такое адбылося ў некалькіх краінах. А ў іншых краінах урад прапаноўваў рухам пратэсту саступкі, а калі гэтыя саступкі не былі прынятыя, тады ўжо пачынаўся пераход узброеных сілаў на бок пратэсту.
Цікавы выпадак Румыніі — у гэтым кантэксьце ён быў адзіным, дзе апазыцыя ўжыла гвалт. На вуліцах Бухарэсту была значная колькасьць ахвяраў, і ў гэты час адбыўся пераход часткі ўзброеных сілаў на бок апазыцыі. Напэўна, частка вашай аўдыторыі ведае, што ў Румыніі была даволі крывавая рэвалюцыя, на кантрасьце з Усходняй Нямеччынай, Чэхаславаччынай, Баўгарыяй ці Польшчай.
— Адзін з вашых артыкулаў якраз тычыцца выпадкаў пераходу службаў бясьпекі на бок пратэсту, і вы там разглядаеце фактары, якія ўплываюць на тое, ці адбудзецца такі пераход. Наколькі маштабным павінен быць такі пераход, каб ён лічыўся ў тым вашым дасьледаваньні?
Напрыклад, у цяперашняй Беларусі ёсьць дзясяткі, а магчыма, і сотні людзей, якія пакінулі сілавыя структуры падчас пратэстаў, калі пачаліся рэпрэсіі. Некаторыя з гэтых людзей цяпер у эміграцыі і адкрыта выказваюцца супраць ураду. Ёсьць людзі ўнутры службаў бясьпекі, якія даюць інфармацыю, у тым ліку відэазапісы. Ці лічылася б гэта ў вашым дасьледаваньні выпадкам пераходу, ці патрэбныя нейкія фігуры з вышэйшых узроўняў герархіі, каб выпадак краіны падпадаў пад гэтае азначэньне?
— Гэта вельмі практычнае і важнае пытаньне. Якраз цяпер яго абмяркоўваюць дасьледчыкі, якія вывучаюць гэты фэномэн у многіх краінах — амэрыканскія, брытанскія дасьледчыкі спрачаюцца, якое азначэньне можна выкарыстоўваць ва ўсясьветным маштабе.
Тое, што вы апісалі пра Беларусь, магчыма, будзе выпадкам пераходу. Якраз у гэтым дасьледаваньні, якое вы згадалі, дзе разглядаецца вялікая колькасьць рухаў і мадэляў пераходу сілавікоў на бок пратэсту, крытэрый такі — што робяць прадстаўнікі службаў бясьпекі, зьвязаных зь дзяржавай, ці рвуць яны зь ёй сувязі і публічна абвяшчаюць, што падтрымліваюць апазыцыйны рух.
У залежнасьці ад таго, наколькі публічнымі былі гэтыя выпадкі, іх можна клясыфікаваць як пераход. Шмат такіх выпадкаў ці мала, ужо па-за межамі вызначэньня. Было б вельмі цяжка вызначыць нейкі парог, за якім колькасьць такіх пераходаў робіцца рэвалюцыйнай, а да якога застаецца звычайнай.
Мне здаецца, гэта тое, што маюць зрабіць будучыя дасьледчыкі, бо можна паглядзець на гістарычныя рухі і замераць, колькі суб’ектаў перайшлі на другі бок, хто яны былі і ад каго яны ўцяклі. Могуць быць рэчы, якіх мы ня ведаем. Вакол пытаньня, якое вы задалі, якраз цяпер ідуць спрэчкі. Спадзяюся, мой адказ здавальняючы.
— Але самі па сабе факты пераходу сілаў бясьпекі на бок пратэсту, магчыма, найважнейшы фактар, які дазваляе прадказваць, ці будзе пратэставы рух пасьпяховым, гэта так?
— Абсалютна правільна, на 100 працэнтаў. Таксама цікава на гэта паглядзець у кантэксьце дэмакратызацыі. Бо найноўшыя дадзеныя паказваюць, што дэмакратычная рэвалюцыя звычайна гэтым суправаджаецца — узброеныя сілы пераходзяць на бок апазыцыі ці выказваюць ёй падтрымку. І мне здаецца, што гэта практычны мэханізм, які мы павінны разумець у сёньняшнім кантэксьце і ў Беларусі, і ў іншых месцах.
— Ці можна тады сказаць, што гэта добры знак для доўгатэрміновых пэрспэктываў беларускай апазыцыі, калі ў вашай клясыфікацыі гэта выпадак краіны, дзе зафіксаваны пераход сілавікоў на бок пратэсту?
— Так, вядома ж. Прычына ў тым, што пераходы могуць адбывацца ў павольнай форме — напрыклад, нешта здараецца, і некалькі чалавек робяць гэта цягам некалькіх тыдняў. Зь цягам часу гэта можа награмаджацца.
Таксама могуць адбывацца так званыя «бюракратычныя пераходы» — звычайна іх вывучаюць асобна, бо гэта людзі, якія працуюць у бюракратычным апараце, а не ў структуры бясьпекі ці ў вайсковай структуры. Калі разам зь пераходамі вайскоўцаў адбываюцца бюракратычныя пераходы, можна ўпэўнена казаць, што кіроўны рэжым страчвае кантроль над уладай.
— У вас ёсьць артыкул пра фактары, якія вызначаюць, ці адбудзецца пераход службаў бясьпекі на бок пратэстоўцаў, і вы там кажаце, што няма нейкай адной умовы, якая б гэта прадвызначала. Але ёсьць набор умоваў і розныя шляхі, розныя камбінацыі. Магчыма, найважнейшыя фактары — гэта маштаб пратэставага руху і тое, што вы называеце «адваротны вынік рэпрэсій», калі яны выклікаюць яшчэ больш маштабныя пратэсты.
Гэты фактар, зноўку ж, няпроста вызначыць. У Беларусі ў першыя тры дні пасьля выбараў адбыўся маштабны гвалт — сілы бясьпекі выкарыстоўвалі сьвятлашумавыя гранаты, стралялі гумовымі кулямі, але ў наступныя дні маштаб пратэстаў павялічыўся. І гэта можна было б лічыць «адваротным вынікам рэпрэсій». Але цяпер, у зімовыя месяцы, адбываюцца лякальныя пратэсты, а рэпрэсіі працягваюцца. І некаторыя людзі пэсымістычна глядзяць на сытуацыю і кажуць, што рух пратэсту адыходзіць, бо на вуліцах ужо няма соцень тысяч людзей. Зноўку ж, у вашым дасьледаваньні ці разглядалася б гэта як «адваротны вынік рэпрэсій»?
— Я крыху сачыў за беларускімі пратэстамі адпачатку і за тымі падзеямі, якія вы згадалі. І мне здаецца, могуць быць падставы лічыць, што гэта выпадак, калі рэпрэсіі ўзмацнялі пратэст, але ў той жа час улады былі ў гэтым сэнсе вельмі асьцярожныя.
Добра вядома, што калі ўрад ладзіць масавае забойства цывільных пратэстоўцаў, інфармацыя пра гэта «вірусна» разыходзіцца па ўсім сьвеце. І ў мяне ёсьць некалькі дасьледаваньняў, дзе я параўноўваю масавыя забойствы пратэстоўцаў. Азначэньне масавага забойства ў гэтым выпадку — інцыдэнт, калі забіваюць дзесяць ці больш чалавек. І я быў зьдзіўлены, што сьмяротных выпадкаў было не настолькі шмат, як я думаў. Хоць і ўжываліся сьвятлашумавыя гранаты і, магчыма, некалькі чалавек нават загінулі, мне здаецца, што падзеі на пачатку пратэстаў былі недастатковымі, каб падпасьці пад такое азначэньне.
Ці кваліфікаваліся б гэтыя падзеі ў базе дадзеных як «адваротны вынік рэпрэсій»? Падобна, так, бо адбыліся рэпрэсіі, а сьледам за імі вырас маштаб пратэсту. Але што тычыцца гэтага трансфармацыйнага элемэнту, дык я ня думаю, што адбылося дастаткова.
Можна вярнуцца на сто зь нечым гадоў таму. У Расеі адбылося масавае забойства ў «крывавую нядзелю» ў студзені 1905 году. Адбываўся вялікі негвалтоўны пратэст супраць цара на чале са сьвятаром, і дзясяткі людзей былі забітыя, і гэты выпадак справакаваў першую расейскую рэвалюцыю.
І праз 100 зь лішнім гадоў у Беларусі мог быць справакаваны падобны працэс, але мне здаецца, што рэпрэсій для гэтага было недастаткова і рэжым разумеў, што ён робіць.
— То бок вы лічыце, што некалькіх сьмерцяў, якія адбыліся падчас пратэстаў, было недастаткова для таго, каб беларускае грамадзтва нанесла ўдар у адказ? Магчыма, вы маеце на ўвазе, што гэтага не хапіла, каб выклікаць гвалтоўныя пратэсты? Ці вы гаворыце нешта іншае?
— Унутры краіны гэтага відавочна было дастаткова, каб павялічыць мабілізацыю. Але гэтая дынаміка таксама тычыцца міжнароднай сфэры, дзе магчымы асымэтрычны адказ. У мінулым мы бачылі, што пасьля таго, як урады ўчынялі масавыя забойствы грамадзян, ствараліся магутныя асымэтрычныя групы падтрымкі, якія ўлівалі рэсурсы ў гэтыя краіны і заахвочвалі ўсё большыя пратэсты.
Я ня ведаю, у якой ступені гэта адбылося зь Беларусьсю — упэўнены, што ў нейкай ступені гэта адбылося, але нязначна ў параўнаньні з інцыдэнтамі зь мінулага, калі адбываліся масавыя забойствы. І я думаю, што гэта было стратэгічна пралічана ўрадам.
Возьмем прыклад Кітаю ў 1989 годзе, дзе адбыліся масавыя забойствы на плошчы Т'яньаньмэнь. Там не было абсалютна ніякага шкадаваньня аб жыцьці мірных грамадзян. І, на жаль, у тым выпадку рэпрэсіі ў выніку спрацавалі.
— Яшчэ адзін фактар, які вы разглядаеце ў артыкуле пра пераход сілаў бясьпекі на бок пратэсту, гэта падтрымка рэжыму звонку. У выпадку Беларусі многія назіральнікі гаварылі, што Расея зрабіла вырашальны ўплыў і што гэта было сыгналам для беларускіх сілавікоў, калі Ўладзімір Пуцін заявіў у канцы першага тыдня пратэстаў, што гатовы паслаць сілавую падтрымку Лукашэнку, калі падзеі выйдуць з-пад кантролю.
Што паказвае вашае дасьледаваньне — наколькі важная гэтая вонкавая падтрымка ад магутнай дзяржавы рэгіёну, каб рэжым застаўся ва ўладзе, нават калі ён непапулярны?
— Гэта адна з значных умоваў, якія можна назіраць. Цікава, што яна найчасьцей сустракаецца ў выпадках грамадзянскай вайны і пераходаў на другі бок, якія адбываюцца падчас грамадзянскай вайны. У выпадку Беларусі, я думаю, яна якасна значная.
Калі ўзяць усе выпадкі пераходаў, дык гэты фактар значны, наколькі я памятаю, у адной мадэлі. І гэта найбольш тычыцца гвалтоўных канфліктаў.
Ці можам мы сказаць, што гэта самы галоўны фактар — вонкавая падтрымка? Выглядае, што не, але ён важны.
Мы павінны таксама браць пад увагу, што, калі мы вывучаем такую пераменную ў колькасных дасьледаваньнях, пад вонкавай падтрымкай маецца на ўвазе ня толькі падтрымка з боку суседняй звышдзяржавы ці вядучай сусьветнай дзяржавы — гэта можа быць любы набор краін, якія падтрымліваюць іншую краіну.
Таму той факт, што расейская ўлада выказвала падтрымку цяперашняму беларускаму ўраду, уплывае на стратэгічнае плянаваньне ня толькі пратэстоўцаў, але і цяперашніх службаў бясьпекі ў Беларусі. Бо яны ведаюць, што калі захочуць перайсьці на другі бок, іх могуць замяніць іншымі людзьмі, і яны могуць дорага за гэта заплаціць. У думках супрацоўнікаў сілаў бясьпекі заўсёды прысутнічае пакараньне. Іх рашэньні заўсёды залежаць ад стратэгічных разьлікаў наконт таго, што адбудзецца ў будучыні.
— Адна рэч, якую вы згадваеце ў гэтым дасьледаваньні, а таксама ў іншых, — гэта тое, што важнасьць менавіта негвалтоўнага супраціву для посьпеху пратэстаў можа быць перабольшаная. Бо вы паказваеце, што для пераходу сілавікоў значэньне можа мець найперш маштаб пратэсту, а не яго негвалтоўнасьць.
Але ці дастаткова маштабных гвалтоўных пратэстаў? Бо некаторыя дасьледчыкі могуць сказаць: так, сама па сабе негвалтоўнасьць не вызначальны фактар, але яна дазваляе далучыць да пратэсту больш людзей. Такія пратэсты маюць больш шанцаў набыць вялікі маштаб, і гэта павялічвае шанцы на посьпех.
— Так, я думаю, што гэта складаная тэма. Сама па сабе негвалтоўнасьць — не прычына посьпеху. У сфэры гвалтоўных збройных канфліктаў — а ў нашых дадзеных гвалтоўнасьць вызначаецца менавіта як збройны канфлікт — за апошнія 100 гадоў чалавечай гісторыі была значная колькасьць выпадкаў пераходу на другі бок у кантэксьце грамадзянскай вайны. Там вельмі важны маштаб кампаніі, бо вялікія групы паўстанцаў могуць падчас грамадзянскай вайны пераканаць урадавыя сілы бясьпекі перайсьці на іх бок.
Маё сьцьвярджэньне ў згаданым дасьледаваньні грунтавалася на глябальнай гістарычнай пэрспэктыве: шмат якія пераходы на другі бок адбываліся падчас грамадзянскіх войнаў. Вяртаючыся да пытаньня памераў — негвалтоўны супраціў павінен ужывацца ў вельмі вялікім маштабе.
У іншым сваім дасьледаваньні я разглядаў сумесь негвалтоўнага супраціву зь няўзброеным гвалтам — такія рэчы, як бунты, паленьне машын, спробы захапіць парлямэнт. Гэтыя стратэгіі таксама граюць значную ролю — сумесь негвалтоўнасьці і няўзброенага гвалту.
— А калі вы гаворыце пра значную ролю, што вы маеце на ўвазе — што яны павялічваюць імавернасьць посьпеху?
— У дасьледаваньні, якое я апублікаваў летась, я разглядаў усе маштабныя пратэсты ад 1800 да 2006 году, і найменш пасьпяховымі былі цалкам гвалтоўныя збройныя канфлікты. Другімі былі цалкам негвалтоўныя пратэсты. А найбольш пасьпяховымі былі негвалтоўныя, зьмяшаныя зь няўзброеным гвалтам. Статыстычна гэта рухі, якія дасягнулі найбольшага посьпеху.
І мне здаецца, што за апошнія два стагодзьдзі чалавечай гісторыі яны былі больш пашыраныя. Папраўдзе, даволі рэдка сустракаецца рух, які быў бы цалкам негвалтоўны цягам усяго свайго існаваньня.
— Акрамя пераходу сілавікоў, якія іншыя фактары найбольш вызначальныя для посьпеху рухаў пратэсту супраць аўтарытарнай улады?
— Гэта складанае пытаньне. Я думаю, сацыёлягі ў сваіх тэорыях даўно паказвалі важнасьць мабілізацыі рэсурсаў. Чым больш рэсурсаў апазыцыйны рух можа здабыць і выкарыстоўваць, тым большыя шанцы на посьпех. Здабываць рэсурсы і выкарыстоўваць іх, каб будаваць уласныя інстытуцыі, — гэта важны фактар.
— Напалеон нібыта казаў, што на штыхах немагчыма сядзець. Ці пацьвярджаюць гэта вашыя дасьледаваньні, ці паказваюць яны, што часам непапулярныя рэжымы сапраўды могуць доўга захоўвацца выключна на рэпрэсіях з боку сілаў бясьпекі? Ці ім усё ж патрэбныя іншыя фактары, каб застацца ва ўладзе?
— Я думаю, тут вельмі складана абагульняць. Але калі адны і тыя ж людзі знаходзяцца ва ўладзе некалькі дзесяцігодзьдзяў і няма мэханізму пераходу ўлады, дык у людзей ва ўрадзе няма разуменьня, што будзе, калі нешта здарыцца зь лідэрам ці з групай лідэраў.
І калі людзі ва ўрадзе ведаюць, што іхны лідэр — галоўная фігура, якая рэпрэзэнтуе вялікую структуру, яны робяць усё магчымае, каб яго падтрымаць. Бо яны ведаюць, што хто б ні прыйшоў потым, адбудуцца радыкальныя зьмены.
— Якія стратэгіі могуць выкарыстоўваць людзі ў апазыцыі, у пратэставым руху, каб камунікаваць з такімі людзьмі з улады і сілаў бясьпекі? Магчыма, тыя рабілі нейкія злачынствы. Яны баяцца страціць свае пасады, але, магчыма, яны таксама баяцца пакараньня.
— Я думаю, важна мець лідэра ці некалькіх лідэраў, якія могуць весьці перамовы ад імя апазыцыйнага руху. Ня толькі ў сэнсе нейкай герархічнай структуры, якая прымае рашэньні, але і для таго, каб мець магчымасьць зрабіць нейкую ўгоду. Бо часта ўлады спрабуюць прапанаваць нейкія саступкі, і ў апазыцыі павінен быць спосаб эфэктыўна працаваць з палітычнымі выклікамі і палітычнымі магчымасьцямі.
Але гэта ўжо вядзе нас у тую сфэру дасьледаваньняў канфліктаў, якая, на маю думку, недастаткова распрацаваная, — торгу паміж пратэстам і дзяржавай.
— У доўгатэрміновых кампаніях пратэсту ці можаце вы назваць нейкія пасьпяховыя стратэгіі, каб мінімізаваць рэпрэсіі?
— Дасьледаваньні на гэтую тэму сьведчаць пра важнасьць уласных структураў для камунікацыі. Гістарычна гэта было стварэньне радыёстанцый, доступ да тэлевізіі, друкаваныя выданьні — улёткі, газэты. У сёньняшнім сьвеце гэта сацыяльныя сеткі. Гаворка пра спосабы камунікацыі з вонкавымі аўдыторыямі: як пазнаёміць людзей ня толькі ў краіне, але і ў рэгіёне, а таксама шырэйшую міжнародную аўдыторыю з тым, што адбываецца ў краіне на погляд тых людзей, якія дабіваюцца грамадзкіх зьменаў.
Аляксей Анісін, дэкан факультэту міжнародных дасьледаваньняў і дыпляматыі Ангельска-амэрыканскага ўнівэрсытэту ў Празе. Мае навуковую ступень Ph. D. у дзяржаўным кіраваньні з брытанскага Ўнівэрсытэту Эсэксу. Асноўныя тэмы ягоных дасьледаваньняў — сацыяльныя канфлікты і палітычны гвалт.
