Лінкі ўнівэрсальнага доступу

220 гадоў Адаму Міцкевічу — паэту, які пасварыўся з папам Рымскім і сыграў ролю Барбары Радзівіл


Загалоўны. Адам Міцкевіч. Фрагмэнт гравюры з з выданьня 1863 г.
Загалоўны. Адам Міцкевіч. Фрагмэнт гравюры з з выданьня 1863 г.

24 сьнежня — 220 гадоў Адаму Міцкевічу.

І па сёньня няма згоды, да якога народу залічваць гэтага вялікага паэта. Але бясспрэчнай праўдай можна лічыць тое, што Міцкевіч, які творча пераасэнсоўваў па-польску (літаратурнай беларускай мовы тады ж проста не існавала) легенды і паданьні беларускага краю, і тварыў на аснове іх уласныя шэдэўральныя фантазіі — у аднолькавай ступені натхняў сваім талентам многія народы.

Сядзіба Міцкевічаў у Наваградку (фота сярэдзіны 30-х гг.)
Сядзіба Міцкевічаў у Наваградку (фота сярэдзіны 30-х гг.)

1. У дзяцінстве любіў «езьдзіць» на доўгай спадніцы маці

«Дачка Адама Міцкевіча, Марыя Гарэцкая, ва ўспамінах пра свайго бацьку гаворыць, што /.../ маленькі Адам вельмі любіў садзіцца на „хвастатую“ спадніцу маці, якая цягала яго гэтак па пакоях, а маленькі Адам уяўляў тады, што ён плыве на лодцы ці едзе на санках». (Уладзіслаў Ляруй​. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Адам Міцкевіч. Малюнак Эжэна Дэлакруа
Адам Міцкевіч. Малюнак Эжэна Дэлакруа

2. Сабака падзяліўся з ім бутэрбродам, за гэта паэт «увекавечыў» яго ў «Дзядах»

«На ганку любіў ляжаць вялікі сабака Міцкевічаў Крук. Будучы паэт жыў з ім у вялікай дружбе. Адам Міцкевіч расказваў свайму прыяцелю — паэту А.Э. Адынцу пра чульлівую падзею з Крукам. Аднойчы маленькі Адам сядзеў на ганку і еў хлеб з маслам. Кавалак гэтага хлеба хацеў ён даць Круку, але сабака схапіў усё. Малы голасна расплакаўся, а чатырохногі прыяцель, пэўна, ўражаны гэтым, паклаў хлеб, які быў ужо ў яго зубах, на калені хлопчыку і падзяліўся з ім папалам. /.../ Паэт за гэта потым ушанаваў Крука у чацьвёртай частцы паэмы «Дзяды» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Адам Міцкевіч (гравюра з выданьня 1948 г.)
Адам Міцкевіч (гравюра з выданьня 1948 г.)

3. Калі памёр бацька і сям’я засталася без абаронцы, дом Міцкевічаў вартаваў містычны чорны сабака

Адбылося гэта зімой 1812 году, падчас Напалеонаўскай кампаніі ў Расеі. «Марыя Гарэцкая /.../ у сваіх успамінах піша, што якісьці таямнічы велізарны чорны сабака прыблудзіўся невядома адкуль і вартаваў цэлую зіму па начах дом. „Лежучы на сьнягу нёс ён чуйны караул і ніхто ня мог заманіць яго ў дом“. Толькі маці паэта карысталася давер’ем гэтага вартаўніка і, у памяць першага такога-ж сабакі, назвала яго Крукам. /.../ Так прайшла зіма, калі ўсё ўжо супакоілася, сабака зьнік таксама таямніча, як паявіўся, пакідаючы ў дзяцей уражаньне якойсьці легенды» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Наваградак (гравюра 1863 г.)
Наваградак (гравюра 1863 г.)

4. Пажар у Наваградку натхніў яго на першы твор, які зрабіў Адама мясцовай зоркай

«У пачатку 1811 г. выбухнуў у Наваградку вялікі пажар, /.../ маленькі Адам усеўся на самай верхавіне даху і спакойна глядзеў на палаючы горад. /.../ У той час, калі наваградзкія да́мы шукалі грашовых сродкаў на карысьць пагарэльцаў, дванаццацігадовы Адам напісаў „Оду аб пажары“, якая прывяла ўсіх у захапленьне. Гэта была, здаецца, першая яго спроба ўкладаньня рыфмаў. Ода зрабіла яго вядомым ва ўсім горадзе, некаторыя яе разьдзелы дэкламіравалі ў грамадзтве» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

5. З-за свайго другога паэтычнага твору быў сьпярша пасаджаны ў карцар, а пасьля ўганараваны

«Народнае паданьне аб душы Мендоўга, якая блукае ў розных вобразах чалавечых і зьвярыных на могільным узгорку імя князя Літвы, паслужыла паэту тэмай для другога твора — „Ода аб Мендоўгу“. Калі Адам Міцкевіч прынёс у школу гэты свой твор, дык дырэктар Ракіцкі пасадзіў яго ў карцар, не верачы, што хлопчык мог напісаць такі верш /.../ хутка памылка наіўных пэдагогаў адкрылася, а імя маладога паэта ўпісалі ў залатую кнігу школы» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Адам Міцкевіч. 1829 г.
Адам Міцкевіч. 1829 г.

6. Захапляў Пушкіна майстэрствам імправізацыі

«Известно, что великий польский поэт Адам Мицкевич был одним из замечательнейших импровизаторов, каких знал мир. Прослушав одну из его импровизаций, Пушкин /.../ воскликнул: „Какой гений! Какой священный огонь! Что я в сравнении с ним?“ И вот любопытно, что Микцевич любил импровизировать под звуки простой свирели, на которой были исполняемы народные песни» (Максім Рыльскі. О балладах Адама Мицкевича. / Адам Мицкевич. Баллады. 1948).

Адам Міцкевіч. 1827 г.
Адам Міцкевіч. 1827 г.

7. Зь вялікім захапленьньнем апісваў час, калі жыў у Маскве

«Мая літаратурная слава ў Маскве ярка цьвіце і шырыцца /.../ суайчыньнікі, што жывуць у сталіцы /.../, наладзілі ў мой гонар раскошную вячэру; імправізацыі, песьні нагадалі мне весялосьць юначых гадоў. Потым пачаліся штодзённыя запрашэньні ў розныя месцы, і час прайшоў даволі прыемна /.../ Жыцьцё цячэ /.../ шчасьліва — настолькі шчасьліва, што баюся, як бы зайздросная Немезіда не падрыхтавала мне якія-небудзь бядоты...» (зь ліста да Тамаша Зана. 3.10.1828 г. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).

Адам Міцкевіч (з партрэта Валенція Ваньковіча)
Адам Міцкевіч (з партрэта Валенція Ваньковіча)

8. Пасварыўся з папам рымскім

«Вскоре посьле произнесения осуждения польскому делу (маецца на ўвазе паўстаньне 1830-31 гг. — В. Дэ Эм.) папа Григорий XVI дал грамоту на имя епископа Реннского 5 октября 1832 года. /.../ папа /.../говорит о Мицкевиче: «...книжка о Польском Пилигриме, сочинение исполненное дерзости и злобы...» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).

У іншым артыкуле чытаем, што Адам Міцкевіч «...резко осуждал папу за его нежелание видеть в Польше распятого Иисуса Христа. /.../ затем у Мицкевича появилась мысьль помириться с папою, но примирение не состоялось, так как на аудиенции у папы наговорил ему дерзостей и папа приказал его вывести за это, при чем, обращаясь к присутствующим польским ксендзам, крикнул: «Ваш поэт дурак» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).

Адам Міцкевіч
Адам Міцкевіч

9. Лічыў, што царква «пракляла» польскую літаратуру

«Из всех литератур только польская имеет характер священной. И эта литература была отвержена и предана проклятию официальной церковью! И как могло бы быть иначе, когда официальная церковь в своих способах суждения и оценки слов, произведений и исповеданий, всего, что наиболее свободно и наименее уловимо, прибегает к приемам, оставляющим церковь позади светского общества и очень позади тех способов исследования произведений, которыми пользуются в этой стране (Франции), когда судят о творениях искусства» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).

Вокладка паэмы «Гражына» (1944 г.)
Вокладка паэмы «Гражына» (1944 г.)

10. Палохаў выпадковых спадарожнікаў у фурманцы пісталетам

«На дарогу паэт атрымаў ад маці адзінаццаць дукатаў. /.../ Ехаў звычайнай фурманкай, разам з трыма габрэямі. /.../ Адам /.../ бачачы сябе ў незнаёмым, і па яго думцы, падазроным асяродзьдзі, дастаў з куфра стары пісталет, вычышчаны перад ад’ездам з Наваградка, зарадзіў яго шротам і паклаў на каленях. Агнястрэльная зброя ў руках вучня выклікала, у сваю чаргу, неспакой суседа; пачаў ён угаворваць схаваць пісталет. Але ўгаворы якраз павялічылі падазронасьць Адама. Мудры габрэй гэта зразумеў і запытаўся: „Ну, а колькі-ж у паніча грошай?“ Адам замер. Тады стары Янкель (так ён называўся) выцягнуў /.../ свой кашалёк, поўны срэбра, асыгнацый і золата, і /.../ прагаварыў: „Ну, бачыш, паніч, што ў мяне болей. А калі-б я хацеў паніча зарэзаць, дык у мяне ўсё-б адабралі, і я сам пайшоў-бы ў Сыбір“. Гэты аргумэнт так пераканаў Адама, што ён схаваў пісталет» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Адам Міцкевіч (з часопіса «Полымя рэвалюцыі». 1940, № 11)
Адам Міцкевіч (з часопіса «Полымя рэвалюцыі». 1940, № 11)

11. Пісаў артыкулы, поўныя спагады да габрэйскага народа

«Только мессианизм может разрешить один из древнейших вопросов; это вопрос об израильском народе. Не без причины избрал этот народ своим отечеством Польшу. Один из самых одухотворенных на земле народов, способный к пониманию наиболее высокого в человечестве, но остановленный в своем развитии, не могущий выполнить своего назначения, народ униженный, он не перестал ожидать своего Мессию: возможно, что это ожидание оказало влияние на характер польского мессианизма» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).

Адам Міцкевіч
Адам Міцкевіч

12. Школьнікам сыграў ролю Барбары Радзівіл і жорстка пажартаваў на сцэне са свайго «каханка»

«...Школьнікі наладжвалі таксама аматарскія спэктаклі. Аднойчы ўзімку была сыграна зь вялікім посьпехам п’еса Фелінскага „Варвара“. /.../ Міцкевіч /.../ у ролі Варвары Радзівіл /.../, жартуючы наступіў на руку вучню, які іграў ролю любоўніка і стаяў перад Варварай на каленях. Калі апусьцілі заслону, „любоўнік“ кінуўся на „каралеву“, разьдзіраючы ёй твар пазногцямі. Адаму прышлося тады выкарыстаць грым, каб выступаючы ў наступнай дзеі схаваць ад публікі пісягі» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Навагрудку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

Адам Міцкевіч і яго муза (з гравюры 1863 г.)
Адам Міцкевіч і яго муза (з гравюры 1863 г.)

13. Крыўдзіўся на Яна Чачота, калі той іранізаваў з яго першага каханьня

«У новым лісьце не пішы нічога з іроніяй і ня лай маёй Анэлі. Ах! Калі б я ведаў, ніколі б гэтага не пісаў. Добра, аднак, што ты ня бачыў яе, і зычу табе, каб ты ня надта цікавіўся, ці прыгожая. Хочаш убачыць яе? Нічога табе ня дасьць, што заспакоіш сваю цікавасьць, а спакой можаш страціць. Ня думай, што калі ў цябе спакайнейшы тэмпэрамэнт і больш разважлівасьці, то ты вольны ад каханьня. Раней ці пазьней даведаесься, што яно ёсьць» (зь ліста Яну Чачоту. 25.06.1817. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).

«Выбранае» Міцкевіча (1940 г.)
«Выбранае» Міцкевіча (1940 г.)

14. Расейская крытыка канца 19 стагодзьдзя лічыла, што ў сваіх паэмах Міцкевіч прапагандуе нянавісьць да Расеі

«В подражании Шиллеру и Бюргеру он в своих произведениях нередко обращался к легендарному прошлому Литвы, впрочем фальсифицируя это прошлое. Литовские и белорусские народныя предания не годились для произведений Мицкевича, отдавшегося польской идее. В этих преданиях много, конечно, неудобного и нелестного для поляков, а польских легенд он не знал, и поэтому ему пришлось собственные измышления выдавать за народныя легенды. Воспевая свою любовь к Мариле и изображая себя и ее в вымышленных им самим якобы легендарных лицах, Мицкевич вплетает в свои произведения политические тенденции и дает волю своей ненависти к России» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).

Адам Міцкевіч
Адам Міцкевіч

15. У сталінскія часы Пятра Глебку захапіла паэма Міцкевіча «Конрад Валенрод», у якой галоўны герой, каб пазбавіцца ад акупантаў, ідзе да іх служыць і зьнішчае іх «знутры»

«Ідэя паэмы выклікала гарачыя спрэчкі. У чым-жа сутнасьць і ідэя паэмы? Конрад Валенрод, галоўны герой паэмы, быў калісьці літвінам. У маленстве, у час нападу крыжакоў на Літву, ён быў узяты ў палон. Там яго ахрысьцілі і далі імя Вальтэр Альфа. У замку, у якім ён выхоўваўся, знаходзіўся стары літоўскі вайдэлот (народны песьняр). Ён абудзіў у Вальтэра пачуцьцё любасьці да прыгнечанай Літвы, і Альфа ў час бойкі паміж крыжакамі і літоўцамі пераходзіць да літоўцаў. Ён пасяляецца ў літоўскага князя Кейстута і жэніцца з яго дачкой Альдонай. Тым часам напады крыжакоў на Літву не спыняюцца. Страціўшы ўсякую надзею адстаяць Літву сілаю зброі, Вальтэр Альфа пад імем Конрада Валенрода ўступае ў ордэн крыжакоў, дабіваецца там пасады магістра і сваёю здрадаю прыводзіць ордэн да пагібелі, а сам канчае жыцьцё самагубствам. /.../ Учынак Валенрода ёсьць для яго суровая і непазьбежная неабходнасьць» (Пятро Глебка. Адам Міцкевіч. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).

16. Падчас вызвольнага паўстаньня 1830-31 гг. лічыў, што палякам ня варта спадзявацца на дапамогу францускага ўраду

«В марте 1832 года он написал /.../: «Бог не позволил мне быть участником каким бы то ни было в деле таком великом /.../ Я живу только надеждой, что бездеятельно не сложу в могиле рук... Здесь общие жалобы на несогласия, которые легко можно было предвидеть, потому что они вынесены из Варшавы и только дозревают во Франции. Мне думается, одни доверяются французскому правительству, другие народу или людям движения. Я же обе эти французские партии считаю шайкой безнравственных эгоистов и нисколько на них не расчитываю. Я возлагаю большие надежды на наш народ и на события, которых не предвидит никакая дипломатия...» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).

Рукапіс паэмы «Пан Тадэвуш»
Рукапіс паэмы «Пан Тадэвуш»

17. Адзін з першых перакладчыкаў «Пана Тадэвуша» Аляксандар Ельскі пачаў рабіць гэты пераклад, каб паказаць, наколькі братэрскія па духу польская і беларуская мовы

«...Пяралажыў я „Пана Тадэуша“ амаль даслоўна. Гэта даслоўнасьць перакладу з тэксту польскаго, няхай будзе довадом брацтва двух языкоў і двух народаў, каторым Бог сам судзіў жыць суместна і помяж, разьвівацца разам духоўна і матэрыяльна, як прыстала родзічам адной вялікай сям’і славянскай. /.../ чытая «Пана Тадэвуша», дарагія Беларусы, палюбіця ж усім сэрцам сваю родную, занядбаную, сьвятую беларускую мову, каторая з прадвеку ня толькі была вашаю ў сёлах, но ёй ужывалі самые даўнейшые манархі краю і іх вяльможы. Ваш старадаўны беларускі язык мусіць варт чагось, калі можна на яго склад ператлумачыць найцальнейшыя паэтычныя ўтворы вялікіх пісацелей. Праз умілаваньня свайго языка, умілуйця ж і афяраванаго Вам /.../ «Пана Тадэвуша» (Аляксандар Ельскі. Слаўцо ад тлумача. / Пан Тадэвуш Адама Міцкевіча. 1892). Адам Мальдзіс назваў гэты пераклад «вельмі недасканалым у мастацкіх адносінах» (Адам Мальдзіс. Пераклад-подзьвіг. / Адам Міцкевіч. Пан Тадэвуш. 1981).

Вокладка «Пана Тадэвуша». 1934 г.
Вокладка «Пана Тадэвуша». 1934 г.

18. Роза Люксэмбург параўноўвала «Пана Тадэвуша» з «Іліядай» і «Донам Кіхотам»

«...Произведение Мицкевича можно, без сомнения, поставить наряду с „Илиадой“, хотя в нем есть нечто и от „Дон Кихота“, ибо оно отражает в себе не пышущее здоровьем общество, развивающееся по восходящей линии и достигшее кульминационной точки своего развития, а напротив — общество разлагающееся, общество „погибающих“ /.../, мы видим здесь тонкий оттенок меланхолической иронии, сатирического и вместе с тем примиряющего юмора, словно озаряющего всю гигантскую картину розовыми лучами заходящего солнца» (Роза Люксембург. Адам Мицкевич. // Красная новь. 1929, № 6).

19. У царскай Расеі былі абражаны, што ўзьведзены ў Варшаве манумэнт Міцкевічу быў большы за помнік фельдмаршалу Паскевічу, які задушыў паўстаньне 1831 году

«Сооруженный на одной из лучших Варшавских улиц — Краковском предместье — большой и изящный монумент (в общем памятник красив, но фигура Мицкевича исполнена слабо) /.../ значительно превосходит размерами стоящий на расстоянии нескольких шагов от него памятник фельдмаршалу Паскевичу, закрепившему в 1831 году за Россией Привисленский край» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).

20. Дакараў Тамаша Зана, што той ня ведае нямецкай мовы

«...Шкода, што ты не навучыўся добра нямецкай мове і нават англійскай; на нямецкай лягчэй знайсьці літаратуру, ды і болей зьмястоўную. На нямецкай мове цяпер толькі гістарычныя працы выходзяць выдатныя, і я пастараюся перасылаць табе якія-небудзь кнігі гэтага роду» (зь ліста да Тамаша Зана. 3.10.1828 г. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).

Усе візуальныя матэрыялы ўзятыя з кніг і часопісаў, якія былі выдадзеныя ў 19-м і першай палове 20 стагодзьдзя і захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG