Чаму Аляксандар Лукашэнка ня здольны раздражніць Расею? Што павінна адбыцца, каб у Маскве прынялі эўрапейскі шлях Беларусі? Падчас міжнароднай канфэрэнцыі па бясьпецы Globsec2018 у Браціславе экспэрт расейскага Інстытуту імя Прымакова Сяргей Уткін адказаў на пытаньні Радыё Свабода пра беларуска-расейскія адносіны і патэнцыйныя канфлікты.
— Расея цяпер знаходзіцца ў жорсткай канфрантацыі з Захадам, асабліва з ЗША. Пры гэтым ступень канфрантацыі такіх расейскіх саюзьнікаў, як Беларусь і Казахстан, ніжэйшая. Ці стварае гэта праблемы для Расеі?
— З аднаго боку, заўсёды добра, калі падыходы саюзьнікаў да зьнешнепалітычных праблемаў супадаюць. Але з другога боку, канфрантацыя з кім заўгодна — гэта наўрад ці ідэальная сытуацыя. Мы цяпер у становішчы, якое пэўна ня цалкам задавальняе і расейскае кіраўніцтва. Бо закрываюцца каналы камунікацыі, закрываюцца магчымасьці пачынаць нейкія новыя праекты з краінамі Захаду.
Тое, што саюзьнікі тут займаюць іншую пазыцыю, можа разглядацца нават як інструмэнт, які дазволіць зьнізіць узровень супрацьстаяньня. Калі Расея ня можа пайсьці на нейкія формы ўзаемадзеяньня, дыялёгу, дык саюзьнікі могуць. Я пакуль што ня бачыў нейкіх знакаў актыўнага раздражненьня з нагоды таго, што саюзьнікі разьвіваюць кантакты з ЗША ды іншымі заходнімі краінамі.
Гэта зразумелае жаданьне — выступіць у якасьці балянсіра і ў гэтай ролі падвысіць ўласную палітычную вагу. І Беларусь, І Казахстан, паводле эўрапейскіх мерак, — краіны сярэдняга памеру, а па тэрыторыі — большага за сярэдні. Яны дастаткова вялікія, каб мець рэгіянальныя амбіцыі, але не заўсёды маюць інструмэнтарый, каб забясьпечыць свае інтарэсы. І ў сытуацыі, калі супрацьстаяньне паміж Захадам і Расеяй, верагодна, зацягнецца, яны атрымоўваюць магчымасьць выступаць у якасьці пасярэднікаў, пляцовак для перамоваў. Гэта не зьяўляецца сюрпрызам для расейскага кіраўніцтва.
— У некаторых расейскіх СМІ апошнім часам зьявіліся матэрыялы пра тое, што Беларусь нібыта дрэйфуе на Захад. Ці вы бачыце ў нечым такі дрэйф?
— Калі краіна спрабуе выступаць у якасьці балянсіра, дык яна павінна надаваць увагу абодвум бакам гэтага балянсу. Інакш ён перакосіцца. Да ўкраінскага крызісу Беларусь знаходзілася ў ненармальных адносінах з Захадам. Ня проста ў напружаных, а шмат у чым проста адсутных. Пазыцыя Захаду была: «Мы будзем чакаць, пакуль беларускі рэжым зьменіцца».
У сытуацыі, калі зьявіліся больш сур’ёзныя заклапочанасьці, на Захадзе пачало весьці рэй меркаваньне: «Так, нам шмат што не падабаецца з таго, што адбываецца ў Беларусі, але працаваць зь ёй неабходна». І ў беларускага кіраўніцтва хапіла розуму і рашучасьці, каб не адкідаць гэтай магчымасьці.
Усе мэтафары ў нейкай ступені ўмоўныя. Дрэйф — гэта ў адзін бок і ад другога. А тут мне здаецца, што расейска-беларускае ўзаемадзеяньне па-ранейшаму вельмі шчыльнае, хоць узьнікае шэраг пытаньняў. Да прыкладу, цяпер у сувязі з тым, што Беларусь дала магчымасьць кароткатэрміновага бязьвізавага ўезду для шырокага кола краін, зьявіліся праверкі пашпартоў пры паездках зь Беларусі ў Расею, чаго раней не было.
Такія рэчы насьцярожваюць, бо калі гэта сапраўды саюзная дзяржава, найвышэйшая ступень інтэграцыі, чаму мы ня можам забясьпечыць свабоду перасоўваньня, каб тут не было новых бар’ераў? Плюс няспынныя гандлёвыя спрэчкі — часам гэта сапраўды зьвязана з тэхнічнымі пытаньнямі, але гэта выклікае рэакцыю: «Яны зноў спрачаюцца замест таго, каб супрацоўнічаць».
Аднак я ня думаю, што гэтыя разыходжаньні ўзьнікаюць праз дрэйф да Захаду. Бо тое ж рашэньне па бязьвізавым уезьдзе распаўсюджваецца на шырокае кола краін. У сучасным сьвеце магчымасьць прыехаць людзям на некалькі дзён — гэта нармальна. Тут нават хутчэй пытаньне да Расеі: «А чаму мы ня можам гэтага вырашыць?» Лічыцца, што ўсё павінна быць на падставе прынцыпу ўзаемнасьці, але прынцып ўзаемнасьці не павінен ісьці на шкоду сабе. Візавыя бар’еры — гэта не найлепшы спосаб гарантаваць бясьпеку.
— А якія крокі ў адносінах Беларусі і Захаду былі б непрымальныя для Расеі?
Калі мы глядзім на цяперашняе беларускае кіраўніцтва, я зь цяжкасьцю ўяўляю, каб ў яго палітыцы адбыліся нейкія зьмены, якія выклічуць вельмі рэзкае стаўленьне з боку Расеі.
— Калі мы глядзім на цяперашняе беларускае кіраўніцтва, я зь цяжкасьцю ўяўляю, каб ў яго палітыцы адбыліся нейкія зьмены, якія выклічуць вельмі рэзкае стаўленьне з боку Расеі. Мы маем важныя інстытуцыйныя рамкі Эўразійскага саюзу, Арганізацыі дамовы аб калектыўнай бясьпецы. І калі гэтыя рамкі захоўваюцца, гэта ўжо задае межы, у якіх разьвіваецца палітыка.
Калі ж уявіць сабе нейкі будучы гіпатэтычны ўрад Беларусі, які скажа «Мы ўсе гэтыя гады ішлі не туды, нам гэтага ня трэба, давайце далучымся да NATO», тады гэта стварыла б праблемы ня толькі з урадам Пуціна, але і зь любым урадам Расеі. Бо такія інстытуцыйныя рэчы цэняцца. І мы бачым, наколькі балючы працэс Брэксіту, нават у вельмі разьвітым з гледзішча дэмакратычных мэханізмаў Эўразьвязе.
— Наколькі Расея зацікаўленая разьмясьціць у Беларусі дадатковыя вайсковыя аб’екты? У 2015 годзе быў плян, ухвалены расейскім кіраўніцтвам, стварыць у Беларусі вайсковую авіябазу. Тады гэтага не адбылося, але ці могуць такія пляны стаць актуальнымі ў блізкай будучыні?
— Я ня маю поўнага разуменьня, што менавіта паўплывала на гэтыя пляны. Але пры ўсёй вастрыні палітычных адносінаў паміж Расеяй і Захадам, мне здаецца, ёсьць дастаткова магчымасьцяў не пераводзіць гэтую вастрыню ў ваеннае супрацьстаяньне.
Тут могуць быць нейкія крокі, выкліканыя палітычнымі меркаваньнямі. Але пры ўсіх жорсткіх словах паміж Расеяй і Захадам, мне здаецца, што мы яшчэ вельмі далёкія ад таго, каб з гледзішча чыста ваеннай бясьпекі Расеі спатрэбілася нейкае ўзмацненьне прысутнасьці ў Беларусі.
— Пасьля падзеяў у Армэніі прэзыдэнт Лігі прамыслоўцаў Расеі, былы дэпутат Дзяржаўнай думы Міхаіл Юр’еў заявіў у радыёэфіры «Комсомольской Правды», што Расея як вялікая дзяржава мае права «высадзіць два палкі» і «патапіць у крыві» любыя антыўрадавыя пратэсты ў суседніх дзяржавах. «І ня трэба баяцца, што скажуць на Захадзе, што самі гэтыя народы скажуць». Гэтыя заявы ня выклікалі ў Расеі публічнага асуджэньня. Наколькі, на вашую думку, меркаваньне Юр’ева падзяляе расейская палітычная эліта?
— Я ня бачыў абмеркаваньняў з гэтай нагоды, але ў сучасным інфармацыйным асяродзьдзі кожны чалавек мае магчымасьць выказаць самыя крайнія пункты гледжаньня. А калі мы гаворым пра выданьні, якія гэта публікуюць, дык яны часта працуюць паводле мадэлі жоўтай прэсы — чым больш жорстка нешта прагучыць, тым ім лепш, бо гэта будзе знаходзіць свайго чытача.
Аднак мне здаецца, што гэта ўсё вельмі адарвана ад фармаваньня рэальнай палітыкі. Проста ёсьць людзі, якія робяць сабе невялікі капітал на розных сэнсацыйных і рэзкіх заявах. Але калі прымаюцца канкрэтныя палітычныя рашэньні, яны не грунтуюцца на такіх шырокіх канцэптах «на што мы маем права, на што мы ня маем права». Проста прымаюцца рашэньні, што рабіць у канкрэтнай сытуацыі, з улікам сродкаў, якія мае расейскі ўрад.
Калі нехта заклікае вас часьцей скакаць зь дзясятага паверху, ня варта слухаць такіх парадаў.
Наўрад ці магчыма, што Расея, як палітычны актор у рэгіёне перастане нагадваць пра сябе. Але штораз, калі такі ўдзел прымае нейкія жорсткія формы, гэта цягне за сабой нэгатыўныя наступствы, у тым ліку і для самой Расеі. Магчыма нават у першую чаргу для яе. Заўсёды, калі прымаюцца рэзкія рашэньні, трэба думаць пра наступствы для сябе і старацца не нарабіць сабе шкоды. Я думаю, што такая эгаістычная матывацыя зьяўляецца найлепшым сродкам супраць такіх радыкальных рэцэптаў, якія зьяўляюцца, і напэўна будуць надалей зьяўляцца. Трэба разумець, што калі нехта заклікае вас часьцей скакаць зь дзясятага паверху, ня варта слухаць такіх парадаў.
— Уявім два сцэнары, калі пасьля вулічных пратэстаў у Беларусі мяняецца ўлада. У першым выпадку новае кіраўніцтва кажа, што будзе працягваць адносіны з Расеяй і ўдзел у АДКБ і ЭўразЭС. У другім выпадку — абвяшчае пра намер далучыцца да NATO і Эўразьвязу. Які ваш прагноз — ці будуць пасьля гэтага «два расейскія палкі» ўведзеныя ў Беларусь ў кожным з гэтых сцэнараў?
Мне вельмі не хацелася б, каб Расея ўмешвалася ў справы іншых дзяржаваў з выкарыстаньнем ваеннай сілы. Але гэта не ацэнка, а мае пажаданьні.
— Тут адназначны адказ быў бы хутчэй маім пажаданьнем, а не ацэнкай. Вядома ж, мне вельмі не хацелася б, каб Расея ўмешвалася ў справы іншых дзяржаваў з выкарыстаньнем ваеннай сілы. Але гэта не ацэнка, а мае пажаданьні.
Што тычыцца ацэнкі, мне здаецца, што ў блізкай будучыні мы зможам пабачыць як Расея вучыцца выбудоўваць дыялёг з рознымі палітычнымі рэжымамі на постсавецкай прасторы. У тым ліку з тымі, якія больш холадна ставяцца да ўзаемадзеяньня з Расеяй. Тут будуць зьяўляцца новыя твары, новыя пакаленьні палітыкаў. І незалежна ад таго, што гэтыя палітыкі агучылі падчас выбарчай кампаніі ці нават пасьля выбарчай кампаніі, зь імі трэба вучыцца працаваць. Бо калі гэта чамусьці не атрымоўваецца, мы потым нясем вельмі істотныя выдаткі ў выніку абвастрэньня адносінаў.
— То бок гэта асьцярожнае «не» з вашага боку?
— Гэта вялікая надзея на «не».
Сяргей Уткін — загадчык сэктару стратэгічных ацэнак Цэнтру сытуацыйнага аналізу Нацыянальнага дасьледчага інстытуту ўсясьветнай эканомікі і міжнародных стасункаў імя Прымакова Расейскай акадэміі навук. Кіраўнік напрамку «Зьнешняя палітыка і бясьпека». Кандыдат палітычных навук.
Інстытут імя Прымакова — расейская дзяржаўная ўстанова, якая, сярод іншага праводзіць дасьледаваньні па такіх тэмах як «нацыянальныя інтарэсы Расеі» і «рызыкі ды гарантыі міжнароднай бясьпекі».
