На гэтым тыдні эўрапейскія структуры зноў заклікалі Беларусь увесьці мараторый на сьмяротнае пакараньне. Ці сапраўды беларускія ўлады робяць крокі на шляху да адмены сьмяротнага пакараньня? Што афіцыйны Менск спадзяецца атрымаць за гэта ад сваіх эўрапейскіх партнэраў? На гэтыя ды іншыя пытаньні ў перадачы «Экспэртыза Свабоды» адказваюць палітоляг Юры Чавусаў і праваабаронца Валянцін Стэфановіч. Вядзе перадачу Віталь Цыганкоў.
Цыганкоў: Кіраўнік Бюро дэмакратычных інстытутаў і правоў чалавека (БДІПЧ) АБСЭ Міхаэль Лінк заклікаў урад Беларусі ўвесьці мараторый на сьмяротнае пакараньне. Лінк заявіў, што прымяненьне сьмяротнай кары «зусім недапушчальнае» ў Эўропе, дзе «большасьць краінаў прызнае гэта пакараньне жорсткім і бесчалавечным». Ужо ня першы раз эўрапейскія структуры зьвяртаюцца да афіцыйнага Менску з такім заклікам. Ці ёсьць падставы меркаваць, што беларускае кіраўніцтва ўжо схіляецца да таго, што пры тых ці іншых умовах можна будзе ўвесьці мараторый на сьмяротнае пакараньне?
Чавусаў: Я лічу, што сёлета мараторыю дакладна не адбудзецца. Парадаксальным чынам пра гэта сьведчыць тое, што на пачатак 2018 году прызначаныя парлямэнцкія слуханьні на гэтую тэму. Беларускі рэжым працягвае сваю ранейшую тактыку — «мы гатовыя абмяркоўваць скасаваньне сьмяротнага пакараньня, але само рашэньне — гэта далёкая пэрспэктыва». Практычна з нуля пачалася праца ў гэтым кірунку з парлямэнтам новага скліканьня, і заходнія структуры знаходзяцца ў такой дзіўнай сытуацыі, калі кожны новы склад беларускага парлямэнту кажа: пачынайце з новымі дэпутатамі працу, пераконвайце іх.
Беларускія ўлады, па-мойму, ужо прынаравіліся да гэтай тэмы, зручна яе выкарыстоўваюць, праводзяць «круглыя сталы» і абмен думкамі. Але само рашэньне, якое ў Беларусі залежыць ад аднаго чалавека, не прымаецца. Цікава, што да гэтай тэмы далучылася АБСЭ, і варта заўважыць, што гэты заклік паступіў ад БДІПЧ, а не ад самой арганізацыі. Шчыра кажучы, у Эўропе цяпер больш актуальнае пытаньне не дапусьціць вяртаньня сьмяротнага пакараньня ў тых краінах, дзе лідэры аўтарытарнага кірунку заяўлялі пра магчымасьць такога вяртаньня — найперш у Расеі і Турэччыне.
Так што дыялёг Менску з Эўропай тут звыклы і ідзе па адным і тым коле. Парлямэнцкія слуханьні ўжо праходзілі на пачатку нулявых, і тады нават «Вясна» была зарэгістраваная і ўдзельнічала ў гэтым мерапрыемстве.
Цыганкоў: Улады відавочна разглядаюць гэтае пытаньне ў якасьці гандлю з эўрапейскімі структурамі. Але якія абмены разглядае Менск, што б ён хацеў атрымаць узамен?
Стэфановіч: Пакуль што мы ня бачым жаданьня ісьці на нейкі абмен. Я згодны зь Юрыем Чавусавым, што мы назіраем імітацыйныя крокі беларускіх уладаў, што не замінае ім прымяняць сьмяротную кару. Апошні сьмяротны прысуд, які быў нядаўна выкананы, пацьвярджае гэта.
Самае простае, што напрошваецца з гледзішча «гандлю» — мараторый на сьмяротнае пакараньне адкрыў б шлях да сяброўства Беларусі ў Радзе Эўропы. Але я ніколі ня чуў, каб беларускія ўлады заяўлялі пра свой намер і жаданьне стаць паўнавартасным сябрам Рады Эўропы. Заявілі пра аднаўленьне статусу спэцыяльна запрошаных (гэты статус быў замарожаны пасьля рэфэрэндуму 1996 году) — але ня больш за тое.
З гледзішча ўладаў іхная пазыцыя цалкам зразумелая — сяброўства ў Радзе Эўропы, акрамя ўсяго іншага, патрабуе ратыфікацыі Эўрапейскай Канвэнцыі правоў чалавека, прызнаньне кампэтэнцыі Страсбурскага суду ў правах чалавека. Гэта значыць прызнаць, што беларускія грамадзяне могуць зьвяртацца ў гэты суд, а потым ім яшчэ давядзецца кампэнсацыі выплочваць у выпадку прызнаньня парушэньня правоў чалавека з боку ўладаў. Гэта не надта патрэбна ўладам, а грошай ніякіх Рада Эўропа не дае, там толькі каштоўнасьці. Грошы дае Эўразьвяз.
Цыганкоў: Калі мы кажам пра пэўныя імітацыйныя крокі ўладаў, то важна разабрацца, ці гэта таптаньне на месцы, ці ўлады хочуць крок за крокам усё ж паступова ісьці да гэтай мэты — мараторыю на сьмяротнае пакараньне?
Чавусаў: Магчыма, называць гэтыя крокі цалкам імітацыйнымі не выпадае. Хоць з пункту гледжаньня канчатковага рашэньня Беларусь сапраўды не прасоўваецца наперад. Бо сьмяротнае пакараньне — адзін з такіх момантаў, дзе вельмі проста ацаніць прагрэс. Забівае дзяржава сваіх грамадзянаў ці не? У гэтым сэнсе прагрэсу няма.
Але ў беларускай уладзе ёсьць розныя групоўкі, арыентаваныя на прасоўваньне розных палітычных тактык. І, вядома, некаторыя прадстаўнікі беларускай намэнклятуры зацікаўленыя ў тым, каб гэтае пытаньне заставалася ў парадку дня ці нават было б вырашанае.
Я нагадаю, што калі быў абраны ў парлямэнт Валер Варанецкі, кадравы дыплямат зь вялікім стажам працы ў заходніх структурах, то ён заявіў, што беларускі парлямэнт вельмі хутка, ужо ў гэтым скліканьні, будзе прыняты ў ПАРЭ. Гэта была вельмі амбіцыйная заява, якая сьведчыла пра мэты, што стаяць перад гэтым складам парлямэнту. Я нагадаю, што гэты статус «спэцыяльна запрошанай» ужо фактычна не існуе. Гэта была такая прыдумка 90-х гадоў, створаная фактычна для таго, каб ўключыць у Раду Эўропу новыя дзяржавы, якія тады ўтварыліся.
І калі такі статус будзе Беларусі вернуты, гэта будзе адзіная дзяржава, якая будзе мець статус спэцыяльна запрошанай у Парлямэнцкай Асамблеі Рады Эўропы, але не падпіша Канвэнцыю правоў чалавека, пра якую казаў Валянцін. Я думаю, Палата прадстаўнікоў якраз зацікаўленая ў тым, каб гэтае пытаньне заставалася ў парадку дня. І пэўныя козыры ў дыскусіях унутры рэжыму ў парлямэнту наконт гэтага ёсьць. Бо аднаўленьне статусу не прадугледжвае абавязковага падпісаньня Канвэнцыі. Але пакуль што выразных палітычных выгад ад уступленьня ў ПАРЭ для ўсяго палітычнага рэжыму прыхільнікі гэтай лініі прадэманстраваць ня могуць. Можна зразумець, чаму гэта цікава Палаце прадстаўнікоў, але для рэжыму цалкам Захад пакуль не гатовы прапанаваць нешта канкрэтнае.
Цыганкоў: Існуе такі аргумэнт, на які часам спасылаюцца прадстаўнікі ўлады, што адмяніць сьмяротнае пакараньне ня так лёгка, бо ў свой час наконт гэтага прайшоў рэфэрэндум і большасьць прагаласавала за яго захаваньне. Мараторый, вядома, можна накласьці ў любы момант. А ці магчыма адмяніць сьмяротнае пакараньне бяз новага рэфэрэндуму?
Стэфановіч: Безумоўна, магчыма. І гэта ня толькі мая думка альбо пазыцыя беларускіх праваабаронцаў. Гэта ў свой час было адлюстравана ў рашэньні Канстытуцыйнага Суду Беларусі ад 2004 году. Суд тады прыйшоў да высновы, што рэфэрэндум у гэтай частцы насіў неабавязковы характар. Па-другое, Канстытуцыя Беларусі прадугледжвае часовы характар сьмяротнага пакараньня. Гэта значыць, пытаньне аб зьмене Канстытуцыі такім чынам не стаіць.
Для ўвядзеньня мараторыю (калі сьмяротнае пакараньне застаецца як від пакараньня ў Крымінальным кодэксе, але не прымяняецца бестэрмінова альбо на нейкі тэрмін) дастаткова ўказу прэзыдэнта. Калі ж казаць пра адмену сьмяротнага пакараньня цалкам, то для гэтага дастаткова прыняцьця парлямэнтам закону аб зьменах у дзейнае заканадаўства. Гэта ў кампэтэнцыі парлямэнту — і з заканадаўства прыбіраецца гэты від пакараньня цалкам.
Мы лічым, што рэфэрэндуму ніякага праводзіць ня трэба, бо гэта будзе проста яшчэ адно сацыялягічнае апытаньне, вынікі якога даволі прадказальныя на сёньняшні дзень. Сёньня 140 краінаў са 192 не прымяняюць сьмяротнага пакараньня, так што гэта зусім не вынаходка толькі заходняй цывілізацыі.
Я думаю, што палітычнае кіраўніцтва павінна ўзяць тут на сябе палітычную адказнасьць. Яны ж не заўсёды пытаюцца ў народу, што рабіць. Яны не пыталіся, калі падвышалі пэнсійны ўзрост, уводзілі падатак на дармаедзтва і гэтак далей.
Чавусаў: Ёсьць розныя варыянты скасаваньня сьмяротнага пакараньня — і тыя, пра якія казаў Валянцін, і іншыя. Напрыклад, у Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы Канстытуцыйны Суд у пэўны момант прызнаў гэты від пакараньня неканстытуцыйным, які парушае права на жыцьцё. Нават у беларускай сыстэме такі варыянт магчымы, ён здымае з кіраўніцтва краіны ўсялякую палітычную адказнасьць за гэтае рашэньне.
Але пакуль, як мне падаецца, гатоўнасьці да такога рашэньня ў беларускага кіраўніцтва няма. Пра гатоўнасьць сьведчыла б невынясеньне новых сьмяротных прысудаў альбо невыкананьне іх. Але мы бачым, што гэтага не адбываецца.
