Пра тэмы, якія закраналіся яе ўдзельнікамі, можна пачытаць у першай частцы гутаркі. Другая частка інтэрвію прысьвечаная літаратуры.
«Сыс рупліва працаваў над словам ужо ў маладыя гады»
Навумчык: Алесь, звычайна мы з Вамі гутарым як з праваабаронцам, але ж Вы і пісьменьнік, літаратуразнаўца. Цяпер вось прывезьлі ў Прагу кнігу Анатоля Сыса «Берагі майго юнацтва» — што гэта за выданьне?
Бяляцкі: Гэта кніга ягоных юнацкіх, студэнцкіх, у асноўным, вершаў, якія не выдаваліся ніколі, якія перадалі нам ягоныя сёстры. Яны ляжалі трыццаць гадоў у чарнавіках, у машынапісах. У гэтым годзе для мяне гэта найбольшы літаратурны сюрпрыз, бо вершы Анатоля Сыса заўсёды выклікалі вялікую цікавасьць і вельмі высока цэняцца аматарамі беларускай паэзіі. І мы далі больш за сто вершай Анатоля Сыса, напісаных ім у студэнцкія часы. Прычым вельмі важна, што ён пазначаў дату і месца напісаньня, гэта дае магчымасьць зразумець, што вершы былі напісаныя ў Гомлі, у Гарошкаве, у будатрадзе ў Бабчыне, дзе мы разам былі на пачатку 80-х гадоў. І гэта такі рамантычны пэрыяд ягонай творчасьці, пра які фактычна ніхто нічога ня ведаў.
Навумчык: Па абʼёме выглядае, што гэта прыблізна палова тых тэкстаў Сыса, якія мы да гэтага мелі?
Бяляцкі: Траціна.
Навумчык: Разумею, што, паколькі Вы былі сябрам Сыса зь юначых гадоў, Вам цяжка быць абʼектыўным — але тым ня менш: гэтыя вершы маюць толькі літаратуразнаўчую каштоўнасьць, гэткі важны матэрыял для філёлягаў і біёграфаў паэта, ці гэта — ужо тая высокая паэзія, за якую палюбілі Сыса?
Бяляцкі: Розны ўзровень гэтых вершаў. Ёсьць вучнёўскія, ёсьць дастаткова прафэсійныя, дзе ўжо бачна, адкуль пачынаўся талент Анатоля Сыса, якім мы ўсе захапляемся. Гэта ёсьць і ў асобных радках, і ў асобных слупках, і ў асобных вершах, якія ў гэтым зборніку. Вершы напісаныя, калі яму было 18, 19, 20 гадоў, і ў такія гады пісаць дасканалыя вершы мала каму ўдаецца, але ён якраз належыць да тых, хто рупна працаваў са словам яшчэ ў такія маладыя гады. Таму, я думаю, для аматараў паэзіі там багата што можна знайсьці новага і сапраўднага.
«Мы яшчэ да канца не ўсьведамляем, наколькі сур’ёзны „знак якасьці“ паставіла Сьвятлана Алексіевіч на нашую літаратуру»
Навумчык: Абвешчаны новы ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры, і такім чынам завяршыўся «нобэлеўскі год» Сьвятланы Алексіевіч. Калі яна атрымала прэмію, былі розныя ацэнкі — адны казалі, што гэта вялікае дасягненьне для беларускай літаратуры і мае вялікае палітычнае значэньне, таму што беларуская пісьменьніца, хаця і піша па-расейску, атрымала магчымасьць гаварыць пра Беларусь на вялізную аўдыторыю, другія казалі, што вось якраз паколькі яна піша па-расейску, дык пісьменьніца яна не беларуская, а ейныя некаторыя ранейшыя ацэнкі нацыянальнага руху нясуць Беларусі больш мінусаў ад гэтай прэміі, чым плюсаў. Вашае меркаваньне: які вынік гэтага «нобэлеўскага году» Алексіевіч для Беларусі?
Бяляцкі: Наданьне Алексіевіч Нобэлеўскай прэміі я ацэньваю як адназначны прарыў і адназначнае ўваходжаньне Беларусі ў кола элітных літаратураў сусьвету, якія маюць сваіх нобэлеўскіх ляўрэатаў. Па-іншаму ацаніць гэта вельмі цяжка. Натуральна, што Сьвятлана Аляксандраўна — чалавек няпросты, чалавек складаны, урэшце, як і кожны пісьменьнік. І можна ў нечым зь ёй пагаджацца, а ў нечым — не пагаджацца, але тое, што яна зьяўляецца беларускай пісьменьніцай, тое, што праз багата хто ў сьвеце сапраўды даведаўся пра існаваньне беларускай літаратуры, у якой мы жывем і выгадаваліся — але сьвет вялікі, і мы зʼяўляемся маленькай часьцінкай гэтага сьвету, — і дзякуючы Сьвятлане Аляксандраўне ў нас адбыўся выхад у эліту сусьветных літаратураў. Дастаткова зараз паглядзець кнігарні эўрапейскія, усяго сьвету, ці ўбачыць, як мае калегі ў фэйсбуку выстаўляюць фота яе кніг зь Італіі, з Францыі, зь Нямеччыны, зь вітрынаў кнігарняў.
Гэта сапраўды быў год беларускай літаратуры. Мы яшчэ, магчыма, да канца не ўсьведамляем, наколькі гэта сур’ёзны крок нашай сталасьці, крок у сталеньні беларускай літаратуры, гэткі «знак якасьці», які паставіла Сьвятлана Алексіевіч на ўсю нашую літаратуру.
Што тычыцца мовы, дык пра гэта багата што казалася, але хачу падкрэсьліць, што яна зьяўляецца беларускай пісьменьніцай, дастаткова паглядзець на першую яе кніжку — «У вайны — не жаночы твар» — гэта ж цытата Алеся Адамовіча. І тым, што яна называе ў сваіх настаўніках Адамовіча і Быкава, яна сама падкрэсьлівае гэтую ўзаемасувязь свайго космасу, свайго сьвету з беларускай літаратурай. Гэты год, сапраўды, быў прарывам для беларускай літаратуры, бо безь беларускай літаратуры не існавала б такой пісьменьніцы, як Сьвятлана Алексіевіч.
«Пост-постмадэрнізм зводзіць літаратуру ў штукарства і неабавязковасьць»
Навумчык: А што ў будучыні? Тут я не магу абысьці нядаўнюю падзею — чарговую прэмію Гедройця. Першую прэмію атрымаў Макс Шчур, які жыве тут, у Чэхіі, другую — Альгерд Бахарэвіч, трэцюю — Андрэй Адамовіч. Па-рознаму да гэтай прэміі ставяцца, хтосьці кажа, што гэта прэмія «тусовачная» і закранае вельмі вузкае кола, хтосьці з такой ацэнкай ня згодны, ну але тым ня менш, у дадзеным выпадку можна казаць пра пакаленьне саракагадовых у літаратуры. Што яно за сабой нясе? Ці здольныя яны ўзяць на сябе — я нават выкажуся так, той грамадзянскі цяжар адказнасьці за духоўнае існаваньне нацыі, якую з годнасьцю несьлі Васіль Быкаў, Янка Брыль, Алесь Адамовіч, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін? Магу гэты сьпіс доўжыць, і адразу аспрэчваю тых, хто кажа — «Пакіньце мастакоў іх «вежы са слановай косьці», хай яны ствараюць, і ня справа літаратуры ўмешвацца ў нейкія грамадзкія працэсы. У нас — іншая традыцыя. У нас літаратура стварала нацыю, калі прыгадаць Купалу. Зрэшты, нават у чыста мастацкім сэнсе: хто ідзе на зьмену вялікім?
Бяляцкі: Насамрэч, працэсы ідуць і ў эўрапейскім рэчышчы, дзе значэньне літаратуры ў жыцьці грамадзтва зьмяншаецца. І ў нас адбываецца тое ж самае. Тым больш, яно яшчэ падмацавана нелюбоўю і нежаданьнем дзяржавы дапамагаць беларускай літаратуры, у тым ліку беларускім пісьменьнікам, якія фактычна выжываюць, бо апынуліся выключаныя з грамадзкага працэсу, з працэсу натуральнага існаваньня беларускай мовы ў дзяржаве. Гэта такі сурʼёзны клін паміж беларускай інтэлігенцыяй, у прыватнасьці, сумленнымі пісьменьнікамі, і беларускай уладай.
Іншая справа, што дзесяць гадоў таму зусім забаранялі выступаць беларускім пісьменьнікам, гэта быў пік такой антыбеларушчыны, цяжка было ім выступаць нават у школах, ня кажучы пра ўнівэрсытэцкія аўдыторыі ці бібліятэкі. Зараз гэта сытуацыя трошкі зьмякчылася ў сувязі з не зусім добрымі стасункамі з Расеяй і з большым разуменьнем, што ўсё ж нацыянальная культура пры існаваньні незалежнай дзяржавы мусіць быць, у тым ліку і беларуская літаратура, і зараз няма такога вострага супрацьстаяньня — але, тым ня менш, беларускія пісьменьнікі голыя і босыя. Яны рэальна не падтрымліваюцца нічым. Я кажу ў першую чаргу пра незалежныя арганізацыю беларускіх пісьменьнікаў, такія як Саюз беларускіх пісьменьнікаў і ПЭН-цэнтар, але і нават залежны Саюз «чаргінцоўскі» яны трымаюць на вельмі малым «пайку», за кожную капейку ім даводзіцца вельмі моцна кланяцца і дзякаваць. Ідзе суцэльнае прыніжэньне беларускіх літаратараў.
Вось такая няпростая сытуацыя з літаратурай у кантэксьце грамадзкім і дзяржаўным.
І ў той жа час адбываюцца працэсы пост-постмадэрнізацыі ўсёй культуры, у тым ліку і літаратуры. У тым ліку і беларускай літаратуры. Калі літаратура са сьцяга на беларускіх барыкадах, якой яна ў нас доўгі час была (як пісаў у свой час Піліп Пестрак, «Сустрэнемся на барыкадах»), — сыходзіць у штукарства, сыходзіць у неабавязковасьць, няважнасьць, і ня хоча быць абавязковай, важнай. Такая эпоха пост-постмадэрну рэальна зацягнулася. І калі ў Эўропе ўсё гэта было сто гадоў таму, росквіт постмадэрнізму, дык толькі зараз гэта зрабілася рэальным чыньнікам у беларускай літаратуры.
Вось пакаленьне 30-40 гадовых, багата хто зь іх, зьяўляюцца носьбітамі гэтага пост-постмадэрну. А гэта — зусім іншыя адносіны да літаратуры, гэта ўжо пайшла гульня ў перліны, калі перафразоўваць.
Але мне падаецца, гэта натуральныя працэсы, бо ў той жа час існуе клясычная беларуская літаратура, і клясычная ў добрым сэнсе, якая зьяўляецца сучаснай. Уладзя Арлоў, Вінцэсь Мудроў, Барыс Пятровіч, — сучасныя «гарадзкія» пісьменьнік, якія пішуць у нармальных беларускіх традыцыях, якія, я лічу, важныя для нашай беларускай літаратуры. Ну ўрэшце, сярод празаікаў — Уладзімер Някляеў. Гэта — сучасны беларускі празаік. І нягледзячы на ягоныя гады, ягоная проза вельмі маладая. Гэта сучасная маладая проза.
Цяперашні гедройцеўскі ляўрэат — пакаленьне маладзейшае, тым больш вельмі цікава, што ён не жыве ў Беларусі, гэта падкрэсьлівае пэўную ўнівэрсальнасьць беларускай літаратуры. Сёньня можна быць беларускім пісьменьнікам і ня жыць у Беларусі, можна жыць хоць у Аўстраліі — абы ты жыў Беларусьсю, пісаў пра Беларусь, пісаў па-беларуску, урэшце, неяк імкнуўся быць у кантэксьце беларускага літаратурнага працэсу. І Макс Шчур зьяўляецца такім чалавекам. Таму што ён дастаткова актыўны, з году ў год з’яўляюцца ягоныя празаічныя творы, ну а калі паэты пішуць па начах і «між іншым» вельмі часта, дык празаік піша заўсёды доўга, што ў мяне заўсёды выклікала павагу. Сапраўды, выбар журы Гедройця цікавы. Выбар гэтага ляўрэата цікавы, і я мяркую, што заслужаны. І ўвогуле, прэмія Гедройця, як бы яна не ацэньвалася, але ляўрэаты гэтай прэміі штогод, мне падаецца, вывераныя і падкрэсьліваюць тое, што беларуская літаратура не спынілася, што беларуская літаратура не знаходзіцца ў нейкім эксыстэцыянальным крызысе, яна разьвіваецца, і ўвесь час шэрагі маладых беларускіх літаратараў, якія прыходзяць на зьмену клясыкам, паказваюць, што беларуская літаратура — гэта жывы арганізм.
