Улады заклікаюць турыстаў часьцей наведваць старажытныя беларускія мясьціны. Гучных заяваў і справаздачаў дзеля гэтага не шкадуюць, а большасьць гістарычных паселішчаў мала чым могуць завабіць вандроўнікаў да сябе ў госьці. Мясцовыя цікавінкі занядбаныя. Пра захаваньне таго, што засталося, клапоцяцца апантаныя рупліўцы даўніны.
Мястэчка Сьвіслач на захадзе Магілёўшчыны лічыцца найстаражытнейшым паселішчам у рэгіёне. За сваю амаль тысячагадовую гісторыю пабачыла яно нямала. Раней былі тут замак, праваслаўныя і каталіцкія бажніцы, сынагогі. Яго ня раз рабавалі і нішчылі.
Мясьціна, на якой паўставала Сьвіслач, здавён аблюбаваная людзьмі. У дзясятым стагодзьдзі на сутоцы рэк Сьвіслач і Бярэзіна ўжо быў узьведзены замак. Яго бачыла легендарная Рагнеда, калі вярталася ў родныя землі Полацкага княства з шматгадовай няволі з сынам Ізяславам ад нялюбага мужа, кіеўскага ўладара Ўладзімера.
Замак у Сьвіслачы спалілі казакі маскоўскага цара
З краязнаўцам Нінай Сакавай стаім на стромкім беразе ракі Сьвіслач, на якім на працягу сямісот год узвышаўся замак. Зь берагу добра праглядаецца сьвіслацкае навакольле.
«Замак неаднойчы палілі, — апавядае Ніна Леанідаўна, клапатліва аглядаючы навакольле. — Апошні раз у 1655 годзе. У гістарычных дакумэнтах згадваецца, як казакі, якія ваявалі на баку маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча, інфармавалі яго, што замкі ў старым Быхаве і Сьвіслачы спаленыя і яны рушаць далей. Жыхары гарадоў, паведамлялі яны цару, узятыя ў палон».
На месцы замку цяпер разбураецца старая мураваная будыніна, функцыянальнае значэньне якой пакуль ня высьветленае. Таўшчэзная сьцены будынка выкладзеныя з валуноў.
«Наколькі ў мяне хапала магчымасьцяў, я шукала зьвесткі пра гэты будынак, але бясплённа, — зазначае Ніна Сакава. — Некаторыя з наведнікаў выказваюць меркаваньне, што гэта царква. Я кажу, што не. Хаця ў 16 стагодзьдзі, калі перабудоўвалі сьвіслацкі замак, то сапраўды ўзьвялі царкву, але гэты будынак не бажніца».
«Мясцовая праваслаўная грамада зьвярталася да ўлад, каб дазволілі ўзьвесьці на замчышчы царкву. Аргумэнтавалі сваё жаданьне тым, што месца намоленае, — дадае краязнаўца. — Нам адмовілі, заявіўшы: „Што вы ня ведаеце, гэта ж помнік археалёгіі“. Але мы не прэтэндавалі на ўсю гэтую пляцоўку. Будынак царквы не перашкаджаў бы раскопкам. Душа баліць, што гэтая камяніца разбураецца. Як уратаваць яе, ня ведаю».
Інфармацыйнай шыльды з пазнакай, што месца, дзе быў замак, помнік археалёгіі, пабачыць не ўдалося. Рупліўцы мясцовай даўніны, кажа Ніна Сакава, прыцягнулі вялікі камень, на якім фарбай напісалі, што тутэйшы пляц — гарадзішча.
Габрэйскія могілкі са стаянкай для машын
На другім канцы мястэчка разрослы гаёк хавае старыя габрэйскія могілкі. Даўно ня кошаныя юдэйскія клады зарастаюць травой. Ніна Сакава кажа, што Бярэзіна ў паводку падмывае бераг, на якім могілкі, і пахаваньні разам з грунтам абрынаюцца ў раку. Паводле краязнаўцы за апошнія некалькі год колькасьць магіл зьменшылася на траціну.
Тыя, хто прыяжджае ўлетку на адпачынак, стаянку для машын робяць на ўскрайку габрэйскіх могілак, бліжэй да ракі. Некаторыя з надмагільляў прыстасавалі пад прыступкі і пляцоўку, зь якой прыежджыя дзівяцца даляглядам.
Прадухіліць размываньне берагу і змыцьцё пахаваньняў у раку надта цяжка, адзначае Ніна Сакава. Спэцыялісты, з расчараваньнем канстатуе краязнавец, пакуль негатовы даць рады праблеме.
«Што да тых, хто прыяжджае адпачываць і ставіць на могілкі машыны, то што тут зробіш, — разгублена разводзіць яна рукамі. — Такая культура нашых людзей. Ня дбаюць яны пра сваё, а пагатоў нашто ім чужое, як яны лічаць, габрэйскае. Магілы раскопваюць. Вандалаў нямала. Скарбы, відаць, шукаюць».
«Валянтэры прыяжджалі паставілі агароджу, але яна доўга не прастаяла. Рассыпалася, — працягвае Ніна Леанідаўна. — Патрэбны чалавек, якія будзе адказваць за парадак на могілках. Пакуль жа нават мясцовая ўлада — і тая не зь мясцовых. Чыноўнікі захапляюцца прыгажосьцю мясцовай прыроды, але ня болей за гэта. Вы ж бачыце могілкі зарастаюць. Іх ніхто не даглядае».
Да Другой усясьветнай вайны ў Сьвіслачы жыло багата габрэяў. У 1941 годзе фашысты за адну ноч вынішчылі амаль усё габрэйскае насельніцтва. Расстралялі больш за 800 чалавек. Цяпер ад некалі шматлюднай габрэйскай грамады засталіся адзінкі.
У Сьвіслацкім сельсавеце паведамілі, што на догляд могілак патрэбныя грошы, а іх няма. Акрамя таго, арганізаваць людзей, якія б дапамаглі, прыбраць клады ўлетку надта цяжка. «Яны занятыя сваімі агародамі», — зазначылі ў сельсавеце.
Пра шматканфэсійнае жыхарства Сьвіслачы засталіся толькі згадкі
Знакаў даўніны ў мястэчку няшмат. Акрамя згаданых габрэйскі могілак ды замкавага гарадзішча пасярод Сьвіслачы захаваўся двухпавярховы будынак. На шыльдзе надпіс, што гэты дом помнік архітэктуры. На першым паверсе — крама. Другі паверх, са слоў Ніны Сакавай, разбураецца.
Якіх сто год таму Сьвіслач славілася сваім шматканфэсійным жыцьцём. Ад каталіцкага касьцёлу, дзьвюх праваслаўных цэркваў, сынагогі — не захавалася ані знаку.
«Тут некалі быў базар. Яшчэ, вы ж відаць бачылі, стары дом, у якім крама. Яшчэ ёсьць гарадзішча. На ім бывае праводзяць раскопкі. Яшчэ тут габрэяў было шмат. Ёсьць габрэйскія могілкі», — пералічыў адметнасьці мястэчка адзін зь ягоных жыхароў.
«Габрэйскія могілкі, калі вы там былі, дык зарастаюць, той дом на гарадзішчы разбураецца. Мо і зьнікне. Рупіцца пра захаваньне мусіць улада. Што тут простыя людзі могуць зрабіць? Ды й мясцовых жыхароў засталася жменька. Вёска паволі засяляецца дачнікамі. Навошта ім гэтая даўніна?» — выказваецца мужчына.
Цяперашняя Сьвіслач забудавана па-вясковаму. Драўляныя хаты, аднак, пакрысе выцясьняюцца дыхтоўнымі катэджамі і дачнымі дамамі.
Цяперашняму жыхарству Сьвіслачы патрэбныя праца з заробкамі. Пра гісторыю падумаюць пасьля
Наступная жыхарка Сьвіслачы згадала тыя ж адметныя мясьціны, што і папярэдні суразмоўца. Зь ёю гутару ля нядаўна ўзьведзенай праваслаўнай царквы. Жанчына згаджаецца, што, тое старое, якое засталося ў мястэчку варта ратаваць, аднак, прызнаецца, што ня ведае як.
«Мясцовая ўлада мусіць прыкласьці намаганьні. Можа заахвоціць людзей, каб яны дапамаглі хаця б габрэйскія могілкі прыбраць, — лічыць жыхарка Сьвіслачы, зь якой размаўляю каля нядаўна ўзьведзенай праваслаўнай царквы. — Тамтэйшыя магілы, калі сваякі пахаваных прыяжджаюць, дык прыбіраюць. А так яны зарастаюць. Хаця летась я там была і не сказала б, што там такі ўжо непарадак. Былі ж часы, калі нашмат горш было там».
«Магчыма тое старое, што засталося ў Сьвіслачы, трэба неяк рамантаваць, ці рэстаўраваць, але гэта, відаць, нікому не патрэбна, — выказаўся малады жыхар мястэчка. — Будынак на гарадзішчы разбураецца. Раней прыяжджалі спэцыялісты, праводзілі раскопкі. Цяпер гэтага няма. На габрэйскія могілкі таксама прыяжджалі нейкія людзі, камяні расстаўлялі. Відаць, і могілкі вымагаюць догляду, але я ня ведаю, каму гэта патрэбна».
«Мясцоваму жыхарству гэта ўсё, калі і патрэбна, то не ў першую чаргу. Найперш людзям патрэбныя заробкі, праца, якой тут няма, і наагул хоць нейкая стабільнасьць», — заключае суразмоўца.
Тыя, з кім удалося пагутарыць на вуліцах Сьвіслачы не прыгадалі, ці бачылі яны ў сваім мястэчку аўтобусы з турыстамі. Некаторыя адзначылі, што прыежджых цікавіць ня столькі архітэктурныя адметнасьці паселішча, колькі адпачынак на беразе Сьвіслачы ды Бярэзіны.
Сіламі энтузіястаў ня выратуеш даўніны
У сямнаццатым стагодзьдзі мястэчка Сьвіслач належала Радзівілам і лічылася асяродкам духоўнасьці. Больш за два стагодзьдзі мястэчка належала роду землеўладальнікам Незабытоўскіх.
За сваю гісторыю яно пабыло цэнтрам удзельнага княства, воласьці, нават райцэнтрам. Гэтае вялікае паселішча было і цэнтральнай сядзібай калгасу. Пасьля рэарганізацыі Сьвіслач стала часткай вялікай гаспадаркі «Белшына-агра». У мястэчку працуе дзіцячы аздараўленчы санаторый «Сьвіслач». Нямала тут аграсядзібаў, якія завабліваюць наведнікаў адпачынкам на прыродзе.
«Тое, што ў Сьвіслачы, занядбаныя помнікі архітэктуры, дык, ці толькі тут, — адзначае адна з прыежджых наведніц сьвіслацкага замчышча. — Такая ж сытуацыя і ў іншых месцах Беларусі».
«Мы ехалі праз Бабруйск, там аглядалі тое, што засталося ад крэпасьці. І там занядбаньне, — дадае суразмоўніца. — Куды ні паедзеш, ўсюды гэтак. Калі б дзяржава дбала пра помнікі даўніны, то, відаць, сытуацыя была б іншай. А што нашы людзі, адкуль у іх грошы. Ёсьць рупліўцы з народу, яны і падказваюць уладзе, дзе і што ўратаваць. Але не заўжды да іх думак прыслухоўвацца».
«Стан, вядома ж, жахлівы, — далучаецца да гутаркі сяброўка суразмоўніцы. Здаецца і прыбрана тут, вымецена ўсё, але хіба гэта тое, чаго патрабуе гэтая будыніна. Здаецца цяпер увесь сьвет стараецца зьберагаць сваю гісторыю, а ў нас на гэта няма грошы. Калі не ўзяцца за ратаваньне, як тут на камяні напісана, гарадзішча, то і гэты будынак зьнікне. Сіламі энтузіястаў ня выратуеш даўніны. Усё упіраецца ў адсутнасьць грошай».
«Вядома ж пазьнікае ўсё тут; і тыя могілкі, пра якія вы згадваеце і гарадзішча, — выказваецца яшчэ наведніца Сьвіслачы.
«Я шмат, дзе пабывала, але здаецца толькі ў Беларусі, людзі ставяцца да свайго неяк па асабліваму абыякава. Нібыта на словах усё шануецца, а на справе... Ні пра будучыню ня думаюць, ці пра мінуўшчыну, а адсюль жа і заняпад. Вось вы кажыце пра габрэяў, а хіба яны тут не жылі, хіба гэта ня наша гісторыя. Гарадзішча, ці тое, што ад яго засталося, зьнікне. Нам яшчэ пашанцавала, што пабачылі яго. Наступныя пакаленьні могуць яго не пабачыць».
