Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Маліцца хараству — закон адзіны мой»


Масей Сяднёў
Масей Сяднёў

Ягоная творчасьць вярнулася ў Беларусь на пачатку 90-ых. Была ўключана ў школьную праграму. Паэт пасьпеў парадавацца гэтаму. Пасьпеў таксама некалькі разоў прыехаць на Радзіму. Дажыў і да іншых часоў. Быў адным з самых цікавых творцаў беларускага замежжа.

Маліцца хараству

Масей Сяднёў у творчасьці сваёй імкнуўся асягнуць сутнасьць красы. Ад самага пачатку. З трыццатых гадоў, калі дэбютаваў у тагачасных пэрыёдыках. Ствараў свой сьвет, ня надта адпаведны і цалкам не суладны з рэальнасьцю. Пра тое ў паэзіі. І ў рамане «І той дзень надышоў», герой якога Мікола прататыпам мае самога пісьменьніка. «Зачараваны» — з насьмешкай кідае яму мянушку-абразу настаўнік Вяркееў, антыпод герою.

Перачытваючы твор, выразна бачу вобразныя паралелі: герой Сяднёва — героі прозы Максіма Гарэцкага. Шкадую, што ніколі не спытала пра стаўленьне Масея Сяднёва да творчасьці нашаніўскага клясыка. Інтэлігенты Гарэцкага — беларускія хлопцы, гараджане ў першым пакаленьні, якія шукаюць сябе ў гэтым сьвеце. І не знаходзяць. У якіх дваіцца душа. Бо прычынаў для таго ажно занадта. Найперш усьведамленьне свае непрыкаянасьці, бо нідзе няма месца, бо «прымак у панстве» і «пасынак вёскі». Згадайма Лявона Задуму з аповесьці «Мэлянхолія», што прыяжджае ў родную вёску, у родную хату. Блукае па ваколіцах і па сьцяжынах свае памяці. Як і Мікола, які ня можа «ўтаймаваць у сваёй душы разлад... што паўстаў у мяне ці то ад чытаньня розных — у тым ліку забароненых — кніг, ці таму, што мне ў вёсцы няма чаго рабіць. Я ўжо адарваўся ад яе. Я не гарадзкі і не вясковы». Сапраўды, кнігі шмат далі герою, перайначылі яго. «Чытаньне перарабіла мяне, наставіла на нейкі іншы, больш ідэальны сьвет, на больш прыгожае ў сьвеце, і я знаходжуся ў пошуках гэтага летуценнага сьвету». У ім мусіць панаваць яна. І яна зьяўляецца. Мо ня столькі рэальная асоба, зусім яшчэ юная дзяўчынка, вясковая пастушка, колькі створаны героем летуценна-рамантычны вобраз: «Бачу яе, невясковую, нібы закінутую сюды аднекуль з больш прывабнага сьвету».

Л. Леман, М. Сяднёў і Я. Юхнавец. Саўт-Рывэр, 1953
Л. Леман, М. Сяднёў і Я. Юхнавец. Саўт-Рывэр, 1953


Герой Сяднёва — апалягет красы. Носьбіта яе, жанчыну, ён узвышае, абагаўляе. Выразна адлюстравана гэта ў вершах, што ўведзеныя ў зьмест раману:

Бо ты — багіня на зямлі
і хараство, а ім,
як у палон мяне ўзялі,
павінен я жыцьцём сваім.

Маліцца хараству — закон,
закон адзіны мой.
Жыцьцё маё пастаўлена на кон —
і целам і душой я твой.


Мяне няма

Гэта ўжо іншы час. Ніколькі ня лепшы, чым час Лявона Задумы. І таму, што родныя героя «ўбіваюцца ў калгасе на агульных работах», атрымліваючы за гэта працадні. Працуюць не на сябе. І таму, што героі Сяднёва жывуць у заўсёдным, штодзённым страху. За сваю свабоду, за сваё жыцьцё, за жыцьцё родных. Мусяць гаварыць няпраўду, ведаючы, што праўда нясе сьмяротную небясьпеку. Згадаем размову Міколы з упаўнаважаным, калі на пытаньне пра пісьменьнікаў мусіць самастрахавацца, пачынае «ганіць і Пушчу, і Гаруна, і Дубоўку, і Чорнага, і ўсіх чыста, пра каго ўпаўнаважаны пытаўся, а хваліць Андрэя Александровіча, пралетарскага паэта-камуніста.»

Таму душа ягоная нат не дваіцца. Яна рассыпаецца на мноства аскепкаў, якія — як сабраць? «Мяне-ж няма. У маім „я“ мільёны „я“ і таму ў мяне няма „я“. Няма мяне». Роздум Міколы, «дзіўныя разважаньні» пра сутнасьць дабрыні, пра стаўленьне да іншых, пра заўсёднае прыстасоўваньне, лявіраваньне вядзе да балючае высновы — мяне няма. Вось хто з беларускіх творцаў першым выказаў гэтую трагічную прыжыцьцёвую адсутнасьць, зьнікненьне. Зусім ня той, з кім асацыюецца сёньня.

Каханьне пад акупацыяй

Што да назвы «І той дзень надышоў», то тут ідзецца пра дзень пачатку ягоных пакутаў, што расьцягнуліся на пяць гадоў, укрыжаваньня, з якога ён уваскрос, загартаваўся. І выйшаў зь пекла з адною мараю, прагаю — жыць і кахаць. Але трапіў у іншае, ня менш страшнае пекла. Каханьне пад акупацыяй — галоўны матыў твора. Пад акупацыяй у яе беларускім варыянце, калі ворагі ўсе і паўсюль, калі надзеі на выратаваньне няма ніадкуль. Калі жыць можна толькі схаваўшыся ў сваё пачуцьцё. Таму адзіным магчымым выйсьцем ёсьць Зыход са свае зямлі, з Бацькаўшчыны.

Валянцін Таўлай, Сяргей Хмара, Тодар Лебяда, Масей Сяднёў, Алесь Салавей, Уладзімер Сядура, Хведар Ільляшэвіч, Аляксей Анішчык. Менск, 1944 г.
Валянцін Таўлай, Сяргей Хмара, Тодар Лебяда, Масей Сяднёў, Алесь Салавей, Уладзімер Сядура, Хведар Ільляшэвіч, Аляксей Анішчык. Менск, 1944 г.


Першым прыпынкам у тых блуканьнях стаў Беласток, пра што пісьменьнік апавядае ў «Беластоцкім сшытку», які быў апублікаваны ў «Ніве», а таксама ўвайшоў у ягоную «Масееву кнігу». Гэта ж так блізка ад Гародні. Хацелася ведаць, ці быў у нашым горадзе. От жа так: і быў, і не. Вечарам выехалі з Хведарам Ільяшэвічам з Беластоку, ноч прабылі на вакзале, а «раніцай, не прайшоўшы па якой вуліцы, мы пакінулі Гародню. Але памятаю — у мяне засталася аб ёй рамантычная ўява. Такой яна застаецца ў мяне і па сёньня» (зь ліста ад 23.04.1997).

У Мюнхэн — як на лецішча

А далей была Нямеччына, з якою Масей Сяднёў быў зьвязаны надзвычай цесна. Двойчы на працягу жыцьця давялося яму жыць у гэтай краіне.

Першым разам — з 1944 па 1950 гады. Гэта быў надзвычай нялёгкі час бадзяньня па розных местах зруйнаванага краю: Бэрлін, Міхэльсдорф, Рэгенсбург, Заўльгаў, Бакнанг, Ватэнштэт. Масей Сяднёў здолеў убачыць у разбуранай вайной краіне той магутны стрыжань, аснову, што і паспрыяла далейшаму росквіту: «Нацыянальнае будаўніцтва пачынаецца з Духу... Дух — гэта тое, што цэмэнтуе нацыю і вызначае ейную (адметную) сутнасьць. Дух — гэта... павеў, што, як вецер, ахоплівае нас. Гэтым Духам-павевам прычашчаецца нацыя».

У творчым пляне гэты час быў даволі плённым. Шмат вершаў Масея Сяднёва зьяўляецца на старонках беларускай эмігранцкай пэрыёдыкі, у газэтах: «Раніца», «Пагоня», «Зьвіняць званы сьвятой Сафіі», «Шляхам жыцьця», «Сакавік». Праўда, першы на эміграцыі паэтычны зборнік «Ад сына твайго, Беларусь», падрыхтаваны да друку яшчэ ў Беластоку, напаткала няшчасьце: ён быў набраны ў Кёнігсбэргу і згарэў падчас пажару. Выйшлі чатыры кнігі паэта: «У акіяне ночы» (Мюнхэн, 1946 г.), «Спадзяваньні» (Рэгенсбург, 1947 г.), «На край сьвятла» (Міхэльсдорф, 1947 г.), «Цень Янкі Купалы» (Ватэнштэт, 1948 г.). Недарэмна сам Масей Сяднёў у інтэрвію зь пісьменьнікам Барысам Сачанкам у часе сваёй першай паездкі ў Беларусь у чэрвені 1990 г. адзначыў: «Гэта быў адзін з самых плённых пэрыядаў у маім жыцьці. Там, нягледзячы ні на што, я знаходзіўся ў нейкім рамантычна-узьнёслым стане... Туга па страчаным перапаўняла мяне, гэта стварала своеасаблівы настрой. Зьявіліся вершы заглыбленага зьместу, з філязофскім падтэкстам, тое, што называецца мэдытацыяй... Я жыў паэзіяй, паэзія давала мне крылы, глушыла боль...»

Масей Сяднёў
Масей Сяднёў


Другі нямецкі пэрыяд у жыцьці Масея Сяднёва — мюнхэнскі. Гэта была ўжо іншая ад той, паваеннай, Германія. Блізу сямнаццаці гадоў працаваў ён у беларускай рэдакцыі радыё «Свабода». «У Мюнхэнскі пэрыяд, — як адзначае дасьледчык беларускага замежжа Ян Чыквін, — Масей Сяднёў меў таксама магчымасьць перачытаць у арыгінале — і перачытаў — усіх выдатнейшых нямецкіх паэтаў. Празь іх непасрэдна дакрануўся М. Сяднёў да вытокаў эўрапейскага рамантызму, дзе выпрацаваліся самыя розныя ідэалягемы сучаснага мастацтва і культуры Эўропы».

Праца на радыё забірала столькі сілаў, што на мастацкую творчасьць папросту не хапала энэргіі. А ў вольныя хвіліны — адпачывае разам з творамі нямецкіх рамантыкаў. «Знаёмства зь нямецкай паэзіяй у арыгіналах узбагаціла мяне як у эстэтычным, так і, наогул, духоўным сэнсе. Як Гётэ казаў, што веданьне другой (апрача сваёй) мовы — гэта як новае вакно ў бачаньні сьвету. Вось жа нямецкая паэзія, нямецкая літаратура былі для мяне тым новым адкрыцьцём сьвету» — з апошняга ліста паэта да аўтаркі ад 15.01.2001 г.

Мюнхэн застаўся для Масея Сяднёва ўлюбёным горадам. І па вяртаньні ў ЗША ён часта прыяжджаў сюды. Звычайна езьдзіў летам. Апошнія дзесяць дзён у Мюнхэне правёў летам 1998 г. Адсюль — ягонае кранальнае прызнаньне: «Мне да Мюнхэну — як табе да твайго лецішча... Мюнхэн — гэта маё лецішча» ( з ліста ад 11.09.1998 г.).

Уражаньні ад наведваньняў Мюнхэну — у «Нямецкім дзёньніку» і лірычных запісах «Дзесяць дзён у Мюнхэне». Вяртаньне туды — як спроба вяртаньня ў мінулае, як спроба вярнуць: «Захацеў быў вярнуцца ў мінулае — паехаў у Мюнхэн...»

Праз усе запісы прасочваецца клопат пра сваё, беларускае. Думкі пра Беларусь скрушныя, у параўнаньнях яна, на жаль, заўсёды прайграе: «У нашым духоўным Пантэоне няма яшчэ свайго Гётэ». Назіраючы за набажэнствам у Тыятынэркірсе, захапляецца яднаньнем немцаў «у Бозе — і яднаньнем як нацыі, як народа. На вокліч сьвятара адказвалі малітвенна дружна, як адно цэлае. І міжволі падумалася: калі такое яднаньне наступіць у нас, беларусаў?» Зрэшты, і Беларусь яму даводзілася адкрываць для сябе наноў, вяртаючыся зь Менску ў Мінск. Гэтыя часавыя і прасторавыя напластаваньні патрабавалі вялікага эмацыйнага напружаньня, а заўважаныя на Беларусі зьмены не заўсёды былі на карысьць новаму. Як, ізноў жа, параўнаньне зь Нямеччынай. Бадай, найбольш скрушна пра тое ў наступным запісе: «Адсюль, зь Нямеччыны, думаю пра сваю Беларусь, і якой жа ніякай, даруйце, яна выглядае адсюль! У ёй няма яшчэ свайго Духу, свайго розуму, інтэлектуальнай моцы, веры ў сябе. У вачах маіх яна заслонена Чарнобылем. І гэта не пэсымізм, гэта — замілаванасьць да яе».

Страчаны рай

«Нямецкі дзёньнік» — апошняе з напісанага пра Мюнхэн. Нямецкая рацыянальнасьць, дасканаласьць, пунктуальнасьць, законнасьць — усё гэта не спрыяла паэтычнаму натхненьню, летуценнасьці. Але і ў гэтых варунках Масей Сяднёў заставаўся найперш беларускім паэтам, патрыётам: «Усё-такі я ня здольны знайсьці сябе ў чужой краіне. Усьвядоміў: па-за беларускасьцю — не існую. Ты шмат у чым незадаволены ў той беларускасьці, але без яе ты непаўнавартасны». І таму ён зь вялікай радасьцю сустракае тут, у Нямеччыне, беларускае. Тым разам — канцэрт хору «Раніца». Уражаньню ад гэтай сустрэчы з беларускім мастацтвам адведзена значнае месца ў «Нямецкім дзёньніку» як, бадай, адной з самых важных падзеяў той паездкі. Бо гэта было сапраўднае сьвята, сьвята душы: «Хвіліна напружаньня — і от загучэлі, проста боскія галасы беларускіх сьпявачак, энтузіязму не было канца. А калі засьпявалі „Закувай, зязюленька, закувай“, я закуваў і сам: сьлёзы радасьці і смутку былі ачышчэньнем душы. Быў я горды за сваіх зямлячак». Менавіта гэтым — сваёй высокай культурай — Беларусь годна ўпісваецца ў сусьветны кантэкст. Таму зразумелы гонар беларускага паэта.

Масей Сяднёў і яго дачка Ірына. 1980-я гг.
Масей Сяднёў і яго дачка Ірына. 1980-я гг.


Масей Сяднёў вядомы і як перакладчык зь нямецкай літаратуры, папулярызатар як вядомых, гэтак і часта забытых імёнаў. Найбліжэй Масею Сяднёву зь нямецкіх рамантыкаў быў Генрых Гейнэ. Самы вядомы зь вершаў, дзе паэт творча насьледуе вобразы нямецкага фальклёру і паэзію Гейнэ — «Мая Lorelei». Прыналежны займеньнік, пададзены на роднай мове ў адрозьненьне ад назоўніка, у назьве адыгрывае значную ролю. Сапраўды, ад баляды Гейнэ, радкі зь якой узяты эпіграфам, засталося толькі адчуваньне глыбокага смутку ды мо яшчэ надзвычайная мэлядычнасьць, песеннасьць паэтычнага радка:

Ёсьць месца такое ў лесе,
з ім можа зраўняцца рай.
Там, на Палесьсі,
жыве мая Лёрэляй.


Палесьсе, Беларусь як праўдзівы рай для яе і яго — вобраз ня новы ў беларускай літаратуры. Згадаем паэму Янкі Купалы «Яна і я». Але ў творы паэта-эмігранта гэты матыў прагучаў надзвычай балюча: той рай страчаны назаўсёды. Між закаханымі адлегласьць зь недасяжнай прасторы і незваротнага часу:

Стаіць у прасторы сінім
і моліцца ўсім сьвятым,
ды голас бясьсільны
вяртаецца рэхам пустым.


Вобраз Лёрэляй «пераапрануты» ў беларускія нацыянальныя строі, яму нададзены характар беларускай жанчыны, цярплівай, пяшчотнай, вернай. Воблік гераіні сьветлы, родны, лёгкі і надзвычай вабны, чаму спрыяе паэтычнае параўнаньне, імклівым рытм:

Як тая казуля
між сініх азёр,
у зрэбнай кашулі —
палескі ўзор.


І калі Лёрэляй Гейнэ — жорсткая чараўніца, што сваім хараством і сьпевам зваблівае ў вадзяную бездань ахвяры, гераіня Масея Сяднёва сама здольная стаць гэткай ахвярай, бо боль яе — невылечны:

Рака пачынае хліпаць,
хвалямі біцца ў край.
Баюся, што кінецца ў Прыпяць
мая Лёрэляй.


Нямеччына зь яе культурай, літаратурай сталася адметнай старонкай у жыцьці і творчасьці эмігранцкага паэта Масея Сяднёва. Але і там, як, зрэшты, усюды, ён пачуваўся найперш паэтам беларускім...

О.К. — і ў вечнасьць

Цяпер мне зразумела, што ён — Паэт, — сказаў мой калега, якому прапанавала прачытаць ліст, што прыляцеў з-за акіяну. Вельмі хацелася падзяліцца сьветлаю радасьцю ў тым, ужо даўнім, зь мінулага стагодзьдзя, змрочным восеньскім часе, калі апошняе лісьце пакінула дрэвы, калі нішто не сагравала, бо ў прыроды засталіся толькі чорна-шэрыя фарбы.

Масей Сяднёў з жонкай Вольгай і студэнткамі Norwich University (Vermont). 1986 г.
Масей Сяднёў з жонкай Вольгай і студэнткамі Norwich University (Vermont). 1986 г.


У той вечар, вяртаючыся з працы, адчувала, што павінна ж нешта здарыцца, што не мусіць быць гэтак самотна, як у акіяне ночы. Якраз у той дзень мела лекцыю пра паэзію Масея Сяднёва. І здарылася: ліст ад паэта, што засланіў сабою восеньскую слоту.

У розных артыкулах называліся розныя гады ягонага нараджэньня. Спыталася, чаму. Цікавы адказ атрымала. Гэтая блытаніна паўстала з 1950-га, калі Масей Сяднёў рыхтаваўся пакінуць Нямеччыну і зьехаць, дакладней, сплысьці за акіян. Ня так проста гэта было зрабіць...

Шмат нядобрага, брыдкага выцягваецца зараз на сьвет праз успаміны, эпісталярый эміграцыі. А пра Масея Сяднёва ці не найбольш. І з часу ягонае працы ў Індыянскім унівэрсытэце, і галоўным рэдактарам на Радыё Свабода ў Мюнхэне. Ці патрэбна? Напэўна, патрэбна. Каб ня зьнікла праўда. Толькі яна, гэта ўсім зразумела, у кожнага свая. Добра тое, што да шырокага чытача, абмежаваная невялікімі тыражамі і яшчэ меншаю абазнанасьцю, тая праўда не даходзіць.

Для мяне ён назаўсёды застанецца Паэтам, асобай, цікавым чалавекам, зь якім пашчасьціла сумовіцца, няхай нават праз акіян. Ягоныя лісты былі ня толькі лірычна-сьветлымі, але заўсёды бадзёра-аптымістычнымі. Мог пажартаваць і тады, калі было балюча. Тым самым боль адпрэчваючы. А болю было аж надта. Сама таксама імкнулася не згубіць веры ў вартасьць жыцьця. Так міла ўгледзець цяпер напрыканцы ягонага ліста ад 18.10.2000: «Канчаю Тваім: „Як хочацца жыць! І як хораша — жыць!“» А ў апошнім лісьце: «Схапіў мяне артрытыс плячэй і шыі, ня мог павярнуць галавы ў той ці іншы бок, крычэў на ўсю Всяленную. Далі зашчык лекаў і адпусьцілі (з шпіталя). І я цяпер О.К.». З тым О.К. ён і пайшоў у вечнасьць.

У тым часе ў горадзе ўжо было цяжка слухаць РС. Немагчыма было вылавіць з шумнае неразьбярыхі чысты голас. Таму й ня слухала. Але на самым зыходзе таго лютаўскага дня пачала круціць прыймач, адкуль данёсься скрушны голас Лідзіі Савік. Дасьледчыца гаварыла пра тое, што Масея Сяднёва ня стала. Было гэта пятнаццаць гадоў таму.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG