Свой погляд на падзеі ў Армэніі выклаў на сайце Маскоўскага цэнтру Карнэгі расейскі экспэрт у справах Каўказу Вадзім Дубноў.
Жыцьцялюбны армянскі Майдан апынуўся нечакана просталінейным, і ўсе спробы знайсьці ў ім другое дно так і не далі вынікаў. Апошняй кропляй, якая перапоўніла цярпеньне армянскага абывацеля, сапраўды сталі ўсяго сем драмаў, паўтара цэнта, на якія з 1 жніўня павінен падаражэць кіляват электрычнасьці. Армянская ўлада пераадолела спакусу спэцназу, адмовілася ад сілавога разгону і ўзяла гэтыя выдаткі на сябе, гэта значыць на бюджэт, гэта значыць на кошт таго ж падаткаплацельшчыка, які пратэстуе. Але паколькі гэты падаткаплацельшчык ведае, што яго падаткі ў любым выпадку незваротна зьнікнуць, то такі фінал ён усё роўна можа лічыць для сябе пераможным.
Рэгіянальныя рэкорды
Сем драмаў, вядома, не зусім капейкі, тым больш што ў сілу кумулятыўнага эфэкту накруціцца ня толькі электралічыльнік. І гэта пры тым, што кошт электрычнасьці ў Армэніі і раней заставаўся адным з самых высокіх у СНД. Праблема збольшага аб’ектыўная. Зацягнуты рамонт Армянскай АЭС каштаваў энэргетыцы больш за $50 млн, і лёс станцыі па-ранейшаму пад пытаньнем. Малаводны з пункту гледжаньня гідраэнэргетыкі год прывёў да зьніжэньня выпрацоўкі двух асноўных каскадаў на 200 млн кілават-гадзінаў. Цеплаэлектрастанцыі, якія прадстаўляюць значную долю ў энэргабалянсе, працуюць на імпартнай сыравіне. Аднак у Грузіі, дзе таннай атамнай энэргетыкі зусім няма і якая вымушаная займацца сэзоннымі закупкамі, кошт кілават-гадзіны амаль удвая ніжэй. Хоць кампанія «Тэласі», якая валодае грузінскімі электрасеткамі, як і «Электрычныя сеткі Армэніі» (ЭСА), належыць «Інтер РАО». Вуліца, якая паўстала, перадавала з вуснаў у вусны эпас пра тое, як кіраўнікі ЭСА арандуюць аўтамабілі за сотні тысяч даляраў у месяц, пра шматмільёньныя дывідэнды, якія выпісвае сабе прэзыдэнт кампаніі Яўген Бібін пры заробку, як сьцьвярджаецца, $ 120 тысяч у месяц. Асаблівае раздражненьне ў плошчы выклікала адмова Бібіна прыйсьці на пасяджэньне парлямэнту, калі там абмяркоўваўся электрычны крызіс. Эпас эпасам, але нават вычышчанае ад эмоцый апісаньне бізнэсу ЭСА ўражвае. Паводле розных зьвестак, дзяржкампаніям — вытворцам электраэнэргіі ЭСА завінаваціла $ 60-80 млн. Самыя гэтыя кампаніі ў выніку былі вымушаныя набраць крэдытаў амаль на $ 40 млн, што, несумненна, аказвае ціск на тарыфы.
Не кажучы ўжо пра 12-15-працэнтных стратах пры перадачы энэргіі. За апошнія дзесяць гадоў ЭСА падвышала тарыфы рэгулярна, у цэлым яны вырасьлі ў чатыры разы. Апошні раз на 10% тарыф падвышаўся менш за год таму, у жніўні 2014 году. Нарэшце, падчас пратэстаў ЭСА збольшага сталі сымбалем наогул усёй расейскай бізнэс-прысутнасьці ў Армэніі. Бо падобная сытуацыя назіраецца ва ўсіх сэктарах армянскай эканомікі, якія кантралююцца расейскімі дзяржгігантамі. Транспарт, электрасеткі, газаправоды былі аддадзеныя Расеі яшчэ ў 2000-х гадах, пры прэзыдэнце Робэрце Качаране, разам з рэшткамі сацыялістычнай індустрыі Армэніі. Не сказаць, каб Масква мела з гэтага нейкія асаблівыя прыбыткі. Проста, напрыклад, за зьніжэньне кошту на газ «Газпром» навязаў Ерэвану ўмову не купляць газ у іншых вытворцаў да 2043 году. Расейская чыгунка, узяўшы ў канцэсію чыгуначную сетку, відавочна разьлічвала апынуцца тут першай да адкрыцьця турэцка-армянскай мяжы. Мяжа не адкрылася, вазіць няма чаго і няма куды. Выдаткі на падтрыманьне і амартызацыю бязьдзейнай інфраструктуры кампанія спрабуе перакласьці на Ерэван.
Выключэньне палітыкі
І вось цяпер — ЭСА. Але пратэст апынуўся справай далікатнай. З аднаго боку, людзі, якія сабраліся на праспэкце Баграмяна, менш за ўсё хацелі быць западозранымі у палітычных намерах. Толькі сем драмаў, і ні кроку ў бок. Тым больш у бок чагосьці антыкрамлёўскага. Пра «Інтер РАО», пра Бібіна — колькі заўгодна, але ў тым жа кантэксьце, што пра яфрэйтара Пермякова ў Гюмры, які расстраляў армянскую сям’ю. Гэта значыць без усялякіх двухсэнсоўнасьцяў і небясьпечных абагульненьняў. Хоць пры ўсёй «сямідрамавасьці» пратэст ніяк ня быў падобным і на дзею ў жанры «маршу пустых рондаляў». На вуліцу выйшлі тыя, для каго падаражэўшы лічыльнік катастрофай дакладна ня будзе. Сем драмаў сталі зборным вобразам несправядлівасьці, якую ў абставінах, якія склаліся, толькі і застаецца лічыць выключна сацыяльнай. Цалкам шчыра стрымліваючы сябе ў пошуках ідэйных працягаў і альтэрнатываў. Скандал з ЭСА сьпеў некалькі месяцаў. Перамовы «Інтер РАО» з расейскім бізнэсоўцам Самвелам Карапецянам аб продажы сетак выклікалі падазрэньні, што Масква хоча пазбавіцца і ад самога бізнэсу, і ад даўгоў. У параўнаньні з абурэньнем гэтым фактам палеміка аб перавагах ЭўрАзЭС, якую цяпер шмат хто лічыць ледзь не прадвесьцем армянскага Майдану, выглядала малапрыкметным фонам. І калі шукаць адказ на пытаньне, чаму пратэст здарыўся, здавалася б, з-за такой нязначнай сумы, і здарыўся менавіта цяпер, то з глябальнай спрэчкай «эўрапейцаў» і «эўразійцаў» ён ужо сапраўды не зьвязаны.
Спрэчкі наогул, па сутнасьці, няма, і гэта адказ на пытаньне, чаму армянскія пратэсты ня могуць стаць Майданам. І справа тут нават не ва ўсенароднай любові да Расеі, ступень якой і перабольшаная, і няправільна разумеецца. Гэтак жа як вельмі адвольна тлумачацца яе вытокі. Гэта Армэнія, і тут прадавец любога шапіку не толькі беспамылкова назаве вам дату Сардарапатцкай бітвы, але і выкладзе цалкам кваліфікаванае бачаньне яе сусьветна-гістарычнага значэньня. Таму нават у пытаньні аб генацыдзе тут ня ўсё так проста, і тое, што сваю долю гістарычнай адказнасьці нясе і Расея, у Армэніі амаль труізм. Тут няма ілюзій на тэму братэрства, але ёсьць звычка да гістарычнага міту, які па-ранейшаму задавальняе, а таму ня хочацца, каб яго голасна асуджалі. Хоць сумневы дазваляюцца. Моладзь часьцей бывае ў Эўропе, чым у Расеі, студэнты ангельскую ведаюць часам лепшыя, чым расейскую, але, калі не лічыць цэнтральнай часткі Ерэвану, тэзіс аб справядлівасьці рашэньня крымскага пытаньня ў Армэніі сумневаў не выклікае — проста ў сілу звычкі. Таму любая палітызацыя армянскіх пратэстаў непазьбежна спарадзіла б палеміку аб асноватворных мітах, а гэта ні ў чые пляны не ўваходзіла. Быць Майданам або проста западозранымі ў антыпатыях да Масквы ня хочацца ня столькі нават перад Масквой, колькі перад сваімі. Да таго ж Майдан — гэта яшчэ і падзел грамадзтва, і шанец для ўлады здушыць пратэст адной яго часткі, абапіраючыся на падтрымку іншай. Зусім іншая справа — сем драмаў, якія аб’ядноўваюць усіх, і ўлады застаецца толькі прысягаць і каяцца за дзеяньні асобных сваіх паліцэйскіх пэрсанажаў, якія пусьцілі з гарачкі вадамёты супраць, так атрымліваецца, не натоўпу, а грамадзтва.
У пошуках адрасата
І ў гэтым месцы надыходзіць апатэоз семідрамавай хітрасьці. Улада ўмела знаходзіць сабе месца па адзін бок барыкадаў з грамадзтвам, што асабліва зручна, паколькі па іншы бок, аказваецца, нікога і няма. Бо само фармуляваньне патрабаваньняў для пратэстуючых — некаторая праблема. Каму іх адрасаваць? Уладам? Дык яны Бібіна ня могуць выклікаць нават на пасяджэньне парлямэнту. Маскве? Дык яна нічым нікому ў Армэніі не абавязаная. «Інтэр РАО» і іншыя асаблівасьці расейскага бізнэсу для армянскай ўлады аказаліся ідэальным спосабам сыходу ад адказнасьці. Але вуліца, спрабуючы пісьменна і бясьпечна знайсьці правільнага адрасата для сваіх патрабаваньняў, намацала ня толькі яго, але і сутнасьць ўсяго крызісу: а як наогул атрымалася, што ўлада так нядрэнна ўладкавалася і што яна з гэтым становішчам рэчаў мае намер рабіць далей?
Зразумела, што ў армянскай улады на гэтыя пытаньні канкрэтных адказаў было ня болей, чым рычагоў ўплыву на цэнаўтварэньне ў электраэнэргетыцы. А разганяць нельга — не Майдан. Таму ўлада зрабіла тое, што і павінна была зрабіць — расплацілася. Паабяцала кампэнсаваць падвышэньне тарыфаў з бюджэту на той час, пакуль будзе ісьці аўдыт ЭСА. І цяпер лягічна выказаць здагадку, што пэўны рахунак за гэтую апэрацыю яна прад’явіць Маскве. Магчыма, Масква не застанецца абыякавай, тым больш што для яе сем драмаў па цяперашніх часах майданафобіі — дробязь. Вынік, як заўсёды, двухсэнсоўны. Сацыяльны характар пратэсту добры тым, што ўлада вымушаная зь ім лічыцца. Але ёсьць і недахопы: расплаціўшыся, яна зусім не абавязаная нешта мяняць. Але любую праблему нельга адкладаць да бясконцасьці, таму калі ў Армэніі Майдан ўсё ж такі калі-небудзь здарыцца, то яго папярэднікам, хутчэй за ўсё, стануць менавіта цяперашнія сем драмаў, а не грандыёзныя і сапраўды падобныя на Майдан палітычныя пратэсты пасьля выбараў у 2008 і 2013 гадах. Але калі гэта і здарыцца, то вельмі ня хутка. І разуменьне гэтага, можа быць, такая ж неад’емная частка рэвалюцыі сямі драмаў, як дзівацтвы «Інтер РАО».
