Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Мне чарку акавіты!», або Чаму Скарына ня меў моўнага бар’еру ў Эўропе

абноўлена

Чаму ў беларускай мове павінны быць сЭнсар і кансЭнсус? Бо 450 гадоў таму лацінская мова падказала нам, у чым сЭнс. Піша Вінцук Вячорка

Летась быў знакавы, але публічна не заўважаны, юбілей. Вось жа споўнілася 450 гадоў кнігадруку на лацінскай мове ў Беларусі і ў Вялікім Княстве Літоўскім.

У 1564 г. у Нясьвіжы выйшла друкам кніга "Antidotum contra articulos fidei novæ" (поўная назва, як тады было прынята, даўжэйшая: …а Sarnicio Varsaviae exhibitos, tamquam a novo papa; seu Antidotum contra Canones decretorum Sarnicki).

Лацінізм антыдот усе ведаюць з вайсковай ці мэдычнай падрыхтоўкі: проціатрута. Аўтар Gregorius Paulus Brzezinensis, або Грыгор Павал з Бжэзіны, што меў італьянскія карані, але прыехаў у Нясьвіж з Кароны Польскай, назваў кнігу “Антыдот супраць пунктаў новае веры” (…). Чарговая гарачая пратэстанцкая палеміка — антытрынітары супраць кальвіністаў, Бжэзінскі супраць Сарніцкага (іхныя погляды тут не разьбіраем, нагадаўшы, што ВКЛ у тую пару было прастораю рэлігійнае талерантнасьці й свабоды слова).

Фундатарам друкарні ў Нясьвіжы быў ваявода віленскі Мікалай Радзівіл Чорны.

Сузаснавальнік друкарні – Сымон Будны. Ён за два гады да таго, у 1562-м, выпусьціў – тамсама – свой Катихисісъ па-беларуску.

Катэхізіс
Катэхізіс

І Будны пісаў лацінскія вершы ды палемізаваў па-лацінску, і зь ім палемізавалі, як Якуб Палеалёг у адмысловай кнізе "Liber de magistrate politico curante Simone Budnæo". Карацей, лаціна ў Нясьвіжы і ва ўсёй дзяржаве жыла і працьвітала. З гэтае прычыны 450 гадоў таму на ёй пачалі і кнігі друкаваць.

Але мы цяперашнія слаба ўсьведамляем, як моцна ў свой час паўплывала на нашую культуру беларуская лацінамоўная цывілізацыя. Дасьледнік новалацінскай літаратуры Алесь Жлутка слушна кажа: За гэтай заслонаю схаваныя сапраўдныя скарбы: сотні старадрукаў i манускрыптаў — гістарычных, філязофскіх, літаратурных, музычных. Багаты сьвет лацінскай пісьмовасьці Беларусі яшчэ i сёньня застаецца неспазнаным краем, аддзеленым ад сучаснасьці адмысловай заслонаю, бар’ерам мовы. Дадам — і замоўчваньнем гэтае зьявы з ідэалягічных прычынаў у часы Расейскай і савецкай імпэрыяў.

Ва ўсім вінаваты Міндоўг

Сярэднявечная лаціна прыйшла ў Вялікае Княства ў XIII — пачатку XIV ст.: на ёй складзеныя многія дакумэнты канцылярыі караля Міндоўга. Спачатку на гэтай мове міжнароднае дыпляматыі ды камунікацыі пісалі службоўцы-іншаземцы. Але з XV стагодзьдзя ў вялікакняскай канцылярыі зьяўляюцца бясспрэчна тутэйшыя людзі, якія валодалі лацінскай мовай: так, у 1440–1450 г. тут працавалі Сямён Сапега, Пузыр, Логвін.

Умацаваў пазыцыі лаціны ў дзяржаве прыход заходняга хрысьціянства, стварэньне кляштараў і аддзелаў ордэнаў. Але памылкова атаесамляць тагачасную лаціну вылучна з каталіцкаю царквою. Лаціна была міжнароднаю моваю навукі, абавязковым прадметам і доўгі час моваю выкладаньня ў школах і акадэміях незалежна ад канфэсійнай прыналежнасьці – ня толькі ў рыма-каталіцкіх, грэка-каталіцкіх і пратэстанцкіх, але і ў праваслаўных брацкіх. Скарына, як мяркуюць, вывучыў лаціну яшчэ ў Полацку, бо як бы ён пасьля пасьпяхова вучыўся ў Кракаве й Падуі. Наагул моладзь ВКЛ масава выяжджала па навуку ў Цэнтральную і Заходнюю Эўропу, а значыць, моўнага бар'еру ня мела.

* * *

Пра ролю лацінскае мовы, якою валодалі ўсе адукаваныя людзі ў старасьвецкай Беларусі, ужо напісана нямала. Пра мастацкую літаратуру Беларусі на лацінскай мове цяпер тэарэтычна ведае і школьнік — дзякуючы "Песьні пра зубра" Міколы Гусоўскага ў праграме (яе пераклалі Язэп Семяжон, Уладзімер Шатон, Натальля Арсеньнева). Але гісторыя нашае літаратуры ведае і іншыя вялікія лацінамоўныя паэмы. Гэта найперш "Пруская вайна" Яна Вісьліцкага, "Радзівіліяда" Яна Радвана, "Каралямахія" Крыштафа Завішы (Л. Боера), а таксама іншыя.

Каралямахія. Вільня, 1606. Прысьвячэньне Яну Каралю Хадкевічу, грапу на Шклове й Быхаве, герою Кірхгольмскай бітвы 1605 году.
Каралямахія. Вільня, 1606. Прысьвячэньне Яну Каралю Хадкевічу, грапу на Шклове й Быхаве, герою Кірхгольмскай бітвы 1605 году.

Latinitas — гэта лаціншчына. Яе дасьледзінамі ў Беларусі займаліся і займаюцца па-добраму апантаныя знаўцы: Якуб Парэцкі, Віктар Дарашкевіч, Алесь Жлутка, Сяргей Кавалёў, Жанна Некрашэвіч-Кароткая (пераклала тры вышэйзгаданыя паэмы на беларускую). А Ўладзімер Шатон, адзіны перакладнік «Песьні пра зубра», што перадаў рытм і памер арыгіналу, даказваў існаваньне беларускага варыянту сярэднявечнай лаціны і адраджаў яе ў практыцы. Тут адсылаю цікаўных да агляду Ж. Некрашэвіч-Кароткай LATINITAS у гісторыі беларускай культуры: духоўны скарб продкаў, шлях да нашчадкаў.

Падам толькі некаторыя колькасныя зьвесткі пра найбольш прагрэсіўны на той час спосаб пашырэньня інфармацыі — кнігадрук. Іх сабрала віленская дасьледніца Дайва Нарбуцене. Зьвесткі пярэчаць пэўным стэрэатыпам.

Кніг на лацінскай мове ў ВКЛ толькі ў XVI–XVII ст. выйшла друкам, паводле Д. Нарбуцене, 1085 назваў. Амаль палова ўсёй кніжнай прадукцыі дзяржавы. Такім чынам, гаварыць пра суцэльную палянізацыю прынамсі ў гэтай сфэры не выпадае. Нават у XVII ст., калі, як здаецца, у Княстве запанавала моўная палянізацыя, кніг па-лацінску (865) надрукавана больш, як польскамоўных (818). З 1580 па 1650 г. штогадовы адсотак лацінскіх кніг ад агульнай колькасьці выдадзеных друкам складаў 45–75%.

Дынаміка выданьня кніг у Вялікім Княстве Літоўскім у 1560–1650 г. Дыяграма Дайвы Нарбуцене ● Агульная колькасьць кніг ■ Колькасьць кніг на лацінскай мове
Дынаміка выданьня кніг у Вялікім Княстве Літоўскім у 1560–1650 г. Дыяграма Дайвы Нарбуцене ● Агульная колькасьць кніг ■ Колькасьць кніг на лацінскай мове

Як і цяпер, выдавецкая справа тады канцэнтравалася ў сталіцы. У Вільні надрукавана 934 назвы, у Любчы 20, у Лоску (цяпер Валожынскі р-н) 10, у Нясьвіжы 4 (8?), у Слуцку 1. А ў XVIII стагодзьдзі па-лацінску выходзілі вялікімі — колькітысячнымі — накладамі навуковыя й навучальныя кнігі таксама ў іншых гарадох, напрыклад, у Полацку аж да закрыцьця царскімі ўладамі Полацкай езуіцкай акадэміі ў 1820 г.

Каляфон (апошняя старонка з выдавецкімі зьвесткамі) збору эпітамэ і эпітафіяў Салямона Рысінскага. Любча, друкарня Пятра Бляста Кміты, 1614
Каляфон (апошняя старонка з выдавецкімі зьвесткамі) збору эпітамэ і эпітафіяў Салямона Рысінскага. Любча, друкарня Пятра Бляста Кміты, 1614

Чвэрць кніг на лацінскай мове аўтарства грамадзянаў ВКЛ пасьпяхова друкавалася за мяжой — папулярнасьць працаў Казімера Семяновіча тое пацьвярджае.

«Artis Magnæ Artilleriæ pars prima» («Вялікага мастацтва артылерыі першая частка»). Амстэрдам, 1650
«Artis Magnæ Artilleriæ pars prima» («Вялікага мастацтва артылерыі першая частка»). Амстэрдам, 1650

Паводле жанравай прыналежнасьці 45% выданьняў на лацінскай мове XV–XVII ст. — мастацкая літаратура (паэзія, прамовы і г. д.), у тым ліку тутэйшых аўтараў. 30% — рэлігійныя выданьні, у тым ліку палемічныя. Гуманітарным навукам прысьвечана 11,5%, дакладным (матэматыка, фізыка, астраномія) — 1,5% выданьняў.

Альбэрт Дыблінскі. Астранамічная сотня. Вільня, 1639
Альбэрт Дыблінскі. Астранамічная сотня. Вільня, 1639

Такім чынам, лацінамоўны кніжны пласт абслугоўваў шырокі спэктар патрэбаў адукаванага грамадзтва, ня толькі рэлігійную сфэру (хаця ў старабеларускай мове бытавалі два значэньні слова лацінскі — і для мовы, і ў сэнсе ’каталіцкі’).

«Ужываньне лацінскае мовы ў канцы XV ст. замацавалася ў асноўных галінах палітычнага, рэлігійнага і культурнага жыцьця дзяржавы. І гэта, і ўсё больш багатыя і трывалыя сувязі дзяржавы з Заходняй Эўропай у XV–XVII ст. перадвызначылі вялікую колькасьць і разнастайнасьць лацінскага друку. Усе гэтыя акалічнасьці зьняпраўджваюць дасюль паноўнае ў гістарыяграфіі меркаваньне, што ў друку Княства ў пэрыяд, які нас цікавіць, дамінавалі выданьні на славянскіх (польскай і русінскай) мовах», — падсумоўвае Д. Нарбуцене («русінскай» у літоўскай навуцы прынята называць старабеларускую мову).

Польска-лацінская трасянка

Так карэктуецца стэрэатып наконт таго, якая мова ў XV–XVII стагодзьдзях канкуравала зь беларускай мовай у справаводзтве ды інтэлектуальнай прасторы нашае дзяржавы. Ня толькі польская, а нават ня гэтулькі польская.

Польская мова пачала разьвівацца як літаратурная пазьней за старабеларускую. Да XIV ст. суцэльных тэкстаў на польскай мове не было, у Польшчы панавала лаціна. Нездарма Ян Казімер Пашкевіч пісаў у вядомай эпіграме:

Польска квітне лацінаю,
Літва квітне рушчызнаю.
Бяз той у Польшчы не прабудзеш,
Бязь сей у Літве блазнам будзеш.
(1621)

Таму з Кароны і з каралеўскай канцылярыі ў Вялікае Княства прыходзіла найперш лаціна. А тэксты на польскай мове спачатку былі макаранічныя, г. зн. насычаныя ня проста пазычанымі з лацінскае мовы словамі, а цэлымі граматычнымі канструкцыямі й сказамі.

Вось фрагмэнт прывілею Аўгуста ІІ Моцнага праваслаўным жыхарам і сьвятарству «Беларусі і ўсяго Княства Літоўскага». Чырвоным тут пазначаныя жыўцом устаўленыя лацінскія выразы й сказы.

А гэта ж не XV ці XVІ стагоддзьдзе, а 1726 год, калі польская літаратурная мова ўжо добра разьвілася. Бачым своеасаблівую польска-лацінскую трасянку, якая перамяжаецца чыста лацінскімі абзацамі.

Таму лацінская мова ў Княстве была ўсюдыісная. Яна не магла не ўплываць на беларусаў усіх станаў, прычым безбалесна і непасрэдна.

Водар воцату

Пра злоснага начальніка інтэрнату, які сочыць за дысцыплінай студэнтаў, сьпявае «Крама»:

Камэндант — адзін са старых беларускіх лацінізмаў. У старабеларускай дзяржаўнай сыстэме гэта быў па-цяперашняму начальнік РУУС, судовы выканаўца або проста паліцыянт: Пасылалі камэндантаў у пагоню за чынам Уваравым, бо быў уцёк з турмы (1692 год).

Такіх старых лацінізмаў тысячы. Аркуш, атэстацыя, статут, трыюмфаваць і фундаваць, натура і колер, турбацыя і рацыя (вядома, у значэньні ’праўда’, а не расейскага скароту слова радыёстанцыя). Мы ня ведаем, як вымаўлялі свае словы антычныя рымляне. Але ў сярэднявечнай лаціне нормаю было цьвёрдае вымаўленьне бальшыні зычных перад гукам [е] (таксама мяккае l і шмат што іншае). У народных беларускіх лацінізмах зьберагаліся рысы такога вымаўленьня: акуляры, лямант, сэнс, вэлюм. Словы асвойваліся і набывалі некаторыя беларускія фанэтычныя рысы: цырымонія, цыдулка (запіска); водар і воцат ужываюцца зь беларускім прыстаўным в-. Такія важныя словы, як кварта — аб’ём вадкасьці — і акавіта ад aqua vitæ — жыцьцядайная вада, то бок гарэлка (у прыватнасьці, настойка), — таксама рымскага паходжаньня:

Да ўпала я ў дзела,
Цела маё ўпацела,
Гарэлачкі захацела,
Гарэлачкі-акавітачкі
Для мяне працавітачкі.
(слоўнік Насовіча)

Літара э ў кірыліцы — інавацыя беларускіх кніжнікаў, але ў старабеларускай практыцы ўжывалася непасьлядоўна. У значэньнях сучасных е і э з канца XV ст. пасьля зычных часьцей пісалася е. Але да нас дайшлі напісаньні э пасьля зычных у лацінізмах: апэлеваті, апэляцыя, вэтоваті (ад veto), комэта, пэрсуна; Вэрона, Нэаполь, Пэрс; Вэнус ’Вэнэра’ і ’пачуцьцёвасьць’ (Атыля... быў ... барады рэдкае, носу закрыўленага, паходу гордага, да вэнуса вельмі склонны. Гісторыя аб Атыле, каля 1580.)

Ведала старабеларуская мова і комэдыю. Гэта грэцызм, але прыйшоў ён праз лацінскую мову і студэнцкія тэатральныя пастаноўкі. У народнай мове камэдзія ці кумэдзія, камэдны, камэдзіць ’гарэзаваць, жартаваць’, камадыяніцца ’вычварацца’.

Наагул жа народна-дыялектная мова падказвае, у якім гукавым абліччы прыходзілі лацінізмы. Messias гэбраізм, які прыйшоў у старабеларускую мову праз лацінскую і пісаўся месіяшъ. А ў сучаснай народнай мове знойдзем «масіяш»:

масіяш — дападлівы. Ад масіяша нідзе праходу німа ні ўдзень ні ўначы (Вушацкі словазбор Рыгора Барадуліна). Мяне, як не па ўзросту хітрага і зь языком, як памяло, звалі Масіяш (Пётра Садоўскі, Полаччына). Гэтае ма- сьведчыць, што слова запазычвалася зь цьвёрдым [м] — [мэ], а потым [э] не пад націскам пераходзіць у [а], як у словах сакрэт і сакратар, момант (у гаворках мамэнт).

«Ці помніш ты, Ганна, шчасьлівы мамэнт?..» — пачынаецца Коласаў верш, пакладзены на музыку І. Лучанком.

Як мамэнт — так і аргумэнт, і дакумэнт, і цэмэнт. (Мент ня з гэтага шэрагу!)

Іван Насовіч, які ня надта сымпатызаваў палянізмам, у той жа час сумленна фіксаваў народныя лацінізмы: сэдасік — донца ў кілішка; сэрыё — сярдзіта, сувора; сэрыя — сярдзіты твар. Шлях лацінізмаў з кніжнае навукі ў штодзённае жыцьцё беларусаў Насовіч паказаў на яскравым прыкладзе:

Сэмпітэрня. От лат. sempiternus — всегдашний. Задница, как бы всегдашняя ответчица за шалости и леность (слово перешедшее от школьников к простому народу). Усыпалі ў сэмпітэрню дзясяткі два, няхай носіць здароў.

Як бачым, для такога важнага пазычаньня з урачыстае мэталічнае лаціны зусім не спатрэбілася польскае пасярэдніцтва. І [сэ-] тут зь цьвёрдым зычным гукам. Аналягічна сэсіі або ўнівэрсытэту.

Агульны калодзеж. Казьлёначкам ня станеш

У беларускім савецкім мовазнаўстве доўга было прынята лічыць, што словы лацінскага, германскага, іншага заходнеэўрапейскага паходжаньня прыходзілі ў старабеларускую мову вылучна праз пасярэдніцтва мовы польскай.

Пры гэтым ня браліся пад увагу ані беларуска-нямецкія гандлёвыя і палітычныя кантакты пачынаючы з Полацкай эпохі, ані паўнацэнная прысутнасьць лацінскае мовы ў інтэлектуальным і дзяржаўна-праўным жыцьці Вялікага Княства. Але ўсё гэта было, а значыць, былі і шляхі для наўпроставага запазычваньня.

Калі ўжываньне польскае ці расейскае мовы няўхільна вядзе да адмовы ад свае моўнае ідэнтычнасьці, то лацінская мова ў тыя часы — нічыя і ўсіхная, агульнаэўрапейская. Яе ўжываньне не падрывала нічыёй, у тым ліку беларускай, тоеснасьці.

Асобны шлях

У Расейскай імпэрыі толькі ў XVIII ст. кнігі па-лацінску пачала друкаваць Акадэмія навук. Лацінізмы ў расейскую мову пранікалі позна, або праз пасярэдніцтва беларускай і ўкраінскай, або наўпрост з кніг. Таму яны не захоўвалі гукавога аблічча першаўзору.

Адсюль у сучаснай расейскай літаратурнай мове вымаўленьне лацінізмаў непасьлядоўнае — нават у аднакаранёвых і падобных словах. Напрыклад, вымаўляць [т] у словах термин, текст, аттестат патрабуюць мякка, як «те», а ў словах тенденция, терция, тембр, тест (хоць ён аднакаранёвы аттестату), — цьвёрда, як «тэ».

Або яшчэ:

[э]: секста, секс, сенсуализм, сентенция, септический, экземпляр, экзема, инертный.

[’е]: секстет, сексология, сенсация, сенсорный, сепаратор, секция, серия, экзекуция, инерция.

(Крыніцы — «Словарь ударений» Разэнталя і «Орфоэпический словарь», прычым і паміж імі няма поўнай адпаведнасьці.)

Бессэнсоўная сенсацыя

На жаль, бессыстэмнасьць расейскага вымаўленьня лацінізмаў мэханічна пераносіцца ў афіцыйны правапіс беларускае мовы: паводле яго, трэба пісаць экзекуцыя, але экзэмпляр і экзэма. Музычныя інтэрвалы — секста, але сэптыма. Сэнс, але сенсар і сенсацыя. Сэпсіс, але антысептык. (Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы, 1996).

У дапаможнiках з «афiцыйнага» ваpыянту лiтаpатуpнае мовы асобнага pазьдзелу пpа вымаўленьне й пpавапiс зычных у запазычаньнях папpосту няма, г. зн. не заўважаны велiзаpны коpпус лексыкi й не пpадугледжаны спосаб адаптацыi наступных запазычаньняў. Вось як разьбіраецца цяперашні афіцыйны правапіс з гэтай праблемай:

Літара /э/ ў запазычаных словах пасля губных зычных, а таксама пасля /з, с, н/ пішацца згодна з літаратурным вымаўленнем. Так, словы /капэ’ла, сурвэ’тка, экзэмпля’р, маянэ’з, тунэ’ль, сэ’рвіс, інтэрнэ’т/ пішуцца з літарай /э/, а словы /меда’ль, ме’неджмент, не’рвы, парла’м//ент, перспекты’ва, газе’та, серві’з/ — з літарай /е/. (...)У запазычаных словах, адзначаных у пунктах 2 і 3 гэтага параграфа, напісанне /э, е/ вызначаецца па слоўніку.

Зразумець лёгіку і вывучыць гэтае «правіла» (а яно закранае дзясяткі тысячаў словаў) немагчыма. Гэта спадчына савецкай традыцыі, пачынаючы з 1933 году. Кадыфiкатаpы «паpазытавалі» на pасейскай мове, якая мела наўпеpад асвоiць усе магчымыя запазычаньнi, каб потым зь iх ужо ў зpусыфiкаваным аблiччы магла скаpыстаць мова белаpуская.

Праблема для афіцыйнага правапісу крыецца і ў перадачы ўласных імёнаў . Алесь Жлутка ў рэцэнзіі на беларускі пераклад «Прускае вайны» слушна заўважае: «...Цяжкасьць паўстае пры перадачы лацінскіх ненаціскных о, е, калі па-беларуску ў гэтай пазыцыі паводле сёньняшніх артаграфічных правілаў павінна было б дзейнічаць аканьне/яканьне. Так, ... побач з больш частаю формаю Вергілій сустракаем i варыянт Вяргілій (35), а таксама Непт, Пелід, але Няптун (...) Магчыма, часткова вырашыць праблему можна было б, пасьлядоўна перадаючы лацінскае е беларускім э, не зьмякчаючы папярэдняга зычнага (апрача пазыцыі пасьля зычных l i g),напр. Вэргілій, Нэпот, Пэлід, пар. у перакладзе Карнэлій».

Сэнсоўны кансэнсус

Калі беларуская мова ізноў станавілася літаратурнай, для аўтараў і граматыстаў не было пытаньня, як пісаць лацінізмы. Сэнс і сэкунда, фэст і прафэсія, камэта, мэта (дарэчы, вярнуў у літаратурную мову Дубоўка) і мэтро, якое паходзіць ад лацінскага metropolitanus ’сталічны’. Русыфікатары 1933 году без тлумачэньняў скасавалі вымаўленьне накшталт унівэрсытэт ці мэтодыка, не пасьмеўшы, аднак, пераправіць такія ўкарэненыя ў гаворках словы, як сэнс ці мізэрны. Але жыцьцё вяртае незаслужана адпрэчанае. Скажам, слова кампутар па-беларуску перамагае англа-русізм камп’ютар ня толькі таму, што першае лягчэй вымаўляць, але і таму, што генэтычная памяць падказвае: быў у нас лацінізм кампут, што значыць рахунак, вылічэньне.

Computus Ecclesiasticus. Аўгсбург, 1609.
Computus Ecclesiasticus. Аўгсбург, 1609.

Клясычны белаpускi пpавапiс i вымаўленчая ноpма імкнуцца да захаваньня, дзе магчыма, гукавога аблiчча зычных у пазычаньнях з эўрапейскіх моваў. (Не забываймася, што Тарашкевіч паводле адукацыі клясычны філёляг.) Памякчэньне зычных у белаpускай мове часам pадыкальна мяняе iхную пpыpоду (д > дзь, т > ць, з > зь, с > сь), і дзеля гэтага бальшыня зычных у пазычаньнях захоўваюць цьвёpдасьць.

Падобным чынам у пазычаньнях з новых заходніх моваў: Рэнэсанс, сэрвіс.

І не выпадае нам падладжвацца пад усходніх суседзяў, вымаўляючы й пішучы сенсар, бо маем у народнай мове здаўна ўзяты з лацінскай першакорань — сэнс. Таму сэнсар. І кансэнсус.

Upd. Дзякую @liashkom за ўдакладненьне: сапраўды, нядаўна ў афіцыйным правапісе прыйшлі-такі да напісаньня сЭнсар. Але іншыя аднакаранёвыя з сЭнсам лацінізмы пакінулі ў расейскім афармленьні: сЕнсацыя, сЕнсібілізацыя, сЕнсуалізм.

  • 16x9 Image

    Вінцук Вячорка

    Нарадзіўся ў Берасьці ў 1961. Як мовазнаўца вывучаў мову выданьняў Заходняй Беларусі міжваеннага часу, ініцыяваў сучаснае ўпарадкаваньне беларускага клясычнага правапісу, укладаў беларускія праграмы і чытанкі для дашкольных установаў. Актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху, пачынаючы з "Майстроўні" і "Талакі" 1980-х. Аўтар і ўкладальнік навукова-папулярных тэкстаў і кніг, у тым ліку пра нацыянальную сымболіку.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG