Фразэалёгія – самая жывая галіна на дрэве мовазнаўства. Гэта вам ня коскі з працяжнікамі расстаўляць, не жаночыя і мужчынскія прозьвішчы на -а скланяць, не склады на фанэмы дзяліць. А – бачыць і адчуваць, як мова сьмяецца, смуткуе, выкпівае, іранізуе, насьміхаецца, жартуе, пагражае, кленічы насылае. У мудраслоўях – тысячагадовы досьвед народу, як быццам дзясяткі пакаленьняў адначасова прыселі на прызьбе і з табой пра жыцьцё-быцьцё гутарку вядуць. Як тут не прыслухацца?
Іван Лепешаў больш за паўстагодзьдзя прыслухоўваўся да жывой мовы, учытваўся ў яе пісьмёны, прасейваў «адзінага слова дзеля тысячы тонаў слоўнай руды». І пачутае, вычытанае, прасеянае – занатоўваў, кампанаваў у слоўнікі. У сваёй гарадзенскай кватэры з гонарам паказваў мне рукапісную картатэку – каля 100 000 (!) картак. Кнігі чытаў з алоўкам, яго цікавіла ўжываньне таго ці іншага фразэалягізму ў розных кантэкстах. Мабыць, не было такога пісьменьніка, у якога ён не адшукаў бы моўнай залацінкі. Ён мог не зьвяртаць увагі на рыхлы сюжэт, на безаблічнасьць герояў, на прадказальнасьць аўтарскай задумы. Ён заходзіў у кнігу, нібы ў пагудасты лес, і пускаў сваю думку як ганчака па сьледзе – у пошуках крылатых выразаў.
Сем тысячаў фразэалягізмаў зафіксавана і растлумачана ім. Тут Івану Лепешаву роўні не было. Яго слоўнікі часам крытыкавалі – за расейскія ўплывы і пазычаньні. Памятаю, пра гэта мы неаднойчы гаварылі зь яшчэ адным знаным мовазнаўцам з Гарадзенскага ўнівэрсытэту Паўлам Сьцяцко, які прытрымліваўся больш радыкальных поглядаў у лексыкаграфіі. Слоўнікі Сьцяцко – гэта мова, якая прайшла праз своеасаблівы чысьцец, і ў гэтым іх каштоўнасьць. Слоўнікі Лепешава фіксуюць сучасны стан мовы – з усімі яе хваробамі і адхіленьнямі ад нормы. Але насамрэч патрэбныя і тыя, і тыя. Каб паставіць дыягназ, неабходна ведаць гісторыю захворваньня.
Сваю галоўную працу – двухтамовы «Слоўнік фразэалягізмаў» (2008) Іван Лепешаў падараваў мне з такім аўтографам: «Шаноўнаму Міхасю Скоблу з найлепшымі пачуцьцямі падпісваю гэты словазбор, з якога, на жаль, цэнзары выкінулі 15 аўтараў (і вас у тым ліку)».
Фактычна, цэнзар быў адзін – пыхлівы і графаманісты Г.П. – галоўны рэдактар дзяржаўнага выдавецтва, дзе той слоўнік меўся выйсьці. Раней той рэдактар рэдагаваў камуністычную газэту і да цэнзураваньня матэрыялаў яму было не прывыкаць. Сьмела пішу «цэнзураваньня», бо і сам меў магчымасьць пераканацца ў мэтадах працы Г.П. У свой час для таго ж выдавецтва я склаў анталёгію беларускай паэзіі, яна была заплянаваная ў масавай сэрыі «Школьная бібліятэка». Прынёс на візу галоўнаму. І тут жа пашкадаваў, што зьвязаўся з такімі выдаўцамі. З анталёгіі выляталі паэты толькі за тое, што былі сьвятарамі, выкасоўваліся вершы, прысьвечаныя ня тым падзеям і асобам. Агаломшаны, я спрабаваў штосьці адстаяць, кагосьці вярнуць – безвынікова. Службова-чыноўніцкая пыха («я прызначаны на пасаду прэзыдэнтам і павінен сачыць!») біла цераз край, маіх аргумэнтаў ніхто ня слухаў.
Прафэсара Лепешава таксама ніхто не паслухаў. Сабраны цягам паўстагодзьдзя выніковы слоўнік быў разгромлены тым самым Г.П. гэтак жа бесцырымонна, як і мая бяскрыўдная анталёгія. Згледзеўшы ў іменным паказьніку прозьвішчы «нячэсных» пісьменьнікаў, рэдактар-цэнзар распарадзіўся ачысьціць слоўнік спачатку ад іх. Алесь Пашкевіч? Ён жа неляяльны да ўлады Саюз пісьменьнікаў узначальвае. Прэч. Аляксандар Лукашук? Ён жа на Радыё Свабода працуе. Далоў. Сьвятлана Алексіевіч? Яна ж па замежжах туляецца і на радзіму паклёпнічае. Выкінуць. Сяргей Дубавец – таксама свабодавец. Выкрасьліць.
І выкрэсьліваліся імёны з такімі ці падобнымі характарыстыкамі. Да пералічаных прадказальна дадаліся Ларыса Геніюш, Натальля Арсеньнева, Масей Сяднёў, Уладзімер Някляеў, Сяргей Законьнікаў, Уладзімер Арлоў, Сяргей Астраўцоў, Вінцэсь Мудроў, Барыс Пятровіч…
Аўтары выкасоўваліся, а цытаты зь іхных твораў часам заставаліся. Не акадэмічны слоўнік атрымліваўся, а зборнік ананімак.
Пасьля расправы над пісьменьнікамі рэдактар-цэнзар абрынуў свой гнеў на пэрыядычныя выданьні. У выніку са сьпісу крыніцаў вылецелі часопіс «Дзеяслоў» і газэты «Наша ніва», «Народная воля», «Наша слова», беластоцкая «Ніва» і сьветлай памяці «Свабода».
Пасьля экзэкуцыі над пэрыёдыкамі настала чарга ўласна фразэалягізмаў. Тут ужо рэдактар-цэнзар разышоўся не на жарты. Не выкасоўваў – касіў. Размашыста і пад корань. Усё, што нейкім чынам пасягала на ягонае камуняцкае мінулае. І зазеўралі ў жывой тканіне слоўніка новыя шматлікія лякуны.
«Архіпэляг Гулаг – канцэнтрацыйныя лягеры ў пэрыяд сталінскага таталітарызму»; «завезьці да белых мядзьведзяў – адправіць у канцлягеры на поўначы Расеі»; «чырвоны памешчык – старшыня калгасу як гаспадар зь неабмежаванай уладай»; «кактэйль Молатава – бутэлька з гаручай сумесьсю»; «абкласьці чырвонымі сьцяжкамі – стварыць скрайне неспрыяльныя ўмовы для чыёй-небудзь дзейнасьці»…
Кожны з нас безьліч разоў чуў гэтыя ўстойлівыя выразы. Але іх па волі невука на пасадзе Г.П. няма ў слоўніку Лепешава. Ні выразаў, ні тлумачэньняў да іх, напісаных – трэба аддаць належнае аўтару – мовай простай і дакладнай.
Што відавочная ці прыхаваная антысавеччына асабліва раздражняла таварыша Г.П. – гэта я зразумець магу. Не магу ўцяміць, чым пільнавокі і чуйнавухі галоўны рэдактар (супрацоўнікі выдавецтва казалі – угалоўны) кіраваўся, калі выкідаў са слоўніка, напрыклад, такое чатырохрадкоўе Рыгора Барадуліна: «Няхай жыве народ / у думцы, згодзе, бунце – / яму замок на рот / павесіць не спрабуйце»? Як па мне – запамінальная, проста афарыстычная ілюстрацыя да шырокавядомага фразэалягізму. І аўтар – народны паэт, які, як і належыць, доляй народу пераймаецца. А ўсё ж ня пройдзе! Паэта ў слоўніку замянілі на іншага. Каб змаглі, мабыць, і народ замянілі б.
Усяго са слоўніка галоўным-угалоўным рэдактарам ды яго памочнікамі было выкінута больш за паўтысячы (!) цытатаў. Дзясяткі і дзясяткі фразэалягізмаў засталіся без пацьверджаньняў. Скалечаны слоўнік выйшаў у сьвет, не прынёсшы аўтару заслужанай радасьці. Якой там радасьці – стаў несьціхальным пажыцьцёвым болем аўтара. У дадатак выдавецтва падманула яго з ганарарам.
Магчыма, таварыш Г.П. у адносінах да Івана Лепешава дзейнічаў так брутальна, бо ведаў: пры ягонай любімай камуністычнай уладзе той пакаштаваў гулагаўскай баланды. Ці – зьезьдзіў да белых мядзьведзяў, як сам напісаў у сваім слоўніку. Гэта цемнаватая старонка ў жыцьцяпісе гарадзенскага прафэсара. І асьвятляць яе ён чамусьці не стараўся. Увогуле неяк не спалучаліся яны – Лепешаў і Гулаг. Нездарма ў даведніку Леаніда Маракова «Рэпрэсаваныя настаўнікі» пэрсаналія «Іван Лепешаў» – нібы пра нейкага іншага Лепешава, які таксама нарадзіўся ў кастрычніку 1924 году ў вёсцы Іскозы на Дубровеншчыне, таксама працаваў настаўнікам у мястэчку Сьвіслач, таксама быў 9.8.1949 арыштаваны, 12.10.1949 асуджаны, 23.9.63 рэабілітаваны, чый «далейшы лёс невядомы». Так нібыта і пазначана ў асабовай справе № 8034п, што зьберагаецца ў архіве КДБ Гарадзенскай вобласьці.
Справа ляжала на паліцы, а былы гулагавец зь «невядомым лёсам» штодня хадзіў міма таго архіву на працу – у Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Купалы.
Я паказваў Івану Якаўлевічу тую таямнічую пэрсаналію. Ён адказаў, як і належала прафэсару фразэалёгіі, устойлівым выразам: «Бач, нават яны ў трох соснах заблукалі». І было незразумела, хто заблукаў – Леанід Маракоў ці архіў КДБ...
Іван Лепешаў працаваў, не адчуваючы гадоў за плячыма. За свае амаль дзевяноста толькі сорак два дні пасьпеў пабыць пэнсіянэрам. Марыў перавыдаць свой слоўнік – без цэнзурных скаротаў, з гулагаўскімі, праверанымі на ўласнай практыцы, фразэалягізмамі. Падчас нашай апошняй сустрэчы скрушна ўздыхаў: «Зь беларушчынай горай было толькі за царызмам». Уздыхаў і зноў схіляўся над сваёй статысячнай картатэкай, дзе апервалася крылатымі выразамі, каб таксама стаць крылатай, мова. Зрэшты, гэта ня так і мала – зрабіць сваю мову крылатай. Каб – крылатая – і за чырвоныя сьцяжкі, і з кіпцюроў белых мядзьведзяў змагла вырвацца.
