Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Забыты юбілей адмены сталінскага прыгону


Валеры Брэк каля канфіскаванай колісь дзедавай хаты
Валеры Брэк каля канфіскаванай колісь дзедавай хаты

З пачатку гэтага году я, бываючы ў розных кутках нашай немалой краіны, задаю вясковым людзям адно і тое ж пытаньне. «Якую ролю ў вашым жыцьці адыграў 1974 год?» І кожнага разу, каму б я гэтае пытаньне ні задаваў, ці глыбокай старой, ці маладжаваму пэнсіянэру, мяне не разумеюць. Пра што я пытаюся? Што такога адбылося ў тым, не такім ужо далёкім, 74-м годзе? А між тым сёлета спаўняецца сорак гадоў падзеі, якую можна параўнаць са скасаваньнем прыгону 1861-га. Справа ў тым, што ў Савецкім Саюзе, па якім так любіць настальгаваць шмат хто з суайчыньнікаў як па самай справядлівай дзяржаве, да 74 году грамадзтва было падзеленае на дзьве касты. Вышэйшая каста жыла ў гарадах. І ў яе прадстаўнікоў быў пашпарт. Ніжэйшая каста, калгаснае сялянства, жыла ў вёсцы і пра гэты дакумэнт магла толькі марыць. Каб вырвацца маладому чалавеку на вучобу ў горад, патрэбны быў пашпарт, атрыманьне якога залежала ад старшыні калгасу. Які мог даць волю, а мог і ня даць. І гэты сталінскі прыгон быў адменены толькі за часамі Брэжнева. Дык вось такую лёсавызначальную падзею былыя калгасьнікі згадвалі як нешта другаснае і малацікавае.

Аднак у пошуках пашпартных гісторыяў я натрапіў у вёсцы Дзінаравічы, што каля Заслаўя, на сапраўды ўнікальнага чалавека. Народжаны ў Менску, выкладчык Валеры Брэк ня проста вярнуўся ў радавую вёску. Ён за свае кроўныя набыў дом, зь якога ў 37-м годзе выгналі сям’ю ягонай бабулі, Альжбэты Брэк. Яе, удаву, разам з двума дзецьмі выслалі ў 37-м годзе.

— Сто гадоў. Мой дзед пабудаваў. Фама Іванавіч. Наша родная хата. У бабулькі яе адабралі, у 37-м годзе. І яна трапіла іншым людзям. А нашчадкі гэтых людзей хацелі ад яе пазбавіцца. Бо яна старая. Трэба рамонт рабіць.

— І вы купілі дзедаву хату?

— Набыў дзедаву хату. Гэта рэстытуцыя па-савецку. Аддалі б старой. Старая з высылкі прыехала ў 45-м годзе. Сын яе там загінуў на фронце. У 45-м яе адпусьцілі. Ну, а маёмасьць, як кажуць, — пацалуй у с... Нічога не аддалі. Ніякай кампэнсацыі.

— А навошта вы набылі дзедаву хату? Вам жа ёсьць дзе жыць.

— Я ўжо заканчваю свой працоўны шлях. І што рабіць пасьля? А гэта мае родныя мясьціны. Тут маці нас ратавала ад немцаў. Тут магілы майго дзеда, майго бацькі. Гэтая зямля... Калі б прадавалі галавешкі ад гэтага дома, я б усё роўна купіў. І надта хочацца, каб гэтая фамільная маёмасьць вярнулася ў наш род. Можа, сын, у мяне два сыны, прытуліцца калі-небудзь. Хата добрая. Хоць ёй сто гадоў, яна цёплая. Тут можна і ўзімку жыць.

У старой вясковай хаце нават мэбля засталася ад першых гаспадароў, Фамы і Альжбэты Брэкаў.

— А шафа якая! Выдатная шафа.

— Даваенная. Я сябраваў з сынам жанчыны, якая завалодала гэтай хатай. У аднаго забралі, другому далі.

— А за што забралі?

— Сусед, вунь бачыш хату? Сусед напісаў заяву, што ў маёй бабулькі за мяжой ёсьць сваякі. А хто вінаваты, што яны правялі мяжу тут? Гэта ж беларуская зямля. А там у яе брат. І ніхто б ня ведаў, каб не напісалі гэтыя. У 37-м годзе прыехалі ўпаўнаважаныя і адправілі ў Комі. Там яна гаравала з 37-га па 45 год.

— А гэты чалавек жыў-пажываў і дабра нажываў? Той, хто напісаў?

— Так. Яму яшчэ і заплацілі за гэта. Гэта такая паскуда, што ого-го!

— А як склаўся ягоны лёс? Пражыў да сівых валасоў? У пашане?

— Гэты чалавек... Бацька яго памёр. Па старасьці. Яны пісалі з бацькам. А гэты чалавек захварэў на рак. І памёр. Затым у яго дачка, такая здольная, разумная... Выйшла замуж і жыла тут. Нешта ёй у галаве стукнула, і павесілася. Прыкладна ёй гадоў было 45. Яшчэ не старая жанчына. Старога клікалі Дзям’ян, а сына — Саша. Клан Калантаёў. І сярод іх былі добразычлівыя, разумныя людзі. Але былі і паскуды такія.

92-гадовая Вольга Калантай, прадстаўніца таго клану, жыхарка суседніх Шарбінаў, нарэшце раскрыла мне дэталі бяспашпартнага жыцьця. Яе расказы падобныя да рэпартажу з Паўночнай Карэі.

— У 74-м годзе. Я помню, як пашпарты давалі. У Мінск паедзеш — цягніком жа езьдзілі, хадзілі на станцыю — пашпарт трэба было паказваць. Хадзілі правяралі. Не пускалі так езьдзіць. «Прад’явіце вашы пашпарты!» Мужчына хадзіў правяраў. Вынімаюць людзі пашпарты і яму паказваюць. Ведаеце, гэта дзеля чаго? Каб не было чалавека якога благога. Які гатовы недзе падкласьці штосьці. Усякія ж людзі ехалі. Правяралі і правяралі гэтыя пашпарты.

А яшчэ старая патлумачыла, чаму 74-ты амаль не запомніўся. Для Вольгі, як і для тысяч іншых калгасьніц, сапраўдным пераломным годам быў ня год пашпартызацыі, а той год, калі замест палачак працадзён пачалі даваць жывыя грошы. Старая ня можа стрымаць сьлёз.

За месяц мне прывёз 18 рублёў. Я і гэтаму рада была. Што маё дзіця хоць пойдзе ў школу і я куплю яму хоць целагрэечку. А то не было нічога

— Усё роўна чалавеку нічога добрага не было. Ну, далі пашпарт. У 70-м годзе ці ў 69-м ужо сталі нам даваць грошы. Прыяжджае нейкі чалавек да нас і кажа: «Дзевачкі, мы вам прывезьлі дзеньгі і будзем даваць кожны месяц, будзеце зарабатываць». Мы з радасьці схапіліся з адной, пайшлі танцаваць босыя. Танцуем, радуемся, што нейкія грошы. А колькі ён нам прывёз? За месяц мне прывёз 18 рублёў. Я і гэтаму рада была. Што маё дзіця хоць пойдзе ў школу і я куплю яму хоць целагрэечку. А то не было нічога. (Плача.) Вось як мы жылі. Цяжка было дастаць гэты пашпарт.

— А як яго трэба было даставаць? Трэба было магарыч нейкі старшыні несьці?

— А як вы думаеце? Альбо папрацаваць трэба было.

— Гэта на яго папрацаваць ці на калгас?

— На яго. Яму работу зрабіць.

А яшчэ адна прычына «няважнасьці» таго году — у тым, што пашпарты рабілі задоўга да 74-га. І рабілі не сабе, а дзецям. У пакой зайшла дачка старой Вольгі, маладжавая пэнсіянэрка, дзеля якой бацькі адраблялі паншчыну.

— Нам паспарта дзелалі, папа работаў на прэдседацеля сельсавета, штоб мне і сястрэ паспарта ўзяць. Эта быў семдзсят чэтвёрты год. Загатаўліваў драва на зіму.

— Гэта каб вам зрабіць пашпарт.

— Бяз паспарта я не магла ў Мінск папасьць. Штоб пайсьці мне ў горад учыцца ілі работаць. У дзярэўні ж жыць не хацела маладая дзевачка. Папа пайшоў адпахаў прэседацелю сельсавета, насёк бальшую плашчадку дроў. І не адзін раз. Штоб нам паспарт выдалі. Маладзёж маіво ўрэмені не такая, как сійчас маладзёж. А ў нас цэль была ў жызні, нада была вырвацца із этава калхоза.

Усё ж дачка з калгасу так і ня вырвалася. Яна прывезла яго з сабой у горад. Маці размаўляе на прыроднай беларускай, дачка — на кепскай расейскай. Два самыя родныя чалавекі размаўляюць на розных мовах. І ня бачаць у гэтым нічога дзіўнага.

Папала ў горад. Падружкі паявіліся. І ўсе зь дзярэўні на этат язык перыламавацца

— Папала ў горад. Падружкі паявіліся. І ўсе зь дзярэўні на этат язык перыламавацца. Са ўрэменем чалавек жа прывыкает к другой рэчы, правільна? Зь дзярэўні я еду ў горад, эта жэ саўсем другая жызьнь. Как за граніцу пападаеш. Зь дзярэўні ў горад. Саўсем другая цывілізацыя. Па-другому адзеты. А тут напяліш на сібя штаны і майку і весь дзень топчысься.

Цётка слушна кажа пра «заграніцу». Гэта сапраўды было падобна да эміграцыі. Самае шматлікае паваеннае пакаленьне перасялялася ў 60-я і 70-я гады ў «саўсем другую цывілізацыю». Менавіта гэтае пакаленьне дзеля «саўсем другой цывілізацыі» плаціла адмовай ад усяго роднага, не супраціўлялася закрыцьцю беларускіх школ у гарадах, плакала па СССРу, выбірала сабе прэзыдэнта і галасавала за савецкія сымбалі. Цікава, што яшчэ здольнае прадаць гэтае апошняе калгаснае пакаленьне ўжо «радзі будушчага дзяцей»? Плаціць за права жыць на радзіме, як стары Брэк, яны ня будуць.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG