Звычайна, прымаючы падарункі, Аляксандар Лукашэнка тут жа перанакіроўвае іх у музэй, што месьціцца ў тыльнай частцы ягонай рэзыдэнцыі. Людзі дасьведчаныя кажуць, што тыя дарункі сапраўды хутка ператвараюцца ў музэйныя экспанаты — пад хакейныя клюшкі, тэнісныя ракеткі, макеты самалётаў, карціны, кнігі і г.д. ледзь пасьпяваюць рабіць экспазыцыйныя стэнды. Відаць, у тым музэі ўжо было падрыхтавана месца і для чарговага дарунка, які плянавалася прывезьці ў прэзыдэнцкім картэжы са Слуцка. Ну так, слуцкі пояс. Але здарылася непрадбачанае. Прыняўшы пояс з рук самай галоўнай ткачыхі, Лукашэнка раптам... пацалаваў яго. Цагліну ад Чавэса не цалаваў, ракетку ад Азаранкі — таксама, а тут — прыклаўся. І як было той пацалаваны пояс пакласьці ў агульную экспазыцыю? Калі ён вунь для каго — сьвятое штосьці? Поруч з цаглінай нябожчыка Чавэса сьвятыні ляжаць аніяк не выпадала. І паклалі той пояс зусім асобна — у новазбудаваным Палацы Незалежнасьці, у адмысловай зашклёнай вітрыне. Што ж, там месца сапраўды куды больш ганаровае.
Яшчэ ў Слуцку, узважваючы той пояс у руках, Аляксандар Лукашэнка сурова дапытаў дырэктарку фабрыкі: ці адпавядае даўжыня і шырыня гістарычным аналягам? Пачуўшы станоўчы адказ, пацікавіўся попытам. Тут дырэктарка трохі разгубілася і няўпэўнена далажыла, што тавар расходзіцца някепска. Гэтае няўпэўненае «някепска» відавочна не спадабалася Лукашэнку, і ён выклаў сваё бачаньне ўжытковасьці слуцкіх паясоў. Маўляў, у кожнай хаце ёсьць абразы, і паясам пры іх — самае месца.
Зразумела, ніхто са сьвіты не асьмеліўся ўдакладніць, што абразы ў Беларусі спрадвеку ахіналіся ручнікамі-набожнікамі, а не паясамі. Паясамі падпярэзваліся. Часам, праўда, зь іх шылі сьвятарскае ўбраньне — арнаты, але каб на абразы вешаць... У ручніка і пояса ўсё ж абсалютна рознае практычнае і сакральнае прызначэньне. Ахінаць абраз у зьняты з паясьніцы пас, хай сабе і з уласнай слуцкай ці нясьвіскай персіярні, не дадумаўся ў свой час нават самы эксцэнтрычны з Радзівілаў — Пане Каханку. Гэта выглядала б адназначным блюзьнерствам.
Увогуле, канвэерны выпуск слуцкіх паясоў у ХХІ стагодзьдзі — праект, мякка кажучы, сумнеўны. Каму іх зьбіраецца збываць слуцкая фабрыка? Ну добра, сотні дзьве-тры беларускія амбасадары расьпіхаюць на дыпляматычных прыёмах. Пакуль дыпляматы разьбяруцца. А разабраўшыся, прымаць, вядома ж, і надалей будуць (падараванаму каню ў зубы не заглядаюць), але ставіцца да падробак, да таго ж непрыдатных у практычным ужытку, будуць адпаведна.
Чаму я кажу пра падробкі? Ды таму, што на выраб аднаго сапраўднага слуцкага пояса Радзівілы выдаткоўвалі са сваёй скарбніцы ад 60 да 200 грамаў золата. «Ткаць залатыя паясы» — гэта не паэтычная прыдумка Максіма Багдановіча. Яны насамрэч былі залатыя. На слуцкай персіярні выкарыстоўваліся адмысловыя залатыя ніткі. Я магу прыпусьціць, што пояс, падараваны Лукашэнку, маглі трохі пазалаціць. Але залаціць пры канвэернай вытворчасьці — тут аніякага залатога запасу ня хопіць.
Слуцкія паясы
Таму рэклямаваныя ў дзяржаўных СМІ вырабы насьпех запушчанай фабрыкі «Слуцкія паясы» належыць разглядаць усё ж як падробкі. Гэта як сувэнірныя стодаляравыя купюры ці альбомныя рэпрадукцыі космавізіяў Язэпа Драздовіча. Зрэшты, кожнаму сувэніру свой ужытак знойдзецца. А дзе будуць ужывацца тыя паясы? Паўтараю — імі падпярэзваліся. Падпярэзвалася шляхта паўзьверх кунтуша. Выйсьці ў слуцкім поясе — гэта быў своеасаблівы рытуал. Як гэты рытуал упішаш у сучаснасьць? Аніяк.
Выкарыстоўваць паясы як пано? Тады навошта іх рабіць трохмэтровымі? Ці ня лепш адразу на закупленым у Нямеччыне дарагім абсталяваньні вырабляць пано і насьценныя дываны? А на тых дыванах і пано вытыкаць, як тое даўно практыкуецца на ўсходзе, розныя патрэбныя абліччы. Прылятае ў Менск які-небудзь шэйх ці султан — а прыміце, панок, ад нас дыванок. Глядзіш, і перамовы пайшлі б больш жвава і зацікаўлена. У іх так прынята.
У нас гэтая ўсходняя традыцыя чамусьці не прыжылася. Кажуць, габэлен веку Аляксандра Кішчанкі ўжо даеў моль. Шкада, вядома ж, працы мастака і ткачыхаў. Але ж габэлен той ад пачатку выглядаў парадыйна — хто з палітыкаў на ім ніжэй, хто вышэй, хто — зь німбам, хто — без... Як парадыйна ў пачатку 90-х гучаў і перароблены кімсьці з дасьціпнікаў багдановічаўскі хрэстаматыйны верш «Слуцкія ткачыхі»: «Цямнее край зубчаты бору, / і тчэ, забыўшыся, рука / заміж пэрсідзкага узору / партрэт Зянона Пазьняка».
Творы мастацтва падрабляюцца хіба столькі часу, колькі існуе само мастацтва. І слуцкія паясы — не вынятак. Яшчэ дзьвесьце гадоў таму францускія шахраі на мануфактуры ў Ліёне капіявалі вырабы слуцкай персіярні і нават вышывалі на іх фірмовы знак: Me fecit Sluciae (мяне зрабіў Слуцак). Зьяўляліся падробкі і ў іншых месцах. Паводле падлікаў мастацтвазнаўцы Маі Яніцкай, у сьвеце існуе каля тысячы (!) несапраўдных слуцкіх паясоў. І адрозьніць іх часам бывае няпроста. Падробкі трапілі нават у рыхтаваны спэцыялістамі альбом зь няўдалай назвай «Слуцкие пояса в граде Слуцке» (2006). Са зьмешчаных там 57 выяваў 17 — гэта падробкі, што, безумоўна, зьніжае вартасьць згаданага альбому ў вачах калекцыянэраў.
Кошты арыгінальных слуцкіх паясоў на замежных аўкцыёнах даходзяць да 300 000 даляраў. Колькі каштавацьмуць падробкі? Ці хоць акупіць сябе слуцкая фабрыка? І ўвогуле, як выглядацьме ў сьвеце дзяржава, якая будзе пастаўляць на экспарт загадзя сумнеўны тавар? Не наладзіла ж масавы выпуск напалеонаўскіх трохвуголак Францыя ці каралеўскіх батфортаў Вялікабрытанія. А пояс — гэткі ж самы элемэнт адзеньня, як і трохвуголка. Трохвуголку пад кардэнаўскі гарнітур не надзенеш. І слуцкі пояс на фуфайку ці палітончык аршанскага вырабу не завяжаш. Дык каму і навошта патрэбная гэтая авантура са слуцкімі паясамі?
Ці ня лепей было б бюджэтныя сродкі, пушчаныя на фабрыку ў Слуцку, дзе ўсё нібыта па-людзку, патраціць на набыцьцё арыгінальных паясоў, якіх у розных краінах зьбераглося нямала? Хай бы беларуская дзяржава ня дзейнічала па-шахрайску, а ўзяла прыклад са сьветлай памяці гісторыка Генадзя Каханоўскага. Будучы дырэктарам Менскага абласнога музэю (знаходзіцца ў Маладэчне), ён у свой час паехаў у Маскву, знайшоў там кіраўніка Расейскага дзяржаўнага музэю Васіля Вярбіцкага (беларуса з паходжаньня) і выменяў у яго слуцкі пояс. Думаецца, падобны абмен магчымы і сёньня, і за які-небудзь парадны партрэт расейскай імпэратрыцы ў Маскве ці Пецярбургу далі б не адзін пояс. А ў нашым Мастацкім музэі заадно і месца ў сталай экспазыцыі вызвалілася б — для сваіх шэдэўраў.
Павязаныя паўзьверх кунтушоў слуцкія залататканыя паясы сымбалізавалі гонар, годнасьць і нябедны статус беларускіх шляхцічаў. Трапляліся паясы і з Пагоняй, што ўвогуле выглядала пэўным выклікам з гледзішча Расейскай імпэрыі. Нездарма ўлады тае самае імпэрыі, далучыўшы «под сень двуглавого орла» беларускія землі, забаранілі і шляхту, і кунтушы, і паясы.
Сумняваюся я, што Пагоня трапіць на сучасныя паясы. Застанецца на іх хіба бяскрыўдны кветкавы арнамэнт. Як там у народзе спрадвеку гаварылася? Няма цьвяточка над васілёчка...
У 1944-м, пасьля савецкай нацыяналізацыі віленскага Музэю імя Івана Луцкевіча, жонкі менскіх партбосаў са слуцкіх паясоў шылі сабе... тапачкі. Расказваў мне пра гэта Максім Лужанін — чалавек у музэйных справах дужа дасьведчаны. А расказаўшы, прачытаў, памятаю, адзін са сваіх вершаў, зь якога засеў у маёй памяці радок: «І падасца радзіма дзіўнóю Турэччынай».
Тапачкі са слуцкіх паясоў... Баюся, падобнае абясцэньваньне чакае і паясы сучасныя, калі запрацуе на поўную магутнасьць канвэер слуцкай фабрыкі. Масавага попыту на іх быць ня можа, калі, вядома, не чапляць тыя пасы на абразы, як заманулася аднаму праваслаўнаму атэісту.
Міхась Скобла нарадзіўся ў 1966 годзе на Гарадзеншчыне. Скончыў філфак БДУ, працаваў у Міністэрстве культуры і друку, у рэдакцыі часопіса «Роднае слова», у выдавецтве «Беларускі кнігазбор». Сябра СБП і БАЖ.
