Людзі з заганаю гэтак жа, як і старадаўнія паштовыя маркі з якой-небудзь хібаю, цэняцца і каштуюць даражэй.
Да такой высновы прыходзіць адзін з герояў славутага рамана нарвэскага пісьменьніка Ларса Собі Крыстэнсэна «Паўбрат». Бо менавіта недасканаласьцю чалавек адрозьніваецца ад помніка ці мітычнай істоты. У сваім творы аўтар прыадчыняе таямніцы чалавечай душы, дазваляючы героям проста пражываць уласнае жыцьцё і быць жывымі: тлустымі, недарослымі, прайдзісьветамі, разумова непаўнавартаснымі, абыякавымі да грамадзкага прызнаньня, хранічнымі няўдаліцамі і алькаголікамі. Іх жыцьцё і сьмерць — найчасьцей зьбег камічных і трагічных абставінаў. Ім, як і нам, не заўжды сорамна за кепскія ўчынкі, іхнія думкі і пачуцьці здатныя шакаваць і выклікаць салідарнасьць адначасова. Мне захацелася адшукаць падобныя творы напісаныя па-беларуску і пра беларусаў.
Мікола Купрэеў, «Палеская элегія», Аповесьці — Менск, «Літаратура і мастацтва», 2007.
«Пачынаю з таго, што сяджу ў белай кашулі над аркушам паперы, сяджу ў старой, пахіленай альтанцы пад соснамі і елкай, ля двара супраць тубэркулёзнай бальніцы. Раньне ўсё вышэй падымаецца над лесам. Сяджу над чыстым аркушам паперы, чакаю, але сьвята першага радка першай, і можа, апошняй аповесьці — гэтае сьвята не прыходзіць» — прызнаецца аўтар на адной зь першых старонак, чым адразу выклікае давер, разуменьне і павагу. Бо ўголас казаць пра сваю хваробу на сухоты значна цяжэй, чым пахваляцца на ўвесь сьвет прыдуманымі амурнымі прыгодамі. Тыя самыя пачуцьці не пакідаюць на працягу ўсіх пяці аповесьцяў аўтабіяграфічнага характару ажно да апошняга радка.
Зьнітаваныя ў адно ўспаміны розных часоў перадаюць жыцьцё чалавека, што мае старэчую мудрасьць і чыстую ўразьлівую дзіцячую душу, якая так і не навучылася мірыцца з несправядлівасьцю і чэрствасьцю, ня здольная прайсьці міма ані падбітай птушкі, ані адрынутага ўсімі чалавека, зьбіраць калгасны ўраджай на дзялянцы «ўдарнікаў працы» на вачох у сваіх вучняў. Расповеды аўтара настолькі яскравыя й вобразныя, што здаецца, на свае вочы бачыш колішняга выдатніка вучобы і лепшага сябра, якога самы гуманны ў сьвеце лад зрабіў вар’ятам, скалечаную мэліярацыяй рэчку Бобрык, перадавую даярку, што ня можа купіць каўбасы ў горадзе. Такое па даўняй тутэйшай завядзёнцы бальшыня людзей не заўважае, робіць выгляд, нібыта запамятавала.
Аўтар «Палескай элегіі» — не. Таму кніга поўніцца шчымлівым болем за сябе, за людзей, за сваё роднае. Але яна ня змрочная — ёсьць сірочае гора, помсьлівая настаўніца, ахоўнікі правапарадку, што ўмеюць зьбіваць без сьлядоў ды загадваюць гаварыць «человеческим языком». Але ёсьць і пакаяльныя сьлёзы старога сэксота, галава жорава даверліва пакладзеная на даланю міліцыянта. Мікола Купрэеў не стварае мітаў, не павучае і не судзіць, а проста распавядае пра жменьку сушаных яблыкаў, якую родны бацька пабаяўся даслаць у месцы зьняволеньня свайму выратавальніку ад сьмерці. А вы ці адважыліся б?
Васіль Аўраменка, «Нябачнае і ява (фрагмэнты інтымнай аўтабіяграфіі)» — Менск, І. П. Логвінаў, 2013.
Нябачнае і ява — твор напісаны на мяжы публіцыстыкі і мастацкай прозы. Ці то складанка эсэ, ці то невялічкая аповесьць, прысьвечаная ценявому боку ўласнай асобы. Аўтар выцягвае на божы сьвет здані асабістай падсьвядомасьці, страхі, патаемныя сны, мары, прыхаваныя думкі, напаўзабытыя ўспаміны, пры гэтым не імкнецца выглядаць найлепшым чынам. Скарыстоўваючы абазнанасьць у галіне фізіялёгіі і псыхалёгіі, бо паводле спэцыяльнасьці зьяўляецца лекарам-нэўролягам, і свой жыцьцёвы досьвед, ён разважае над пытаньнямі, якія датычаць кожнага, але ня кожны мае жаданьне і сьмеласьць задумацца пра эўтаназію як выбар ці безвыходнасьць, пра сэкс, каханьне і любоў, пра брыдкае ці сьвятое, што ідзе на зьмену прыроды...
Свае спробы самааналізу Васіль Аўраменка робіць захапляльнымі для іншых: уступае ў дыялёг з чытачом, гаворыць жывой моваю, пазьбягаючы празьмернай абстрагаванасьці прыходзіць да цікавых нечаканых высноваў. Здаецца, чалавек у космас ня лётаў і агентам трох замежных выведак ня быў, а аўтабіяграфічны твор чытаецца на адным дыханьні.
Васіль Гігевіч, «Пярэварацень», аповесьць з кнігі «Марсіянскае падарожжа» — Менск, «Мастацкая літаратура», 1990.
Хаця гэта не дапаможнік па чорнай магіі, не жахлівы дэтэктыў, а споведзь чыноўніка кінавытворчасьці, жуды сапраўднай, а ня ўяўнай, там шмат. Пакрокавая інструкцыя на тэму духоўнага самазьнішчэньня, хроніка пераўтварэньня звычайнага вясковага хлапчука ў пярэваратня. Як часта адказваючы на пытаньні журналістаў пра сакрэты свайго посьпеху, нашы кіраўнікі хлусяць адно і тое ж: маўляў, выйшаў з народу, усяго дасягнуў сам, дзякуючы нястомнай працы. Галоўны герой аповесьці кажа пра адваротны бок справы: хто яго прапіхнуў, каго ён падседзеў, каго падставіў, каго стаптаў, покуль «рабіў сябе сам». Прызнаецца, што жыве падвойным жыцьцём: для сябе — адным, для ўсіх астатніх — іншым. Толькі вярнуцца ва ўласную скуру ў пярэваратня ўжо не атрымліваецца: ён яе страціў назаўжды па сваёй волі, згодна з грамадзкай ухвалаю.
Дзеяньне аповесьці абмежавана часавымі рамкамі ад ранішняга да вячэрняга галеньня, але аднаго дня хапае, каб напоўніцу адчуць адзіноту і ўбачыць вакол сябе гэткіх жа, як і сам, пярэваратняў.
Юры Станкевіч, «Гульня бронзавак у сьвеце поўні», апавяданьне з кнігі «Шал» — Менск, «Галіяфы», 2012.
Уражвае ўдалае пераўвасабленьне аўтара ў асобу жанчыны трагічнага лёсу, якая не хавае ні сваіх пачуцьцяў да навакольнага сьвету, ні таго, што зь ёю адбылося. Яе жыцьцё — гэта гісторыя жорсткасьці і абыякавасьці грамадзтва да асобы. Чалавек не заўжды каваль сваёй долі, безвыходныя сытуацыі насамрэч здараюцца, старыя людзі, прамаўляючы «здаецца жыцьцё пражыў, а як успомніш — нічога харошага й не было», пра гэта ведаюць. У адрозьненьні ад маладога псыхатэрапэўта, які на сэансе гіпнозу гаворыць няўдалай самагубцы завучаныя словы пра падарожжа да цёплых хваляў і жоўтага пясочку. А яна ня хоча ніякіх падарожжаў. Бо вяртаньне туды, дзе толькі аднойчы за ўвесь свой век была шчасьлівая — немагчыма.
Усяго паўгадзіны шчасьця ля куста, абсыпанага бронзаўкамі. Ведаеце, хто гэта такія? Атачэньне гэтай жанчыны таксама ня ведае. І тым ня менш, яна не жадае ім зла, зрэшты — і дабра таксама. Змрочна? Шчыра і праўдзіва. Як чытаеш, дык ні ў адным слове не сумняваесься.
Уладзімер Савіч, «Лінія», апавяданьне з магілёўскага літаратурна-мастацкага альманаху «Брама» (пер. з расейскай Міхася Булавацкага) — Менск, «Кнігазбор», 2013.
Апавяданьне зацікавіла тым, што ягоны аўтар — ураджэнец і жыхар Магілёву, апісаныя падзеі таксама адбываюцца там. Гэта стварае эфэкт рэальнай прысутнасьці і робіць тагачасную рэчаіснасьць даволі пазнавальнай нават праз некалькі дзесяткаў год. Разбураны касьцёл і рэмзавод, між імі закінутая чыгуначная лінія. Першамайская дэманстрацыя на вуліцы з аднайменнай назваю, дзе яна ладзіцца дасюль. Падлеткі, якія асабліва старанна нясуць транспаранты і надзвычай гучна крычаць ура!, зусім не ад любові да КПСС, а нібы імкнучыся загладзіць віну за надта непрыемную гісторыю, у якой напярэдадні былі сьведкамі і саўдзельнікамі. На шчасьце, усё абышлося для каго ўмоўным тэрмінам, для каго бацькоўскай папругай, хаця й магло скончыцца турэмным зьняволеньнем. Пасталеўшы, тыя падлеткі хутчэй за ўсё палічаць за лепшае ня ўзгадваць аб такім сваім досьведзе ні пад час выхаваўчых гутарак з нашчадкамі, ні ў блатной кампаніі, нехта праз сваю разумовую абмежаванасьць наогул не сьцяміць, у чым вінаваты.
Толькі для аднаго з усіх гэты выпадак зробіцца лініяй, што падзяляе дзяцінства і сьвет дарослых, нагодай для роздуму аб псыхалёгіі савецкай моладзі, самай перадавой у сьвеце, аб абставінах, якія змушаюць да лідэрства аднаклетачных істотаў з прозьвішчамі Каробка, Казлоў і Гаўноў. Нічога ня зробіш — у жыцьці мяжою між дзяцінствам і сталасьцю рэдка бывае выпускны вечар у актавай залі.
Асаблівай ухвалы заслугоўвае перакладчык, які здолеў так арганічна, нязмушана перакласьці на родную мову і глыбокія ўнутраныя развагі, і блатныя мянушкі.
