Калі ехаць па нарачанскай трасе ў бок Мядзела, дык мястэчка Княгінін застаецца па правую руку. Але не сьпяшайцеся яго пралятаць. Як толькі ўбачыце першы паварот на Княгінін, збаўце хуткасьць. І прыкладна праз кілямэтар пасьля моста цераз чыгунку вы заўважыце справа, сярод поля, зялёны астравок высокіх дрэваў. Збочце на прасёлкавую дарогу і едзьце на гэты востраў. Літаральна праз мэтраў 200 за дрэвамі пакажацца стары хутар. А амаль насупраць хутара, у полі, на фоне княгінінскіх хат, што ляжаць у нізіне, вы ўбачыце пахілены высокі чыгунны каталіцкі крыж. З чыгуннай жа шыльдай ля падножжа. Палова шыльды адколата. Таму прачытаць надпіс ня ўдасца. Але можна паспрабаваць папытацца пра яго ў мясцовых людзей. Вось кампанія падлеткаў коціцца на роварах.
— Вы ня ведаеце, каму гэты помнік пастаўлены?
— Не, ня ведаем. Стаіць ужо даўно.
Нягуста. Але вось на дарозе паказваецца вясёлы пэнсіянэр.
— А вы самі ведаеце нешта пра той крыж?
— А чорт яго ведае. Даўно гэты крыж.
— А каму пастаўлены?
— Ня ведаю. Польскія, можа, паўстаньні былі, ці што…
— Ну, ужо бліжэй. Паўстаньне Каліноўскага.
— Там іх расстралялі.
— Ну, ужо няблага. А кажаце, нічога ня ведаеце.
— Вось школа пабудавана на панскім падмурку. Але як прайшлі «таварышы», дык нічога і няма.
Але давайце завітаем на хутар. 84-гадовы гаспадар хутара, Антон Буцько, хударлявы, каротка стрыжаны, вусаты спадар у акулярах расказаў мне ўсё, што ведае пра гісторыю гэтага крыжа.
— Гэты крыж у 1900 годзе пастаўлены. Некалі паўстанцы паўставалі супраць памешчыкаў. І тут іх пабілі. А іхны кіраўнік… Там быў стаў. Ён улез у ваду. І праз чарот дыхаў. А пасьля зьехаў у Вільню, зь Вільні ў Варшаву. Купіў крыж і паставіў. А тут іх 9 ці 11 чалавек пахавалі.
— Ён адзіны выжыў.
— Выжыў. І паставіў помнік.
Вясною 1863-га году тут дзейнічалі атрады Густава Чаховіча. Напэўна, гэта апошні бой аднаго з гэтых атрадаў. Дэталі, якія расказаў стары Антон, лішні раз пацьвярджаюць — на чыім баку былі мясцовыя гаспадары. І аказваецца, шыльда яшчэ нядаўна была цэлая.
— Гэта нядаўна палавіна толькі засталася?
— Нядаўна. Можа, год. Сажалкі, капалкі, культыватары езьдзяць.
— А да гэтага крыжа хто-небудзь прыходзіць пакласьці кветкі?
— Было раней. Як старыя жылі. Фартухі вешалі, кветкі клалі.
— А гэта якія старыя?
— Вось як мая маці была. Такія вось. Мне 84. Мой узрост ужо ня клаў.
— Няўжо ніхто зь Менску не прыяжджае пакласьці кветку паўстанцам?
— Не. Толькі старыя даглядалі за ім. А цяпер пацаны хацелі на мэталалом. Усякія ёсьць алькаголікі.
— На мэталалом? Яго ж ня выцягнеш рукамі. Яны што, хацелі трактарам яго?
— Ну канечне. Знайшлі каня.
— Дык вы іх адагналі?
— Ня даў. Хадзілі, краталі яго.
Неўзабаве ў хату ўвайшла гаспадыня, пані Ірына. Якая на гэтым хутары нарадзілася і памятае апошнюю ўладальніцу Княгініна, пані Козел-Паклеўскую. А таксама вывучыла напамяць надпіс, што быў на помніку.
— Пра шыльду. Я помню, што там напісана. «Усім умершым, каторыя пакояцца ў гэтай магіле. Франц Васільевіч Лукацэвіч».
Крыж паставіў Франц Лукацэвіч толькі праз сорак гадоў пасьля таго бою. Лукацэвіч — гэта быў, як кажуць старыя, не паўстанец, а ўпраўляючы маёнткам Козел-Паклеўскіх.
— Вось, дзе школа, быў дом Юзэфы Козел-Паклеўскай. Казьліхай мы называлі яе. Яе зямля была каля нас. Яна была простая. Гусі пасьвіла, качкі каля нас. І мы, дзеці, да яе бяжым. Пані сама пасець. Дом быў прыгожы. Партызаны яго разьбілі. А пасьля школу на тым падмурку зрабілі.
Але давайце пашпацыруем па мястэчку. Паўз возера, некалі абкружанае паркам, на беразе якога стаіць двухпавярховы сталінскі будынак школы, вы трапіце ў цэнтар Княгініна. Дзе дамінантай высіцца колішняя ўніяцкая Траецкая царква.
Але тое, што храму больш за 200 гадоў, адразу і ня скажаш. Так яго амаладзілі моднай «эўравагонкай». Сапраўдным помнікам прамінулай эпохі выглядае даўно закрыты павільён «Пеўнік». Увесь аформлены па-беларуску, прывітаньне з 90-х.
Увесь абшарпаны і праржавелы. Гэта былая фірменная крама мясцовай птушкафабрыкі. Пра яе лёс мне распавёў саракагадовы княгінінец Зьміцер, зь якім мы пазнаёміліся каля царквы.
— Была праца. Быў прыбытак. А пасьля з саўгасам аб’ядналі — і пайшоў развал. Цяпер лічыцца аграгарадок. Саўгас злучылі з птушкафабрыкай. І пайшоў развал. І саўгас усадзілі, і фабрыку забілі. Фабрыку забілі зусім. Там цяпер ніводнага чалавека не працуе. Усё закрыта цалкам.
— А куды людзі пайшлі з гэтай фабрыкі няшчаснай?
— Хто куды, як мог. Вымірае вёска. Вось зьлева дом. Быццам паднавілі яго. Але яны ўсе пад знос. А паднавілі. Бо на будслаўскі фэст будуць ісьці паломнікі. Лішнія грошы сыходзяць, і ўсё.
Мяне заўжды дзівілі руіны капітальных цагляных двухпавярховых дамоў у нашых мястэчках. Навошта будаваць новыя дамы, калі старыя дыхтоўныя будынкі трэба толькі адрамантаваць? Напэўна, уся справа ў асваеньні сродкаў. На рамонце іх столькі не асвоіш, як на новай будоўлі.
— Гэта ж камяніца капітальная. А чаму тут ніхто не жыве?
— Калі пабудавалі новыя домікі, усе пасыходзілі ў новыя дамы. Вось качагарка, калі ласка. Было цэнтральнае ацяпленьне.
Праходзячы каля нарыхтоўчай крамы, куды, напэўна, мясцовыя алькаголікі плянуюць здаць той крыж, Зьміцер яўна павесялеў.
— Вось магазын, які часта рабуюць.
— Рабуюць? А што там рабаваць?
— Там усё ёсьць. Мука, пярлоўка, цукар, віно, цыгарэты. Калі ты здаў тону жалеза, табе могуць даць грошы!
Красьці муку і цукар? У нашай самай стабільнай рэспубліцы? Зрэшты, калі я пачуў пра мясцовыя заробкі, дык зразумеў, што жыцьцё аддасі за пярлоўку, ня тое што за цукар.
— Я грузчыкам у краме працую на паўстаўкі. У мяне зарплата 600 тысяч.
— Гэта паўстаўкі 600 000?
— Так. На два магазыны. З кожнага па трыста.
— У нас мінімальны заробак — мільён. Значыць, з кожнага павінна быць па 500.
— А мне — 300. Усім камандуе старшыня райпо.
Вось як. Аказваецца, у Мядзельскім раёне ня дзейнічаюць законы, прынятыя ў Менску. Тут можна рабіць на дзьвюх працах і атрымліваць менш за сто даляраў. І ў чыю кішэню ідзе тая розьніца ў заробку? І ці ёсьць у Мядзеле праваахоўныя органы? Рабаўладаньне ў чыстым выглядзе. Але магчымае толькі дзякуючы згодзе абодвух бакоў. Рабаўладальніка — прысвойваць чужыя грошы, а раба — працаваць за бесцань. Як бачым, за 150 гадоў у Беларусі зьмянілася няшмат. Няма толькі Каліноўскага.
Але вернемся на хутар паноў Буцько. Яны, безумоўна, рэдкія людзі. Ня кожны ў Беларусі можа дажываць свой век у той хаце, дзе нарадзіўся. Хутар гэты пабудаваў у 36-м бацька пані Ірыны, вярнуўшыся са Злучаных Штатаў. Сям’я мела 25 гектараў зямлі. І ў чэрвені 41-га павінна была адправіцца ў Сыбір.
— Тут нас раскулачвалі, вывозілі. У Сыбір. Мы сабраныя былі. Я помню, у дзяцінстве.
— Вы гэта помніце?
— Я гэта помню.
Я на камуністаў надта ўрэдная. Усё пабралі. І грошы, і ўсё
— Вы плакалі? Пра што вы гаварылі? Якія дэталі?
— У дзяцінстве мы былі вясёлыя, што паедзем. Помню, мяхі тут стаяць. Сухароў мама напёкшы. Нас павязуць некуды.
— Вам не было страшна?
— Нам не было страшна. Дзецям ня страшна. Мы нічога ня ведалі. Але нас не павязьлі. Назаўтра пачалася вайна. І мы засталіся. Ну і што засталіся? Вайна скончылася. Партызаны абабралі. У 46-м бацька памёр. А маму раскулачвалі. Усё пабралі з хлявоў. Я на камуністаў надта ўрэдная. Усё пабралі. І грошы, і ўсё.
Аказваецца, паўстанцкі крыж самым магічным чынам можа часам сам за сябе пастаяць.
— Адзін у нас такі малады паляўнічы. Стралялі яны выпіўшы. І ён страляў па крыжу. Я закрычала. «Віця, што ты робіш»? А ён па крыжу. Але не прайшло гэта яму так. Ён маладым моцна захварэў і памёр.
Але пакуль ня здарылася бяды, пакуль крыж стаіць, яго трэба тэрмінова браць пад ахову дзяржавы. Бо сілаў двух старых людзей ужо яўна недастаткова.
— Яны могуць зрэзаць. І мы не пабачым. Я іх прагнала тады. Падляцелі ўдваіх. Раскалыхалі.
— Паколькі вы трымаеце тут гэты пост, давайце трымайце.
