ТАПАГРАФІЧНАЕ
Ян Максімюк: Падзеі ў вашым найноўшым рамане, «Сфагнум», адбываюцца ў ваколіцы мястэчка Глуск і ў самым Глуску. Скажыце, наколькі гэты раманны Глуск адпавядае рэальнаму Глуску, раённаму цэнтру ў Магілёўскай вобласьці? І чаму вы выбралі гэтае мястэчка – толькі дзеля яго назвы, якая асацыюецца з глушшу і глухаманьню? Ці ўсё ж у вас ёсьць нейкія больш асабістыя адносіны да гэтага месца?
Віктар Марціновіч: Першыя тры гады свайго жыцьця я правёў на Глушчыне ў Магілёўскай вобласьці, я там гадаваўся ў хаце бабулі. Я добра ведаю рэальную Глушчыну. Аднак я хачу падкрэсьліць, што той Глуск і тая Глушчына, і тыя міліцыянты, якія выступаюць у рамане, відавочна нічога агульнага з Глускам ня маюць. Тут такое ж адрозьненьне, як паміж любым выдуманым і рэальным героем. Мне здаецца, што перадаць рэальнасьць мастацкімі сродкамі ў прынцыпе немагчыма. Нават калі б я паставіў мэтай распавесьці пра Глуск у «Сфагнуме», я б гэтага заданьня ня выканаў. У самым пачатку раману сказана, што рэальнасьць у рамане зьяўляецца выдуманай, што такія назвы як Глуск і рэчка Даколька, хоць і існуюць у рэальнасьці, ня больш чым супадзеньне. Гэта мая выдумка, мая фантазія.
Максімюк: Так яно як быццам і мае быць. Але, скажам, калі паглядзець на гэтую справу з тапаграфічнага гледзішча – вось вы называеце нейкую рэчку, каля яе нейкія вёскі – гэтыя мясьціны маюць нейкае дачыненьне да рэальнасьці? Калі ў вас расейскі мафіёзі разьяжджае «мэрсэдэсам» па Глуску, дык назвы вуліц адпавядаюць рэальным вуліцам у Глуску?
Марціновіч: Тапаграфічна супадзеньняў шмат. Аднак гэта тое ж самае, што мы знойдзем у іншых беларускіх раманах, калі бачым, напрыклад, што Гальшанскі замак апынаецца ў іншым месцы і прымае назву Альшанскага... Гэта гульня з рэальнасьцю, гэта не капіяваньне рэальнасьці. Гэта выдумка з пэўнымі тапаграфічнымі супадзеньнямі. Каля Глуску ёсьць вёска Малінава, ёсьць вёска Барбарова, таксама і рака Даколька...
МІСТЫЧНЫЯ КАРАНІ
Максімюк: Я чаму пра гэта распытваю? У Вікіпэдыі пішуць, што вы нарадзіліся ў Ашмянах. Вы доўга жылі ў гэтым гарадку? Падтэкст пытаньня такі: вы лічыце сябе перш за ўсё правінцыялам ці чалавекам мэтраполіі, ашмянцам ці менчуком?
Марціновіч: Ашмяны, дарэчы, гэта Заходняя Беларусь. Ну, я ўсё сваё жыцьцё правандраваў. Я нарадзіўся ў Ашмянах, потым некалькі тыдняў жыў у Менску, потым мяне адвезьлі ў вёску. Я гадаваўся ў вёсцы ва Ўсходняй Беларусі. Потым, з двух гадоў, я ўжо стала жыў у Менску. Я зьяжджаў у вёску толькі на лета. Я адчуваю сябе чалавекам гораду, чалавекам мэтраполіі, які, тым ня менш, мае такія містычныя карані на вёсцы. Калі я прыяжджаю ў вёску, я адчуваю нейкі рэзананс, ня вельмі вытлумачальны – я адчуваю, што я там усё разумею нейкім глыбінным чынам, такім разуменьнем, якое зараджаецца ў чалавеку ў першыя гады яго жыцьця. Першыя два гады, здаецца, самыя галоўныя – ты бачыш, як у печцы гарыць агонь, як бабуля ходзіць у хлеў... Ты прасякаесься вясковай мэтафізыкай... Але і зусім відавочна, што я – чалавек, які ведае дзьве замежныя мовы, выкладае ў Вільні, аб’езьдзіў усю Эўропу і мае імпэт да вандровак – не зьяўляюся тыповым вяскоўцам, які ніколі з сваёй вёскі не выяжджаў і які ніколі не размаўляў ні на якіх мовах акрамя трасянкі. Вось так...
Максімюк: А так для парадку – як называецца гэтая вёска, дзе вы бывалі? І хто ў вас там – бабуля, дзед?
Марціновіч: Вёска, у якой я гадаваўся і ў якой я бываю, называецца Барбарова. У мяне там бабуля. Вёска знаходзіцца ў Глускім раёне. Побач зь ёй знаходзіцца вёска Малінава, побач зь ёй знаходзіцца велізарны лес, які цягнецца кілямэтраў дваццаць...
АДКРЫЦЬЦЁ БЕЛАРУСІ
Максімюк: У вашым другім рамане, «Сьцюдзёны вырай», амэрыканец з забытымі беларускімі каранямі Джон Вілаў (ён жа Ян Вярбіцкі) адкрывае для сябе дзівосную, захапляльную і не зусім зразумелую краіну пад назвай Беларусь, пачынае вывучаць яе гісторыю і мову... Канечне, як вы ўжо далі зразумець, ня варта пытаць аўтара пра прататыпы сваіх герояў – існавалі яны ў сапраўднасьці ці не? – таму я запытаю пра крыху іншае: а як вы адкрывалі для сябе Беларусь, яе гісторыю і мову? Гэта было нешта натуральнае і непазьбежнае, ці, можа, таксама трохі нагадвала падарожжа замежніка ў нязьведаную краіну?
Марціновіч: Дарэчы, на не заданае вамі пытаньне пра прататып Вярбіцкага я б адказаў. Таму што рэальным прататыпам Вярбіцкага я адчуваю сябе. Таму што ўсе мы – людзі маёй генэрацыі – адкрываем для сябе беларушчыну звычайна ўжо ў сталым узросьце. І мы адкрываем яе ў тым жа статусе, у якім адкрываў яе Вярбіцкі, у статусе замежнікаў, якія размаўляюць на няроднай мове і жывуць як быццам бы ў іншай, не беларускай прасторы. Разумееце, жыць у Менску, гаварыць па-расейску, хадзіць на нейкія расейскамоўныя імпрэзы, спажываць расейскамоўную культуру – гэта тое самае, што жыць у ЗША і быць амэрыканцам. Але знаходзяцца такія, якія паступова прачынаюцца, як той Ян Вярбіцкі, і ёсьць тыя, якія працягваюць спаць. У мяне спасьціжэньне беларушчыны пачалося з даволі прыватных гісторыяў, зьвязаных з асабістымі ўражаньнямі ад людзей, якія мяне вельмі ўзрушылі ўласным дачыненьнем да мовы і да гісторыі, якія расплюшчылі мне вочы. Ня буду больш пра гэта, бо гэта занадта асабістае, але скажу так – я прыйшоў да беларушчыны празь людзей.
ЧАГО НЕ ХАПІЛА Ў РАСЕЙСКАЙ МОВЕ?
Максімюк: Вы – намесьнік галоўнага рэдактара інфармацыйна-аналітычна тыднёвіка «БелГазета», вядомы ў Беларусі публіцыст, да таго мастацтвазнаўца і кандыдат навук па гісторыі мастацтва, унівэрсытэцкі выкладчык. А ў 2009 годзе вы выдалі раман «Параноя» на расейскай мове, пра які напісалі ў New York Review of Books, а сёлета ён выйшаў у перакладзе ў ЗША. Я пералічваю ўсё гэта, каб заключыць такой высновай: вы чалавек, які, як на беларускія ўмовы, выдатна самарэалізаваўся ў расейскай мове. Таму пытаньне такое: навошта вам спатрэбілася беларуская мова? Дзеля той жа самарэалізацыі? Чаго вам не хапала ў расейскай мове, як для пісьменьніка?
Марціновіч: У мяне ёсьць адчуваньне, што пра пэўныя рэчы немагчыма сказаць па-японску, ці па-нямецку, ці па-расейску. Раман «Сьцюдзёны вырай» быў напісаны пра вельмі спэцыфічныя рэчы. Гэты раман немагчыма было напісаць па-расейску. І гэты раман немагчыма перакласьці на іншую мову, таму што там шмат русізмаў і там бачна, як герой, гэты фальшывы амэрыканец, змагаецца з мовай, якой ён ня ведае. Прадэманстраваць такое змаганьне можна толькі ў прасторы мовы, якая ўтрымлівае ў сабе іншую мову – у моўным асяродку, у якім ёсьць моўны Вялікі Брат, так як у нас з Расеяй. Па-расейску гэты раман напісаць было немагчыма. Па-беларуску раман «Сфагнум» напісаць для мяне было немагчыма. Я ўжо атрымаў камэнтар ад адной чытачкі, якая мне напісала, маўляў, што вось я прачытала ваш раман па-расейску і я нават не паспрабую чытаць яго па-беларуску, таму што я не хачу бачыць, як героі гэтага рамана – якія, дарэчы, не зьяўляюцца беларусамі ў маім адчуваньні, а зьяўляюцца тымі ж «амэрыканцамі» – паганяць мову, размаўляючы на ёй.
Аднак – што было зроблена? Віталь Рыжкоў, перакладчык, прадэманстраваў мне, якім чынам можна вось такі тэкст пісаць па-беларуску. Я ня быў упэўнены, што ў яго атрымаецца добра, аднак атрымалася ў яго вельмі добра. І цяпер, прачытаўшы пераклад, па якім прайшоўся Сяргей Сматрычэнка, я, мабыць, паспрабаваў бы пісаць яго па-беларуску. Але для мяне «Сфагнум» – гэта тэкст пра расейскамоўны асяродак беларусаў, пра людзей, якія забыліся на культуру, на ідэнтычнасьць, на ўсё на сьвеце. Відавочна, што тут мне трэба было карыстацца расейскай мовай. Што будзе далей – незразумела. Калі мне ў галаву прыйдзе нейкі сюжэт, які будзе, як сюжэт «Выраю», завязаны на беларускую мову, я буду пісаць выключна па-беларуску, буду ўдасканальваць сваю мову, якая недасканалая. Калі прыйдзе ў галаву ідэя, якая можа быць рэалізаваная выключна па-расейску, дык тады паспрабую пісаць па-расейску. Такі мой падыход.
ПЕРАКЛАД ЯК ПРЫНЦЫПОВА ІНШАЕ
Максімюк: Ясна. Паколькі вы тут крыху закранулі праблемы перакладу ці, лепш сказаць, перакладальнасьці нейкіх моваў на іншыя, дык мне хочацца запытаць пра ваш раман «Параноя», які нядаўна выйшаў у ангельскім перакладзе. Вы ўжо трымалі ў руках гэты пераклад? Паглядзелі, як яны пераклалі вашу кніжку?
Марціновіч: Пакуль што я ня бачыў гэтага выданьня. Я бачыў толькі ўрыўкі, якія былі надрукаваныя ў часопісе.
Максімюк: А што вы думаеце пра той фрагмэнт перакладу, які быў надрукаваны ў часопісе?
Марціновіч: Даен Немец-Ігнашава зрабіла вельмі добры пераклад. Яна зрабіла яго на найвышэйшым з магчымых узроўняў. Аднак увесь тэкст чытаецца прынцыпова па-іншаму. Проста таму, што гэта пераклад з адной моўнай парадыгмы, з аднаго моўнага сусьвету, у іншы моўны сусьвет. Мова – гэта код, у якім зашыфраваныя этычнасьць і падтэксты, якія нават прамовіць складана. А таму мне чытаць свой тэкст на ангельскай мове, якой я валодаю даволі няблага, было вельмі дзіўна. Я яго не пазнаваў. У мяне дагэтуль адчуваньне, што ангельскамоўная «Параноя» – гэта нейкі іншы тэкст. Так сама магу сказаць і пра беларускамоўны «Сфагнум». Гэта прынцыпова іншы тэкст. У гэтым сэнсе Даен Немец-Ігнашаву і Віталя Рыжкова трэба называць не перакладчыкамі, а суаўтарамі. Яны, у суаўтарстве з напісаным мною, зрабілі нешта прынцыпова іншае. Такое ў мяне адчуваньне.
УПЭЎНЕНАСЬЦЬ У САБЕ
Максімюк: Наколькі выхад вашага рамана «Параноя» ў ангельскамоўным перакладзе ў ЗША паўплываў на ваша самаадчуваньне, як пісьменьніка? Што вы пра гэта думаеце? Калі глянуць на найноўшую беларускую літаратуру, дык гэты факт – выхад беларускага раману ў ЗША – бадай ці ня самае яркае дасягненьне гэтай літаратуры...
Марціновіч: Ведаеце, я вельмі няўпэўнены ў сабе чалавек. Увесь гэты час, калі я пішу, я маю адчуваньне, што я займаюся нейкім глупствам, што я займаюся чымсьці, што, па-першае, не маё, а па-другое, нікому не патрэбнае. Гэтае пачуцьцё асабліва паглыбляецца ў Беларусі, дзе мы маем такую культурніцкую рытарычную сытуацыю, калі свае топяць і гасяць сваіх жа, і пры гэтым ёсьць яшчэ паліцаі, якія не свае і якія таксама могуць баднуць. І вось, чытаючы нейкія камэнты, крытычныя заўвагі ці проста нейкія тролінгі на мае тэксты, я паступова прызвычаіўся да думкі аб тым, што я пішу нявартыя, дрэнныя тэксты, што я пішу амаль графаманства. Тым ня менш, нягледзячы на гэтую думку, перастаць пісаць я ня мог... Але выданьне «Параноі» ў ЗША – гэта такі маячок-індыкатар, які дае зразумець: ведаеш, Віктар, пішы далей, ты робіш нешта вартае, ты не графаман і ня дурань, калі ўжо твае тэксты пачалі выдавацца ў іншых краінах... Дарэчы, у канцы лета «Параноя» выйдзе ў Швэцыі, правы на пераклад набылі фіны... Гэта ўсё стварае адчуваньне, што, мабыць, варта ісьці далей, удасканальваць сваю прозу, сваю мову, свае падыходы да пабудовы сюжэту і гэтак далей.
СТРАХ І АБСУРД
Максімюк: Калі разглядаць гэтыя тры вашы раманы разам і пастарацца пашукаць у ім нечага агульнага – нейкай агульнай тэмы, атмасфэры ці нечага падобнага – то мне здаецца, што ў іх выразна пераважаюць атмасфэра страху (усе вашы героі нечага баяцца) ды атмасфэра нейкай такой агульнай дэзарыентацыі... Вы сапраўды так адчуваеце сёньняшнюю сытуацыю ў Беларусі?
Марціновіч: Можна сказаць, што ў «Параноі» і «Выраі» сапраўды пераважае атмасфэра страху. Паводле майго аўтарскага адчуваньня, у «Сфагнуме» пераважае атмасфэра абсурду. Абсурду і нейкага алягізму ў тым, што мы бачым, ва ўчынках, у матывах, у словах герояў. Таксама бачна, што яны вельмі заблыталіся ў жыцьці і ня ведаюць, што адбываецца наогул. Тое, што я дагэтуль зразумеў пра існы стан беларускай сучаснасьці, пра сучасны момант, можна выказаць так: гэты стан, з аднаго боку, грунтуецца на адчуваньні параноі і страху, а зь іншага, ён вельмі моцна грунтуецца на адчуваньні абсурду і сьмешнасьці, амаль на мяжы нэрвовага зрыву. Кожны, хто тут жыве, апынаўся ў сытуацыях, якія, як здаецца, найлепш апісаць мог бы толькі Яраслаў Гашак. Нічога ня трэба выдумляць. Некалькі гадоў таму я прачытаў ва Ўладзіміра Сарокіна вельмі трапную заўвагу. У яго спыталіся, чаму ён перастаў пісаць буйныя творы і пасьля «Дня апрычніка» нічога буйнога не напісаў. Ён сказаў: ведаеце, я адчуваю творчую разгубленасьць, бо дзеля таго, каб стварыць моцны мастацкі твор, ня трэба нічога выдумляць, дастаткова перадаць, перавыкласьці сюжэт навінаў Першага каналу – там такая канцэнтрацыя абсурду і дзівоснасьці, што ніякага Ільлі Кабакова не патрэбна. Трэба выкласьці ўсё, як ёсьць, трэба сфатаграфаваць рэальнасьць, і гэтага будзе дастаткова. У такой сытуацыі творца Сарокін адчувае сябе бездапаможным. Я ж адчуў, што мая задача, мая місія палягае ў тым, каб ухапіць адчуваньне вялікага страху ды вялікага нонсэнсу і абсурду, і стварыць з гэтых двух адчуваньняў нейкія сюжэты, якія можна было б прачытаць і якімі можна было б пранікнуцца.
МІНУСЫ І ПЛЮСЫ
Максімюк: Як наогул вы ацэньваеце успрыманьне вашых кніжак чытачамі і крытыкамі – яно больш у бок плюсоў, ці больш у бок мінусаў? Вы сказалі, што вельмі балюча рэагуеце на крытыку. Але з другога боку, Віктар Марціновіч – гэта цяпер, прабачце за фармулёўку, бадай ці не найбольш раскручаны літаратурны брэнд у Беларусі...
Марціновіч: Уявім сабе такую сытуацыю: чалавек ідзе па вуліцы, яму на галаву падае цэгла, і ён памірае... Калі за хвіліну да гэтага яму пазваніла яго каханая і сказала, які ён добры і як яна яго моцна кахае, дык потым, адказваючы на пытаньне сьвятога Пётры, ці быў ён шчасьлівы ў жыцьці, ён скажа адназначна: так, я быў вельмі шчасьлівы. А калі за хвіліну да гэтага здарыцца нешта дрэннае, яго аблаюць на працы ці яшчэ нешта горшае, то ён, патрапіўшы на той сьвет, скажа: ведаеце, я быў такі нешчасьлівы ўсё сваё жыцьцё. Будзе згадвацца толькі дрэннае. Вось я нядаўна прачытаў вельмі дрэнны, вельмі крытычна нарыс пра «Сфагнум», вельмі такі зласьлівы... І ў мяне ёсьць адчуваньне, што мінусаў, усё ж такі, больш. Прынамсі, мінусаў больш у тым, што пішацца пра мае творы. На словах людзі блізкія, сябры кажуць болей добрага. Але ім менш веры, таму што гэта блізкія да мяне людзі. На жаль, у напісаным крытыкі больш. Аднак мне здаецца, што крытыка – гэта вельмі добра. Ведаеце, у свой час, прачытаўшы крытычную рэцэнзію Лідзіі Міхеевай на «Сьцюдзёны вырай», у якой яна кпіла з псыхааналітызму, я зразумеў, што трэба прынцыпова мяняць стыль і фокус нарацыі, трэба пазбаўляцца ад першай асобы, трэба будаваць сюжэт з пазыцыі бога, які назірае за тым, што робяць героі... Мне гэта дапамагло пераасэнсаваць зробленае мною і цалкам зьмяніць падыход да прозы. Ужо цяпер чуваць заўвагі, што «Сфагнум» пакідае адчуваньне, што яго пісаў прынцыпова іншы чалавек. Мне здаецца, гэта добра, калі чалавек вучыцца на той крытыцы, якую ён чуе, і не дазваляе сабе стаяць на месцы і самазахапляцца. Калі лаюць, гэта балюча, але гэта плённа, таму што гэта вымушае разьвівацца і рухацца наперад. Я лічу, што для празаіка гэта галоўнае – не спыняцца.
ЛІТАРАТУРА ЯК МІСІЯНЭРСТВА
Максімюк: Дык давайце крышку пагаворым пра гэтае «не спыняцца». Як, па-вашаму, можа выжыць беларуская літаратура – перш за ўсё фінансава, бо грошы тут вельмі ж істотныя? Калі не сакрэт, хто вам аплачваў друк і выданьне вашых раманаў – выдавец, нейкі спонсар, вы самі?
Марціновіч: На жаль, я падпісаў дамову, паводле якой я не магу распавядаць пра увесь фінансавы бок. Я тут зьвязаны кантрактам з выдаўцом. Што тычыцца выжываньня, дык мне здаецца, што літаратура ўжо даўно ператварылася ў занятак энтузіястаў... Але гэта вельмі важны занятак для культуры, бо літаратура – гэта шкілет культуры. І мне здаецца, што гэта нават добра, што цяпер прынцыпова іншая сытуацыя ў літаратуры, чым раней, калі з публікацый сваіх твораў у часопісе або асобным выданьнем можна было жыць, можна было стаць фінансава забясьпечаным чалавекам. Цяпер у гэтай сфэры толькі місіянэры. Гэта добрая, здаровая сытуацыя. Яна нездаровая для фінансавага забесьпячэньня жыцьця, аднак мне здаецца, што разумны чалавек заўсёды знойдзе нейкі шлях зарабіць грошай...
ЗРУХ У ЛЕПШЫ БОК
Максімюк: Па-вашаму, якую частку ў агульнай культуры Беларусі ў будучыні будзе займаць беларускамоўная культура – істотную, малаістотную ці фактычна маргінальную, як яно выглядае цяпер?
Марціновіч: Я ўжо пісаў пра зьмяненьне пазыцый беларускай культуры апошнім часам. Зьяўляецца новая генэрацыя беларускамоўных, для якіх мова – гэта ня боль, а проста мода і адзнака чалавечай якасьці, адзнака таго, што ты не «калхазан». Гэта першае. Другое – у выпадку са «Сфагнумам» мы назіраем вельмі дзіўны фэномэн, які як быццам пацьвярджае гэтую тэзу, якую я выказаў у публіцыстычным тэксьце. Тэкст арыгіналу раману на расейскай мове выкладзены ў інтэрнэце задарма. Тэкст паралельна выдадзены па-беларуску на паперы. Каб набыць папяровую кнігу, патрэбныя грошы. Болей за тое, трэба ісьці ў кнігарню і шукаць яе. І што мы маем? Мы маем, на момант, калі з вамі гаворым, 1600 бясплатных спамповак, і мы маем сытуацыю, калі гэтая кніжка ў «Белкнізе» выйшла ў топы па продажу сярод беларускамоўнай літаратуры. Такім чынам маргінальны статус беларускамоўнай літаратуры мяняецца, у лепшы бок. Людзям цікавей набываюць кніжку па-беларуску, чым спампоўвуюць расейскую вэрсію бясплатна. Ці гэта ня цуд? Гэта прыкмета новага часу, гэта прыкмета нейкіх вялікіх тэктанічных зрухаў, гэта заахвочваньне для ўсіх нас пісаць па-беларуску і выдавацца на паперы. Гэта нешта выключнае ў параўнаньні з суседнімі буйнымі рынкамі, дзе папяровая літаратура ў заняпадзе і мае тэндэнцыю да зьнікненьня. А ў нас яна адраджаецца. Ну дык файна...
Максімюк: Ці наклад беларускамоўнага выданьня «Сфагнуму» – гэта таксама выдавецкая таямніца?
Марціновіч: Ну, я бачыў тое, што стаіць у кнізе – 500 асобнікаў. Усё астатняе я проста ня ведаю. Ці былі ўжо дадрукоўкі, ці толькі яшчэ будуць, я пакуль ня ведаю.
НОВАЯ ПАРАДЫГМА
Максімюк: Вы сказалі, што для маладога пакаленьня, якое цяпер толькі ўваходзіць у жыцьцё, мова – гэта ня тое, што баліць, а тое, што пачынае падабацца. А вось вы асабіста – як вы ўспрынялі падзеі, якія пачаліся зь сярэдзіны 1990-х? Я маю на ўвазе моўны рэфэрэндум і ўсё тое, што потым здарылася зь беларускамоўнай адукацыяй. Для майго пакаленьня, што скрываць, гэта было траўматычнае перажываньне. Пачынаючы свой шлях у беларускасьць у 1980-я, мы выходзілі зь іншай парадыгмы, якую можна было б назваць парадыгмай народнага абуджэньня і адраджэньня, то бок наш пункт выйсьця быў замацаваны яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі. А як вы тады ацэньвалі працэс, які пачаўся пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады?
Марціновіч: На той момант, калі гэта ўсё адбывалася – скажам, 1995 год і моўны рэфэрэндум – я быў вельмі маладым і вельмі дурным чалавекам. Я быў тым амэрыканцам Джонам Вілаў, я быў чалавекам зь іншага ўнівэрсуму, я быў чалавекам, які не прачнуўся. Я тады размаўляў па-расейску, я ня ведаў мовы і не прыкладаў ніякіх высілкаў дзеля таго, каб яе вывучыць. І таму тыя ўсе падзеі неяк мяне абмінулі на эмацыйным узроўні. Я зразумеў, што такое мова, толькі ў сярэдзіне нулявых. Я менавіта зразумеў, што мова – гэта этычны код. Раптам увесь мой унівэрсум перакадаваўся. Такія словы як «Вялікая Айчынная вайна», «Беларуская Народная Рэспубліка», «Вялікае Княства Літоўскае», «Ларыса Геніюш», «Натальля Арсеньнева» – яны набылі для мяне зусім іншае гучаньне. Калі раней я вельмі добра ставіўся да «партызанаў» і вельмі дрэнна да «калябарантаў», тут я вельмі шмат зразумеў і расплюшчыў вочы шмат на што. Што я маю зараз? Я маю мову як інструмэнт культуры. У 1995 мова для мяне была атрыбутам акрэсьленага тыпу людзей, да якіх я сябе не адносіў. Гэта быў атрыбут чалавека-адраджэнца, які сымпатызуе Пазьняку, якому я тады не сымпатызаваў. Зараз, з прычыны этыкі, эстэтыкі і культуры мова прыйшла ў маё жыцьцё і заняла ў ім асноўнае месца. Здаецца, я такі не адзін. Здаецца, шмат для каго яшчэ мова – гэта ня БНФ і ня боль ад тых страт і часоў, якіх ужо не вярнуць і ў якіх на гэтай мове не зьявілася буйных бэстсэлераў. Мова для мяне – гэта хутчэй прыкмета сучаснасьці, прыкмета адукаванасьці, прыкмета таго, што ты свой і што ты не «калхазан»... Гэта прыкмета таго, што ты чалавек адукаваны, маднявы і такі, зь якім можна паразмаўляць. Бачыце, гэта зусім іншая атрыбутыка.
Наша генэрацыя, як здаецца, ня будзе эміграваць з-за мовы. Адчуўшы, што мы нічога ня можам зрабіць дзеля паляпшэньня яе сытуацыі, мы будзем проста на ёй размаўляць са сваімі беларускамоўнымі сябрамі. Мы будзем размаўляць на ёй у кавярнях і сваім выглядам тлумачыць усім, хто на нас будзе глядзець, што на мове размаўляюць добрыя, пасьпяховыя, цікавыя жыцьця людзі. Можа быць, урок, які дасьць наша генэрацыя, будзе больш пасьпяховым, чым урок той генэрацыі, якая мову адчувала як боль. Таму што мы растлумачым суайчыньнікам, што на мове абавязкова трэба размаўляць, каб быць такімі, як мы. А мы насамрэч – не «палітызаваныя бэнээфаўцы», а адукаваныя, маднявыя, прыкольныя, клясныя людзі. Вось такая прыкладна парадыгма.
