(Сурмач: ) «Сёньня мы працягваем тэму пра беларускія таленты на чужыне. У мінулай перадачы мы сустрэліся з тымі, хто працуе ў музычным мастацтве. Гэтым разам пагаворым з мастакамі.
Выяўленчае мастацтва, як і музыка, не патрабуе перакладу, яго мова зразумелая ўсім.Усе нашыя суразмоўцы здолелі ў чужым грамадзтве рэалізаваць свае таленты.
Шырока вядомая ў беларускім замежжы мастачка Тамара Стагановіч са Злучаных Штатаў належыць да старэйшага пакаленьня беларускай інтэлігенцыі на чужыне. Яна вырасла на Наваградчыне, яшчэ дзяўчынкаю пакінула Радзіму пад час вайны. Потым былі ўцякацкія лягеры ў Нямеччыне і эміграцыя ў Амэрыку. Некаторы час працавала ў беларускай рэдакцыі Радыё Свабода, дзе выступала пад псэўданімам Тамара Наваградчанская.
Сп.Тамара, Вы пачалі вучыцца маляваць яшчэ дома ці ўжо на эміграцыі?»
(Стагановіч: ) «Пасьля вайны. Тата аддаў мяне і брата ва ўкраінскую школу, якая была ў Аўсбургу. Там выкладалі пераважна маляваньне. Мае прафэсары пабачылі, што я маю талент, дык яны давалі мне больш працы – плякаты маляваць. У сапраўднасьці мае пачаткі былі ад майго брата старэйшага – Шуры, ён вельмі здольным быў да маляваньня.
Ужо пазьней, як трэба было выяжджаць з лягераў і перад тым, як выехаць у Амэрыку, я падала заявы на стыпэндыю. Такую стыпэндыю ў калэдж у Агайо, я атрымала.
Як скончыла гэты каледж, дастала бакаляўра, паступіла ў Калюмбійскі ўнівэрсытэт на два гады, каб зрабіць магістарскую ступень. Потым прадоўжыла далей, графіка мне вельмі спадабалася. У Нью-Ёрку ёсьць школа, і я там вечарамі вывучала гэтую галіну мастацтва».
(Сурмач: ) «Вы прайшлі доўгі шлях да прафэсійнага мастацтва, ці задаволеныя тым, чаго дасягнулі ў творчасьці?»
(Стагановіч: ) «Я думаю, няма такой мяжы, каб чалавек мог сказаць, што ўсяго дабіўся. Нядаўна мяне прынялі ў адзін вельмі прэстыжны мастацкі клюб у Нью-Ёрку, які быў заснаваны ў 1872 годзе. Для мяне гэта досыць прэстыжна.
Я наогул у жыцьці вельмі старалася трымаць мае мастацкія дасягненьні асобна ад грашовых посьпехаў. Я мела некалькі галярэяў, і мне казалі, што можа я пачну маляваць кветкі на замову. На маю думку, мастак малюе не для таго , каб прадаць. Гэта маё асабістае паняцьце. Я ня думаю, гавару толькі пра сябе, што магу ўкласьці столькі свайго мастацтва, душы ў тую карціну, якую нехта замовіў».
(Сурмач: ) «Але ж мастак мусіць неяк матэрыяльна сябе забясьпечваць, нешта зарабляць на жыцьцё».
(Стагановіч: ) «Я малявала плякаты, розныя віншавальныя карткі, зарабляла грошы. Мне здаецца, што такім чынам я мела магчымасьць не кампрамэтаваць сябе ў прыгожым мастацтве. Я заўсёды давала сабе строгую дарогу, каб не пераступіць у іншы бок».
(Сурмач: ) «Кожны мастак мае патрэбу выстаўляць свае творы. Калі Вашыя карціны пачалі выходзіць у сьвет?»
(Стагановіч: ) «Пасьля таго, як я атрымала ступень магістра ў Калюмбійскім унівэрсытэце, адна галярэя ў Нью-Ёрку выбрала 12 мастакоў. Тады пра мяне пісалі, што я адна з тых, што вялікую надзею даюць. З тых дванаццацёх мяне і яшчэ аднаго толькі прозьвішчы былі напісаныя ў часопісе. Пачала яшчэ выстаўляць, як бакаляўра атрымала, мой каледж запрасіў мяне даць карціны для выставы. Акрамя таго, выстаўляла ў некалькіх галярэях, пасылала карціны па цэлай Амэрыцы, дзе былі выставы.
Нядаўна я мела выставу ў Нью-Ёрку ў Нацыянальным мастацкім клюбе».
(Сурмач: ) «Сп.Тамара, якая тэма пераважае у Вашай творчасьці?»
(Стагановіч: ) «Прырода – гэта мая душа, маё сэрца – сэрца маёй творчасьці. У гравюры мне падабаўся вельмі зьвярыны сьвет».
(Сурмач: ) «Паводле мастачкі, яе захаплялі і сюжэты з жыцьця індэйцаў Амэрыкі, якія асабліва ўмеюць шанаваць прыроду».
(Сурмач: ) «Але праз усё жыцьцё ў яе творчасьці прысутнічала беларуская тэма. Мастачка – актыўны сябра Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, многа высілкаў яна прыкладала дзеля арганізацыі актыўнага творчага жыцьця беларускіх мастакоў у ЗША».
(Стагановіч: ) «25 гадоў мы рабілі выставы ў Саўт-Рывэры. У Саўт-Рывэры таму, што там пабудавалі новую царкву і там цудоўную велічэзную залю. Кожны год перад 25 Сакавіка.
Суполкі зарэгістраванай мастакоў няма, духам і інтарэсам мы сышліся разам і пачалі гэта ўсё рабіць. Цяпер маладое пакаленьне ня хоча займацца гэтай працаю.
Я цяпер працую над карцінамі на тэму «Беларусь мая, Беларусь» пра ўражаньні мае, што я прывезла зь Беларусі. Выстава, якую я прывозіла ў Беларусь называлася «Амэрыка мая, Амэрыка».
(Сурмач: ) «Вось так гарманічна суіснуюць у творчасьці мастачкі страчаная Бацькаўшчына і новая Радзіма».
(Стагановіч: ) «Адзін амэрыканскі філёзаф сказаў: «Калі ты ў жыцьці выбраў тое, што табе падабаецца і ідзеш гэтай сьцежкаю, ты дасягаеш шчасьця ўнутры сябе».
Я думаю, што я вельмі шчасьлівая тым, што мае бацькі ніколі мяне не настаўлялі, якую прафэсію выбраць у жыцьці. Я ім яшчэ ад самага маленства сказала, што хачу быць мастачкаю і ўсё. Думаю, шчасьліва выбрала сабе шлях».
(Сурмач: ) «Як сказала Тамара Стагановіч, беларускія мастакі ў ЗША 25 гадоў ладзілі сумесныя выставы, трымалі паміж сабою кантакты, але арганізацыйнага аб'яднаньня не стваралі. Першая творчая суполка беларускіх мастакоў у замежжы стварылася ў Рызе, дзякуючы намаганьням Вячкі Целеша. Ён жа і ўзначаліў Аб'яднаньне беларускіх мастакоў краінаў Балтыі «Маю гонар». Гаворыць Вячка Целеш».
(Целеш: ) «Аб'яднаньне было створанае 12 студзеня 1991 году. Я лічыў , што галоўнае – гэта аб'яднаць мастакоў-беларусаў, далучыць да нацыянальнай культуры таму, што тут ужо існаваў «Сьвітанак», трэба было рабіць выставы, падтрымліваць нашу беларускую дыяспару, адраджаць тут сваю культуру».
(Сурмач: ) «Сёньня суполка аб'ядноўвае каля двух дзясяткаў мастакоў з Латвіі, Літвы, Эстоніі, Фінляндыі. Сп.Вячка, чым пераважна вы займаецеся?
(Целеш: ) «У асноўным – гэта выставы. Найбольшую дапамогу аказвае нам у Эстоніі Маргарыта Астравумава, яна там ладзіць нашыя выставы.
Першая наша выстава была ў 1993 годзе ў Менску, тады якраз беларускае адраджэньне было на вышэйшай хвалі. Нам стварылі усе магчымасьці, выстава была ў Доме мастацтваў на пр.Скарыны, была вялікая рэкляма, у нас закупілі працы, падтрымалі мастакоў.
Зараз, як прыйшоў да ўлады Лукашэнка, я кожны год пішу заявы, заходжу ў міністэрства культуры, з таго часу ніводнай выставы не было. Нават юбілейнай у гэтым годзе, на свой юбілей атрымалі ад іх ліст, што ня могуць зрабіць нам выставу. Вось такія адносіны да беларускай дыяспары, да сваіх беларусаў».
(Сурмач: ) «Больш плённае супрацоўніцтва атрымліваецца ў сяброў аб'яднаньня з творчай інтэлігенцыяй зь Беларусі, у прыватнасьці – з суполкаю незалежных мастакоў «Пагоня», яны прымаюць удзел у сумесных выставах.
На пачатку году суполка «Маю гонар» адзначыла сваё 10-годзьдзе юбілейнай выставаю».
(Целеш: ) «Наша юбілейная выстава, якая адбылася ў гэтым годзе да 10-годзьдзя – такога сьвята тут ніводнае беларускае таварыства ня можа арганізаваць. Прыйшлі улады, прадстаўнікі нацыянальных суполак, мастакі розныя. Было вялікае сьвята. Гэта якраз дае стымул для працы. Выстава дае магчымасьць паказваць мастаку свае творы. Да таго ж яшчэ і гэта рэкляма нашай беларушчыны, прапагандуецца наша культура, наша справа адраджэнская.
Наша суполка – гэта адзіная нацыянальная суполка мастакоў у Рызе, няма ні расейскай, ніякай іншай, хоць раней былі і вытрымалі 3-4 гады, а наша існуе ўжо 10 гадоў Я лічу, што наша справа значная. Шкада, што Беларусь ня бачыць нас, як людзей, якія сапраўды робяць патрэбную справу для папулярызыцыі беларускай нацыі».
(Сурмач: ) «Аб'яднаньне праяўляе клопат і пра маладыя таленты: ужо 12 гадоў пры ім дзейнічае дзіцячая мастацкая студыя».
(Целеш: ) «Раней латыская дзяржава падтрымлівала, дзецям было бясплатнае навучаньне. Было дзьве групы, 40 дзяцей, у асноўным – беларусы. Пасьля заняткаў даваў ім урокі беларускай мовы. Потым з гэтага запачаткавалася нядзельная школа, а потым і асноўная школа.
Зараз ужо другія абставіны, студыя стала платнай».
(Сурмач: ) «Вячка Целеш згадаў пра актыўную дзейнасьць Маргарыты Астравумавай з Эстоніі. Яна жыве у г.Йыхвы (Былы Кохтла-Ярвэ) ужо каля 40 гадоў, зь Беларусі выехала туды на працу. Сп.Маргарыта ўзначальвае Беларуска-эстонскае згуртаваньне.
Гаворыць Маргарыта Астравумава».
(Астравумава: ) «Увесь час, які я жыву ў Эстоніі, я працавала як мастачка і прымала ўдзел у гарадзкіх, рэгіянальных выставах, рабіла свае асабістыя выставы. Існуе такое аб'яднаньне эстонскіх і фінскіх мастакоў з нашага гораду-партнёра у Фінляндыі, яно існуе 12 гадоў і я яго ўзначальваю з боку Эстоніі».
Сп. Маргарыта, ці дае мастакам суполка «Маю гонар» нешта істотнае ў творчым плане?»
(Астравумава: ) «Па-першае, мы здабылі новых сяброў, мы маем магчымасьць выставіць свае працы ў розных краінах, гэта для мастака многа значыць, ня кожны з нас можа прыехаць у Рыгу і зрабіць выставу ці ў Вільні, ці ў Эстоніі. А агульнымі намаганьнямі гэта магчыма.Так мяркуем, што тое, што мы робім – гэта і прапаганда мастацтва Беларусі, таленавітых людзей Беларусі ў сьвеце. Гэта толькі маленькая старонка культуры беларускага замежжа і гэта тое, што мы можам зрабіць для яе разьвіцьця».
(Сурмач: ) «Наша суайчыньніца больш кіруе дзіцячай мастацкай школаю ў Йыхвы, якая належыць да старэйшых у Эстоніі. Сп.Маргарыта, ці адрозьніваецца мастацкая адукацыя дзяцей у Эстоніі ад беларускай?»
(Астравумава: ) “Працую я ў мастацкай школе ўжо больш як 30 гадоў. Я пабывала ў такіх мастацкіх школах у Менску і інш. гарадах, мне здаецца, што ў Беларусі яны маюць больш акадэмічны накірунак. У Эстоніі ў мастацкіх дзіцячых школах больш вольная праграма, якая дазваляе раскрываць таленты дзяцей праз свабодныя праграмы па кампазыцыі. Мы далучаемся да тых новых накірункаў, якія існуюць у сьвеце. Дзеці больш раскавана працуюць”.
(Сурмач: ) «Ці многа сярод вашых навучэнцаў беларускіх дзяцей?”
(Астравумава: ) “У кожнай групе навучальнай ёсьць 1-2 навучэнцы-беларусы. Гэтыя дзеці актыўна прцуюць у нашай нядзельнай школе пры беларускай суполцы “БЭЗ”. Таленты ёсьць”.
(Сурмач: ) «Алег Аблажэй зь Вільні быў адным з арганізатараў суполкі “Маю гонар”. Ён лічыць, што хаця аб’яднаньне не стварыла новы творчы накірунак, не абвесьціла нейкі мастацкі маніфэст, яно дае свой плён”.
(Аблажэй: ) «Гэтая суполка дала новыя цікавыя знаёмствы. У творчым плане гэтыя кантакты даюць тое, што мастак знаёміцца з тым, як працуюць мастакі-беларусы, што існуюць у зусім іншым асяродзьдзі. Цікава, якая беларуская закваска, і які з гэтай закваскі выпякаецца хлеб у розных асяродзьдзях. Гэты ўзаемаабмен быў карысным.
Самі па сабе такія суадносіны мастацкіх манер, почыркаў, нават мастацкіх лёсаў – як кожны выжывае – вось такі абмен досьведаў бадай што самае у гэтай справе карыснае. У наш час стварыць нейкую новую мастацкую групу, нейкі новы накірунак – вельмі цяжка. Ды гэтая задача і ня ставілася. Наша мэта – узаемадапамога. І яе удалося дасягнуць. Пры такім актыўным кіраўніку, як Вячка Целеш, можна знайсьці нейкіх спонсараў, якія дапамогуць арганізаваць выставы.»
(Сурмач: ) «У нашай мінулай перадачы музыканты з Прагі Юры Лікін і Алег Патлацій гаварылі пра тое, што яны ў замежжы могуць больш сябе рэалізаваць. Які Ваш досьвед наконт гэтага?»
(Аблажэй: ) «Нават калі б я жыў у Беларусі, то ўсё роўна свае мастацкія кантакты я павінен быў бы скіроўваць недзе на Захад, на Эўропу, таму што там жывуць людзі, якім патрэбна гэтае мастацтва. Дакладней кажучы, ня толькі патрэбнае, але яны і могуць гэтае мастацтва неяк аплаціць ці набыць яго. На жаль і бясспрэчна мастак можа сябе рэалізаваць поўнасьцю толькі там, дзе ёсьць умовы, дзе мастацтва ягонае ня толькі патрабуецца, але дзе ёсьць і нейкія фінансавыя і матэрыяльныя для гэтага падставы.»
(Сурмач: ) «Многа знакамітых творцаў мінулага працавала ва ўмовах, якія цяжка назваць спрыяльнымі. На Ваш погляд, якое значэньне зьнешняя свабода мае для творчага чалавека, наколькі яна неабходная?»
(Аблажэй: ) «Ён павінен мець хаця б свабоду ўнутраную. Ёсьць такая гісторыя пра пісьменьніка Аляксандра Грына. Нехта ўбачыў яго вельмі сумным і спытаўся, што здарылася. Ён сказаў: «Я ніколі не бываю сумны, бо ў гэтым выпадку я заўсёды магу сысьці ў свой унутраны сьвет, дзе мне заўсёды добра, дзе ўсё кіруецца законамі, якія прыдумваю я сам». Тое самае і з мастаком. Таму мне асабіста лягчэй пераносіць гэтую рэчаіснасьць. Я шчасьлівы, я ствараю свой сьвет, дзе ўсё кіруецца прыдуманымі мною законамі.»
(Сурмач: ) «Пачуцьцё творчай свабоды, як бачым на прыкладах двух нашых суразмоўцаў – Тамары Стагановіч і Алега Аблажэя, можа і не залежаць ад тых абставінаў, у якіх жыве творца. Сілаю свайго таленту, моцай духу ён можа стварыць свой сьвет нават у чужым асяродзьдзі, быць на чужыне і заставацца беларусам. Іншым дапамагае выжыць узаемная дапамога, як сьведчылі тут сябры суполкі «Маю гонар».
Людзі мастацтва традыцыйна ва ўсе часы свабодна вандравалі па сьвеце і працавалі там, дзе іх талент мог існаваць і разьвівацца, дзе яны маглі жыць і выжываць, тварыць свабодна. Іх творы рабілі гонар мэцэнатам, краінам, якія давалі прытулак творцам. І хаця яны былі стратаю для радзімы, часам радзіма набывала праз творчасьць такіх вандроўнікаў і выгнаньнікаў шырокую славу ў сьвеце, як у 20 стагодзьдзі, прыкладам, сталася з Віцебскам Марка Шагала».
