Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Генадзь Сагановіч: "І ў Полацкім княстве, і ў Рэспубліцы Беларусь — адзінаўладзьдзе"


Міхась Скобла, Менск

Гісторыкам можна толькі пазайздросьціць. Адзін знаходзіць месцазнаходжаньне летапіснага гораду, другі апантана шукае цэлы матэрык, трэці забраны край з-пад стрэх саламяных пераўтварае ў краіну велічных замкаў. Генадзь Сагановіч адкрыў невядомую беларуска-расейскую вайну 1654 году, якой паводле афіцыйнай савецкай гісторыі проста не павінна было быць там, дзе спрадвеку былі сяброўскія абдымкі ды пацалункі.

Кніга "Невядомая вайна" выйшла ў 1995 і засьведчыла неверагоднае: гэта была самая жахлівая для беларусаў вайна, калі загінуў нават ня кожны чацьвёрты, а кожны другі. За прамінулыя з таго часу гады Сагановіч выдаў некалькі кніг, пераважна ў недзяржаўных выдавецтвах, бо зь дзяржаўных рукапісы яму неаднойчы вярталі. Вось і нядаўна ў выдавецтве "Энцыкляпэдыкс" выйшаў ягоны "Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасьці да канца 18 стагодзьдзя". Прычым кніга адразу была перакладзеная, выдадзеная па-польску й атрымала прэмію часопіса "Przeglad wschodni". Сёньня Генадзь Сагановіч — мой госьць у "Вольнай студыі".

(Скобла: ) "Генадзь, я віншую цябе з атрыманьнем польскай прэміі. І ў сувязі з гэтым не магу не задаць наступнае пытаньне: як табе ўдалося выкласьці гісторыю так, што яна спадабалася палякам — я маю на ўвазе пэрыяд Рэчы Паспалітай, калі мы жылі ў агульнай дзяржаве?"

(Сагановіч: ) "Дзякуй, Міхась, за віншаваньне. Сапраўды, высокая ацэнка маёй працы палякамі можа выглядаць двухсэнсоўна. Існуе вялікая палярнасьць у падыходзе да адных і тых самых падзеяў. Але мяне не бянтэжыць, што палякі ацанілі мой нарыс добра, бо ёсьць стандарты аб'ектыўнасьці. Яны, дарэчы, у расейскай гісторыі больш чым дзе залежаць ад ідэалёгіі. А з палякамі ў нас значна больш магчымасьцяў паразумецца.

Да таго ж, калі складаўся калектыў для напісаньня гісторый Беларусі, Польшчы і Літвы (гэта такі агульны праект), то прымаліся пэўныя крытэры. І адзін зь іх — не памнажаць вобразы ворагаў, не памнажаць непаразуменьняў, а спрабаваць паглядзець на гісторыю рэгіёну былой Рэчы Паспалітай акурат з гледзішча аб'ектыўнасьці. Здаецца, гэта зрабіць больш-менш удалося, хоць і ў маім нарысе ёсьць ацэнкі, якія не падабаюцца палякам".

(Скобла: ) "Цягам мінулых 10-15 гадоў выдадзена нямала гістарычных дасьледаваньняў як сучасных гісторыкаў, так і раней забароненых, прыкладам, Вацлава Ластоўскага ці Мітрафана Доўнар-Запольскага. У чым адметнасьці тваёй працы?"

(Сагановіч: ) "Я ня быў зьвязаны праграмамі школы ці ВНУ, таму мог выказацца так, як лічыў патрэбным. Крытэры і ракурсы асьвятленьня гісторыі выбіраў я. Мне хацелася паказаць яе з больш выйгрышных пазыцый. Я не браў за дамінанту тэрыторыі. Заўважце, для расейцаў і літоўцаў важна сьцьвярджаць, што тая ці іншая тэрыторыя была іхнай, што дзяржава тады была моцнай і да т.п.

А нам важна асьвятляць беларускую гісторыю з гледзішча правоў чалавека, каштоўнасьцяў эўрапейскай цывілізацыі, той самай шляхецкай дэмакратыі, якую безпадстаўна зьневажалі ў савецкай гістарыяграфічнай традыцыі. У многіх аспэктах тое, што мела Беларусь, скажам, у 16 ст., тая самая шляхецкая дэмакратыя, да гэтай пары не дасягнутая ні на каліва, паколькі шляхцічы былі сапраўды грамадзянамі сваёй Рэчы Паспалітай. Тое, чаго ня маем цяпер мы. Сёньня модна казаць, што грамадзянін у Беларусі памёр. Тады ён жыў".

(Скобла: ) "Мне акурат хацелася б працягнуць тэму грамадзянскіх правоў. Мы звыклі ганарыцца Полацкім княствам, калі закладаліся пачаткі беларускай дзяржаўнасьці. З таго часу прамінула 1000 гадоў, а палітычнае ўладкаваньне не асабліва зьмянілася. Да ведама нашых слухачоў і для параўнаньня з сучаснай сытуацыяй:

Полацкі князь: кіраваў войскам, прызначаў судзьдзяў, зьбіраў даніну з падданых, вырашаў усе дзяржаўныя пытаньні. Апорай і падтрымкай князю была дружына, якая падпарадкоўвалася пэрсанальна яму. Баяры — васалы князя, атрымлівалі зямлю ў вотчыннае ўладаньне й былі яму абавязаныя...

Паводле тваіх жа словаў, князь у Полацку "валодаў легітымным правам на прымус". Ну проста Рэспубліка Беларусь сёньняшняя! Ці ты ня згодны?"

(Сагановіч, сьмяецца: ) "Я не праводзіў такіх паралеляў, але пагаджаюся, што параўнаньні ў многім справядлівыя. Сапраўды, і ў Полацкім княстве, і ў Рэспубліцы Беларусь — адзінаўладзьдзе. Гэта прыкрая канстатацыя таго, што гісторыя як бы прайшла міма і што мы не зрабілі за цэлую тысячу гадоў ніякіх высноваў, не атрымалі ніякага гістарычнага досьведу. У жыхароў Полацкага княства была нават выйгрышная сытуацыя ў параўнаньні з грамадзянамі сёньняшняй Беларусі. Там веча абмяжоўвала ўладу князя..."

(Скобла: ) "Але ж князь перад вечам, як сёньняшнія кіраўнікі перад выбарамі, мог кагосьці падкупіць, каб той выгукнуў — гэтага на княства!"

(Сагановіч: ) "О так, карупцыя і тады ўжо была. Але тады веча шмат разоў выганяла князёў і наймала новых — па дамове, па кантракце. А цяпер гэтага не атрымліваецца".

(Скобла: ) "Людзі дасьведчаныя сьцьвярджаюць — тое, што адбылося ў гісторыі ў выглядзе трагедыі, тое можа паўтарыцца фарсам. У Беларусі сёньня лепіцца арыгінальная гістарычная матрыца, ці адбываецца фарс-паўтор?"

(Сагановіч: ) "Калі я пісаў пра апошняе стагодзьдзе Рэчы Паспалітай, то ўвесь час лавіў сябе на параўнаньнях і паралелях з нашай эпохай, з другой паловай 1990-х гадоў. Беларусь і тады, і цяпер пад дыктатам, пад гегемоніяй Расеі, і адбываецца гандаль сувэрэнітэтам. Ідзе змаганьне большасьці карумпаванай і меншасьці патрыятычнай. І ўсё ж гісторыя не паўтараецца. Гісторыя вучыць, але ніколі не паўтараецца. І ў гэтым сэнсе ў нас застаюцца шанцы, ёсьць падставы для аптымізму".

(Скобла: ) "У гістарычным асяродку цябе ведаюць яшчэ і як арганізатара й рэдактара навуковага часопіса "Беларускі гістарычны агляд". Летась у букіністычнай краме я набыў адзін зь яго нумароў, цікавы ня толькі зьместам, але й размашыстым надпісам на вокладцы: "Н. Гарбачовай. Папярэдзіць па арт. 26". Подпіс неразборлівы. Але сыходзячы з таго, што ў Дзяржкамдруку ёсьць супрацоўніца Ніна Гарбачова, надпіс гэты — міністэрская рэзалюцыя для выкананьня. За што ўлады папярэджвалі "Беларускі гістарычны агляд" і як табе ўдалося выдаць ужо 13 нумароў?"

(Сагановіч: ) "Нам сапраўды прыходзілі папярэджаньні зь Дзяржкамдруку, але я не асабліва каб стараўся рэагаваць на іх. Часопіс паўстаў зь неабходнасьці, і мы ад пачатку не арыентаваліся на афіцыёз. А пасьля зьмены Канстытуцыі ў 1996 годзе я ўвогуле перастаў рэагаваць на патрабаваньні ўладаў, новага Дзяржкамдруку. Мы проста заставаліся законапаслухмянымі грамадзянамі Рэспублікі Беларусь па той, першай, Канстытуцыі й выпускалі часопіс па меры магчымасьці. Выходзіў ён, вядома ж, зь вялікімі праблемамі, бо незалежнасьць — гэта адсутнасьць фінансаваньня.

У Эўропе "Беларускі гістарычны агляд" добра ведаюць, вельмі чакаюць. Калі заходзіш у бібліятэкі эўрапейскіх сталіцаў і бачыш на стэлажах наш часопіс, то, натуральна, хочацца працаваць і далей. Да 1994 году, калі працаваў, прыкладам, у Бэрліне, было вельмі прыкра — ніводнага нашага гістарычнага выданьня проста сьледу не было!

Цяпер мы прабілі гэты бар'ер. Больш за тое, мы атрымліваем каштоўную літаратуру з Оксфарду, зь Мюнхену, з найбуйнешых унівэрсытэтаў, якія дасылаюць нам экзэмпляры на рэцэнзію. Такім чынам мы фармуем бібліятэку "Беларускага гістарычнага агляду" бяз той валюты, якой у дзяржаве на такія рэчы заўсёды не хапала. А "Энцыкляпэдыя Сярэднявечча", прысланая нам з Оксфарду, каштуе 200 даляраў за адзін том!

Год таму ў Лёндане выйшла глябальная энцыкляпэдыя "Гісторыя сьвету". Там ёсьць усё, што мае дачыненьне да сусьветнай гісторыі — імёны, плыні й да т.п. Я адразу ж пачаў шукаць там беларускую гістарыяграфію. Няма! Увогуле ніякіх згадак! Двойчы толькі згаданы наш Доўнар-Запольскі, але адзін раз у літоўскай гістарыяграфіі, другі — ва ўкраінскай.

Я паказаў гэтыя тамы кіраўніцтву акадэмічнага Інстытуту гісторыі й сказаў — вось галоўны доказ, што так далей нельга, мусіць выходзіць у Беларусі кандыцыйны прадукт на эўрапейскай мове, толькі тады нас пачуюць і мы будзем заўважаныя. Кіраўніцтва адказала — гэта ня нашая віна, што яны нас ня ведаюць, мы ж ёсьць, мы працуем. Я стаю на процілеглых пазыцыях і лічу — нас ня ведаюць таму, што мы ня стукаліся туды".

(Скобла: ) "Летась "Малады фронт" разьнёс па менскіх пастарунках тваю з Уладзімерам Арловым кнігу "Дзесяць вякоў беларускай гісторыі" — як падарунак міліцыянтам. Ты цяпер, мабыць, не баішся трапляць туды, там жа працуюць твае чытачы?"

(Сагановіч: ) "Хацелася б спадзявацца, што сустрэну ў пастарунку тых, хто чытаў гэтую кнігу, хто ўвогуле чытае нешта па гісторыі Беларусі. Два гады таму я насіў заяву ў адно са сталічных упраўленьняў МУС, каб паставілі штамп аб дазволе на выезд. Заява, натуральна, была па-беларуску. І калі лейтэнант прачытаў прозьвішча, то перапытаў: "Сагановіч? Гэта ня вы напісалі "Невядомую вайну"? Я прызнаўся, у яго палагоднеў твар: "Дык выдатная кніга! Давайце я вам без чаргі ўсе дакумэнты аформлю!"

(Скобла: ) "У прадмове да свайго "Нарысу беларускай гісторыі", выхад якой у сьвет і зьвёў нас сёньня ў "Вольнай студыі", ты цытуеш словы брытанскага гісторыка Нормана Дэвіса: "Укладам гісторыка ў гісторыю ня ёсьць выключна веды па прадмеце..." Надтачы думку Дэвіса".

(Сагановіч: ) "Самае важнае — гэта крытэры й ракурсы, зь якіх асьвятляецца гісторыя. Мне запалі ў душу словы другога гісторыка, Леапольда Ранке, пра тое, што гісторык прыходзіць у сьвет, каб разумець сэнс эпохі й вучыць разумець гэты сэнс іншых. Ён параўноўваў гісторыка са сьвятаром, у якога вельмі вялікая місія. У беларускай сытуацыі гісторык у першую чаргу грамадзянін, на якім ляжыць вялікая маральная й грамадзка-палітычная адказнасьць”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG