Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Ніл Гілевіч: улада хацела мяне нэўтралізаваць.


Міхась Скобла, Менск

4 кастрычніка 2001 году ў касьцёле сьвятых Сымона й Алены, што на сталічным пляцы Незалежнасьці, адбылося нечуванае: ксёндз саступіў месца на сьвятая сьвятых — амбоне — паэту. Цягам чатырох гадзінаў доўжылася дзейства — чыталіся вершы, гучалі віншаваньні. Вечарына была прымеркаваная да 70-х угодкаў народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча, які сёньня ёсьць госьцем нашай перадачы.

(Міхась Скобла: ) "Ніл Сымонавіч, за сваё літаратурнае жыцьцё вам, пэўна ж, даводзілася выступаць у розных месцах. 4 кастрычніка вы чыталі вершы з амбону. Чаму ваша юбілейная вечарына адбылася ў храме, а не, скажам, у Доме літаратара?"

(Ніл Гілевіч: ) "Вечарына павінна была прайсьці ў Доме літаратара. Але, узважыўшы ўсе абставіны, я адмяніў яе. Бо яна мусіла прайсьці афіцыйна, з удзелам афіцыйных асобаў, як заплянавала кіраўніцтва Саюзу пісьменьнікаў без узгадненьня са мной.

Але, паралельна з Саюзам пісьменьнікаў, Таварыства беларускай мовы рыхтавала невялікую сяброўскую вечарыну, дзе павінны былі сабрацца паплечнікі, аднадумцы, дзе не было б выпадковых людзей. Для мяне была вялікая нечаканасьць, калі ў Дольную залю Чырвонага касьцёлу, дзе 200 з гакам месцаў, сабралася 1500 чалавек! Я вельмі ўдзячны ксяндзу-магістру Ўладзіславу Завальнюку, які дазволіў правесьці вечарыну ў вялікай залі".

(Скобла: ) "Ці павіншавалі вас улады? Званьне народнага паэта як бы абавязвае..."

(Гілевіч: ) "Ніякіх віншаваньняў не было — ні ад ураду, ні ад міністраў, ні ад кіраўнікоў дзяржаўных ведамстваў. Ніводнага дзяржаўнага віншаваньня! І дзякуй Богу! Я задаволены гэтым".

(Скобла: ) "У многіх пасьля 9 верасьня апусьціліся рукі. Людзі ня ведаюць, што рабіць, як ператрываць яшчэ пяць гадоў. З вашага гледзішча, якой у бліжэйшы час павінна быць стратэгія й тактыка тых, хто ўважае сябе апазыцыянэрам да сёньняшняй улады?"

(Гілевіч: ) "Вельмі кепска, калі ў некага апусьціліся рукі. Рукі апускаць ні ў якім разе нельга! 9 верасьня не спынілася жыцьцё, не абарвалася гісторыя Беларусі. Прыгадайце, што палякі пасьля падзелу Рэчы Паспалітай больш за сто гадоў ішлі да аднаўленьня сваёй дзяржаўнасьці. І прыйшлі. І ніхто не складаў рук, яны рабілі сваю справу, якую павінны былі рабіць.

І мы павінны працягваць сваю працу, кожны на сваім месцы, улічыўшы ўсе памылкі, усьвядоміўшы, чаго нам не хапае. А не хапае нам найперш нацыянальнай і гістарычнай сьвядомасьці. Значыць, трэба зьвярнуць увагу на моладзь — на школьніцтва, на студэнцтва, каб ужо цяпер рыхтаваліся да вялікіх дзеяньняў, каб увідочніць тую стратэгічную нязьменную мэту — дайсьці да Беларусі, Беларусі незалежнай, заможнай і дэмакратычнай".

(Скобла: ) "Відавочна, што беларуская апазыцыя павінна шукаць падтрымкі як на Захадзе, гэтак і на Ўсходзе. Месяц таму быў апублікаваны ваш зварот да расейскай інтэлігенцыі з заклікам не падтрымліваць дыктатарскі рэжым у Беларусі. Ці пачулі вас, ці былі нейкія водгукі з Расеі, ад тых, да каго вы зьвярталіся?"

(Гілевіч: ) "Гэты мой зварот, меркавалася, павінен быў быць надрукаваны і ў расейскіх газэтах. Мне абяцалі такую падтрымку. Але гэтага не адбылося. Скажу шчыра, я ня надта верыў, што будуць водгукі. Я ж вельмі добра ведаю сучасную расейскую інтэлігенцыю. Сёньняшняя яе пазыцыя, на маю думку, проста ганебная. Выдаюць сябе змагарамі за свабоду, за справядлівасьць, у традыцыях вялікай расейскай літаратуры.

А тут побач канкрэтная гістарычная сытуацыя — падтрымайце ж брацкі беларускі народ, падтрымайце яго ў найлепшых ягоных памкненьнях, у ягонай гістарычнай місіі! Дапамажыце разумным словам, запярэчце сваім кіраўнікам ды ўсім тым, хто сёньня хоча ізноў заграбастаць Беларусь, інкарпараваць яе ў імпэрыю! Маўчаць. Мне хацелася б, каб людзі ведалі сёньняшнюю пазыцыю расейскай інтэлігенцыі, якая асабіста ў мяне выклікае вялікае засмучэньне".

(Скобла: ) "У свой ча вы ачольвалі дзяржаўную камісію, якая арганізоўвала конкурс па стварэньні гімну незалежнай Беларускай дзяржавы. На жаль, колькігадовая праца камісіі не прынесла тады станоўчых вынікаў. І Рэспубліка Беларусь да гэтай пары фактычна ня мае свайго паўнавартаснага гімну.

Зразумела, што Лукашэнка ў 1995-м годзе адмяніў бы новы гімн, як ён зрабіў тое зь бела-чырвона-белым сьцягам і гербам Пагоня. Але цэлых чатыры гады Беларусь магла прачынацца не пад мэлёдыю, што адгукаецца ў памяці радком: "Мы беларусы, з братняю Русьсю..." Чаму ўсё ж не была скарыстаная яшчэ й гэтая магчымасьць дзяржаватворства?"

(Гілевіч: ) "Вы памыляецеся, калі думаеце, што былі гэтыя чатыры гады для гімну. Было проста ўвесьці герб і сьцяг, таму што яны былі. У верасьні 1991 году іх проста зацьвердзілі ў Вярхоўным Савеце па прапанове нашай камісіі па адукацыі й культуры, я, дарэчы, быў дакладчыкам.

А гімн трэба было стварыць. Вось і пачалі глядзець, абмяркоўваць розныя варыянты. Камісія была створаная на даручэньне Саўміну, і ў яе ўвайшлі пераважна музыкі: Лучанок, Вагнэр, Смольскі, Роўда, музыказнаўцы, прафэсары. Ад пачатку прапаноўваліся да разгляду наступныя творы: "Мы выйдзем шчыльнымі радамі" — вайсковы гімн часоў БНР, "Не пагаснуць зоркі ў небе" на верш Янкі Купалы, "Малітва" Міколы Равенскага на словы Натальлі Арсеньневай, а таксама славуты палянэз Агінскага.

Усё гэта музыказнаўцы адпрэчылі як непрыгоднае. Вырашылі абвесьціць конкурс. А час ідзе. І тут трэба сказаць пра галоўнае. Пакуль цягнулася абмеркаваньне, адбылася перамена настрояў у Вярхоўным Савеце, дзе й раней сытуацыя няпростая была — сьцяг і гімн прайшлі зь перавагай усяго на адзін голас!

Некаторыя дэпутаты-камуністы апомніліся, пачалі да мяне падыходзіць, маўляў, мы тады паслухалі вас і прагаласавалі, а цяпер прыйшла пара "адкруціць" усё назад. Ды й ва ўрадзе падтрымка ім была. Не забывайце, што тагачасны прэм'ер Вячаслаў Кебіч ў той час гаварыў усё тое, што потым падхапіў Лукашэнка — і пра інтэграцыю з Расеяй, і пра агульныя грошы.

І пайшла ўжо палітыка, каб не прапусьціць гімн. Маўляў, прамахнуліся са сьцягам і гербам, але тут ужо мы не прапусьцім! Пачалі спэцыяльна зацягваць. Конкурс нічога ня даў.

А тым часам дайшло ўжо да 1993 году. Вырашылі шукаць тэкст. Спыніліся на Купалавай "Маладой Беларусі". Пасьля конкурсу музыкаў толькі на гэты тэкст выбралі музыку Багатырова. А твор жа трэба развучыць, даць у выкананьні сымфанічнага аркестру, у выкананьні хору, пусьціць на Беларусь некалькі разоў, каб людзі паслухалі. І Вярхоўнаму Савету паказаць. І тут я адчуў наўмыснае тармажэньне, байкатаваньне гэтай задумы.

Я некалькі разоў тэлефанаваў міністру культуры, пытаўся: чаму справа зацягваецца? А ён: вы ведаеце, аркестар на гастролях, хор таксама ў ад'езьдзе... Вось так і цягнулася да 1994 году. І мне ўсё стала ясна. Я ў роспачы выступіў у друку: гімн у нас ёсьць — "Малітва". Давайце зробім трохі больш энэргічную аранжыроўку й зацьвердзім. Але было ўжо позна. У студзені 1994-га зьнялі з пасады Шушкевіча, ужо бралі верх рэваншысты".

(Скобла: ) "У вас заўсёды былі свае чытачы. Яскравае пацьверджаньне гэтаму — перапоўнены Чырвоны касьцёл 4 кастрычніка. Але падобна на тое, што ў вас зьявіўся самы галоўны чытач — Аляксандар Лукашэнка.

Я маю на ўвазе ягоную хваравітую рэакцыю на ваш верш "Быль пра чалавечнасьць тырана", надрукаваны ў "Народнай волі". Лукашэнка публічна прадэманстраваў з трыбуны ўсебеларускага сходу ў Палацы Рэспублікі, што чытае вашу паэзію.

Некалі Кандрат Крапіва прызнаваўся, што як толькі сядзе за пісьмовы стол, перад вачыма Лукаш Бэндэ паўстае. А ці не паўстае перад вамі ваш высокапастаўлены чытач?"

(Гілевіч: ) "Я не для яго пішу. Зашмат гонару для яго было б. Я пішу для людзей — так, як падказвае мне маё сумленьне, маё сэрца. Я выказваюся, спадзеючыся, што мае чытачы мяне пачуюць. Часам прыходзіцца чуць, што палітычная паэзія — гэта не мастацтва, яна нікому не патрэбная.

Мяне зьдзіўляюць такія меркаваньні. Я заўсёды прыгадваю вершы Купалы 1905-га, 1918-20 гадоў. Гэта была акурат палітычная паэзія, прыгадайце: "До спаць! паўстаньце грамадою, каб вораг вас ня мог зламаць!" Або верш Лермантава "На сьмерць паэта" — гэта таксама палітычная паэзія, але якая цэлую эпоху распачала ў расейскай паэзіі, прымусіла многіх задумацца над лёсам Расеі, над лёсам свабоды, над лёсам паэта й паэзіі.

Таму мая справа — выказваць у вершах тое, што я лічу патрэбным, вядома ж, са спадзяваньнем, што пачуюць тыя паважаныя людзі, для каго я пішу. Ну, а калі нехта й зь непаважаных мною пачуе... Што ж, мо й яму карысна будзе".

(Скобла: ) "Перш чым задаць вам наступнае пытаньне, я мушу сёе-тое патлумачыць. Нядаўна я глядзеў па тэлеканале НТВ дакумэнтальны фільм пра пярэдадзень Другой сусьветнай вайны. Мяне ўразіла падабенства праяваў народнай любові ў Нямеччыне і Савецкім Саюзе да сваіх правадыроў. Калі Гітлер і Сталін сустракаліся з народам — вось гэтыя людзкія вочы, якія сьвецяцца, гэтыя багавейныя позіркі.

Але яшчэ больш мяне ўразіла, што ў той жа дзень гэткімі ж самымі поглядамі глядзеў беларускі люд на свайго правадыра — на плошчы Мазыра, падчас "Дажынак". Як вы мяркуеце, ці не пачалася і ў нас сакралізацыя ўлады, якая ў гісторыі неаднойчы прыводзіла да плачлівых наступстваў?"

(Гілевіч: ) "Сакралізацыя ўлады ў нас па-сапраўднаму ніколі не заканчвалася. Яна не адменьвалася самім жыцьцём, людзі як бы чакалі такога моманту. Я чалавек яшчэ даваенны й памятаю па здымках даваенных, і цяпер бачу па рэтраспэктыўным кіно, як радаваліся тады тысячы людей, калі былі абвешчаныя вынікі суду над гэтак званымі "ворагамі народу", а насамрэч над бліжэйшымі паплечнікамі таварыша Сталіна.

Мяне таксама вельмі ўражвае гэтая здольнасьць людзей, натоўпу радавацца там, дзе трэба плакаць. Нейкі масавы псыхоз адбываецца зь людзьмі ў пэўных гістарычных сытуацыях.

Прычым, у краінах, якія прайшлі доўгі гістарычны шлях дэмакратычнага разьвіцьця, гэта немагчыма. Дзе былі такія сцэны? У фашысцкай Нямеччыне, у фашысцкай Італіі, у сталінскай савецкай імпэрыі. Мяне вельмі трывожыць тое, што адбываецца сёньня ў нас, што можна назіраць на беларускім тэлебачаньні.

Глядзіш — ну добрыя ж людзі, нашы ж беларусы, што ж вас прымушае радавацца там, дзе ніякіх падставаў для радасьці няма?! Там, дзе трэба засмучацца й думаць, як мы далей будзем жыць, якім шляхам мы пойдзем далей. Тут загадам нічога ня зробіш, тут трэба падымаць агульную культуру людзей, тлумачыць".

(Скобла: ) "У вас багаты жыцьцёвы вопыт суіснаваньня з уладай. Вы дзевяць гадоў, з 1980-га па 1989-ы год, узначальвалі Саюз пісьменьнікаў Беларусі. Кожная ўлада спрабуе з абаранкам ці бізуном падступіцца да людзей творчых.

Генадзь Бураўкін пасьпеў пры гэтай уладзе некалькі месяцаў пабыць намесьнікам міністра. Янка Брыль у адным са сваіх абразкоў прыгадваў, як яго настойліва запрашалі прыйсьці атрымаць мэдаль з рук прэзыдэнта. Ці рабіла спробы гэтая беларуская ўлада наблізіць да сябе вас?"

(Гілевіч: ) "Спроба наблізіць мяне да ўлады, ці хаця б нэўтралізаваць, выкрасьліць мяне з шэрагаў апазыцыі, была аднойчы зроблена.

Заходзіць неяк да мяне адзін паэт-начальнік, які быў на той час у фаворы ва ўлады. Бачу, што размова будзе незвычайная, бо нават трохі нападпітку быў. Кажа, прыйшоў да вас з такой праклятай місіяй, лепш бы не прыходзіць. Дастае пачатую пляшку каньяку — давай напачатку глынем перад размовай. Я кажу: не, давай спачатку пагаворым, у чым вашая місія? — "Мне даручылі пагаварыць з вамі, ці не далі б вы згоду сустрэцца з усенароднаабраным".

Мяне гэта вельмі зьдзівіла. Гавару, каб вы тут доўга ня мучыліся, я вам адразу скажу сваю думку. Такая сустрэча адбыцца ня можа. Каб яна адбылася, трэба, каб гэты ўсенароднаабраны спачатку папрасіў прабачэньня ў народу за тое, што абразіў яго найвялікшую сьвятыню — мову. Ён толькі-толькі ўзьлез на трон і сказаў, што беларуская мова нічога ня вартая, на ёй думак вялікіх нельга выказаць.

Калі ён хоча сустрэцца, няхай верне спачатку герб Пагоня й бела-чырвона-белы сьцяг! Няхай перастане спачатку прозьвішчы Быкава, Гілевіча ды іншых называць у множным ліку й ганьбаваць невядома за што!

Зробіць усё гэта, тады я падумаю, ці мы спаткаемся. А цяпер, лічыце, размова закончаная. Паэт-начальнік сказаў: "Ну то давайце хоць цяпер вып'ем". На гэтым і разьвіталіся. Больш ніякіх спробаў і прапановаў не было й не магло быць.

Наша ўзаемная "любоў" з Лукашэнкам пачалася яшчэ ў залі Вярхоўнага Савету. Яшчэ ў 1991-92 гадох я раскусіў усю сутнасьць гэтага чалавека, яго стаўленьне да нацыянальных каштоўнасьцяў, да мовы, да культуры, да сапраўдных інтарэсаў народу. Таму пра ніякае супрацоўніцтва не магло быць і гаворкі".

(Скобла: ) "Калі я яшчэ першакурсьнікам чытаў ваш раман у вершах "Родныя дзеці", то на палёх пазначаў рознага кшталту паралелі зь вядомага "Сказу пра Лысую гару". Гэткіх паралеляў назьбіралася 38, наўрад ці выпадкова. Дык хто на каго паўплываў — Вядзьмак Лысагорскі на Ніла Гілевіча, ці Гілевіч на Лысагорскага?"

(Гілевіч: ) "Ну, паводле храналёгіі, напэўна, Вядзьмак на Гілевіча — "Сказ..." жа напісаны раней. Аўтарства прыпісвалі й прыпісваюць многім. Вось днямі зьявілася найноўшае выданьне энцыкляпэдычнага даведніка "Хто ёсьць хто ў Беларусі". Дык там сказана, што самы верагодны аўтар "Сказу пра Лысую гару" — Рыгор Барадулін, а не Гілевіч.

Рэч у тым, што сёньня хто б ні захацеў узяць на сябе аўтарства паэмы, яго абвінавацяць — што ты, маўляў, бярэш на сябе тое, што ўжо належыць народу, што стала фальклёрам? Аўтара ўстанавіць могуць толькі дасьледчыкі-літаратуразнаўцы. Калі яны правядуць такое дасьледаваньне й аргумэнтавана дакажуць, што аўтар паэмы — гэта той, а ня іншы, то, магчыма, аўтар падыме рукі ўгору й здасца. Я нідзе нікому не адказаў, што "Сказ..." напісаў я, але нідзе нікому не сказаў, што гэта ня я..."

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG