Вось праз гэты самы атвор Вострае Брамы пяць гадоў пазіраем мы на тое, што адбывалася, адбываецца і адбудзецца ў Віленскім навакольлі, у Беларусі і сьвеце, і нават на Марсе. Вострая Брама сталася для нас прызмаю свайго, беларускага традыцыйнага і мэнтальнага разуменьня самых розных зьяваў жыцьця. За гэтыя пяць гадоў на што толькі ні наводзілі мы свой пэрыскоп і хто толькі ні рабіўся героем нашае перадачы. Калі ўсё гэта сабраць разам, дык атрымаецца цэлая энцыкляпэдыя беларускага глядзеньня ў кантэксьце нашае культуры і духоўнае прыроды. Але жыцьцё не спыняецца і сёньня, хоць у нас ёсьць усе падставы гаварыць пра гэтую перадачу як пра вэтэрана або, калі хочаце, рэлікт, дыназаўра айчынных мэдыяў (5 гадоў для аўтарскае праграмы такога фармату сапраўды, можа быць і зашмат), тым ня менш, сёньняшнюю перадачу мы зробім ня толькі сьвяточнай, але й рабочай.
Мы сёньня будзем гаварыць пра літаратуру, пра супольную мару беларускіх пісьменьнікаў. Існуе стэрэатып, што кожны актор марыць сыграць Гамлета. А ці ёсьць такі стэрэатып у нашых літаратараў? Пра гэта й пойдзе размова зь імі самімі. А пакуль усё ж некалькі словаў пра "Вострую Браму". Я даю слова дырэктару Беларускае службы Радыё Свабода Аляксандру Лукашуку:
(Лукашук: ) "Я ня ведаю жанравага вызначэньня перадачы "Вострая Брама" – сёньня, пасьля пяці гадоў у эфіры падыходзіць любое, у тым ліку – энцыкляпэдыя. Энцыкляпэдыя няспыннага пошуку і адкрыцьцяў нацыянальнага культурнага кантэксту на мяжы стагодзьдзяў.
Гэта перадача ўспрымаецца многімі слухачамі і архітэктурна-літаральна -- як храм. У лістах, пад час апытаньняў яны гавораць пра узьнёслую музыку, якую ня можна слухаць без пачуцьця гонару за сваю радзіму, сваю культуру. Поўная ўнутранага драматызму, 3-я сымфонія До мінор Каміля Сэн Санса сапраўды арганічна пасуе да той інтанацыі, у якой вядзецца размова пра беларускі кантэкст.
Часам слухачы спрачаюцца з казаньнямі, якія гучаць у "Вострай Браме" – і тады яны шлюць эмацыйныя лісты, у якіх не пагаджаюцца з ацэнкамі, аспрэчваюць высновы, палемізуюць з аўтарамі. Гэта азначае, перш за ўсё, што перадача жывая і ўплывае на жыцьцё.
На радыё Свабода мы штодня пішам зьмест праграмаў па ангельску, у тым ліку назвы перадачаў. Існуюць агульнапрынятыя пераклады назвы Вострабрамскай царквы на ангельскую мову, але мы пішам па-беларуску, лацінкай – Вострая Брама не перакладаецца. Ці, дакладней, наадварот – не патрабуе перакладу".
(Дубавец: ) Аляксандар Лукашук кажа, што "Вострая Брама" не патрабуе перакладу. Не магу з гэты не пагадзіцца. Бо гэта такі самы брэнд як кока-кола ці ролс-ройс. Іншая рэч, што брэнд недастаткова "раскручаны". Пра што сьведчыць і апытаньне на менскіх вуліцах. Мінакам прапанавалася сказаць, ці ведаюць яны, што такое "Вострая Брама"?
"-- Вострая Брама? Не, напэўна, а што, афішавалі?..
-- Вострая Брама -- ня ведаю. Ня чуў, хоць ведаю гісторыю Беларусі ня дрэнна, на мой погляд, але не сустракаў. У Вільні ведаю іншыя помнікі: касьцёл Ганны, Пятра й Паўла, унівэрсытэт XVI ст., вежу Гедыміна, іншыя помнікі...
-- Брама? Ня ведаю. Першы раз чую...
-- Вострая Брама ў Вільні знаходзіцца. Брама -- помнік архітэктуры. Там, па-мойму, Пагоні выява...
-- "Вострая" гэта "острая", а "брама" гэта "ворота". Першы раз чуем. Тут узроставае. Калі б было школьнае нешта, дык узгадалася б...
-- Зь Вільняй нешта зьвязанае...
-- Гэта ня ў Вільні нейкі архітэктурны помнік? Нешта зьвязанае з хрысьціянствам. Бо дакладна ведаю -- зь нейкай старонкай беларускай гісторыі. Матка Боская нейкая там Вострабрамская ёсьць. Ніколі ня бачыў. Мне здаецца, там увесь горад такі, як у нас Траецкае прадмесьце...
-- Вострая Брама? Ну брама такая -- некалькі слупоў заточаных. Песьня, памятаю, была ў кагосьці там... У Сокалава-Воюша ці што: "Вострая Брама, Вострая Брама..."
-- Ня чуў такой назвы ніколі...
-- Ну, гэта ў Вільні знаходзіцца Вострая Брама. Вільня ж была беларускім горадам. І Вострая Брама зьяўляецца сьвятыняй беларускай нацыянальнай, духоўнай сьвятыняй. Вострая Брама -- гэта як бы ўваход у старую частку гораду Вільні, гэта месца вызначаецца паломніцтвам пастаянным".
(Дубавец: ) Як бачым, выпадковыя людзі зь менскае вуліцы маюць прыблізнае ўяўленьне пра нацыянальную сьвятыню -- віленскую Вострую Браму, шчодра апетую клясычнай беларускай паэзіяй. На добры лад, пра гэта кажуць і самі апытаныя, а некалі, няма сумневу, так і будзе, Вострая Брама зьявіцца ў школьнай праграме і тады колішнія ўяўленьні беларусаў пра сваю мінуўшчыну, свае культурныя каштоўнасьці і сваю радзіму стануць, так бы мовіць, адэкватнымі. А пакуль... Пакуль, нават апытаньне сярод будучых спэцыялістаў на філялягічным і гістарычным факультэтах Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту мала чым адрозьніваецца ад апытаньняў вулічных. Пра гэта сьведчыць сюжэт, падрыхтаваны Севярынам Квяткоўскім.
(Квяткоўскі: ) "Вострая Брама" -- гэта пароль. "Parole" -- з францускай перакладаецца як "слова". Калі на пачатку 1990-х я быў студэнтам, для мяне "Вострая Брама" стаяла ў адным шэрагу са словамі-паролямі "Пагоня", "Вільня", "Караткевіч", "Свабода". Аднойчы знаёмая віленская паэтка сустрэла мяне на Вастрабрамскай вуліцы й пытаецца: "І вы прыехалі "набірацца крывіцкага духу?" А я езьдзіў у Вільню штовыходныя да дзяўчыны й на піва да сяброў, якія й паказалі мне Вострую Браму. Тады яна сталася адным з маіх пароляў.
"Што такое Вострая Брама?" З гэтым пытаньнем я колькі дзён блукаў па менскіх ВНУ, кавярнях і клюбах -- там, куды схавалася студэнцтва ад раптоўных маразоў.
Я не дзівіўся, калі чуў "ня ведаю". Я шукаў станоўчых адказаў. Часьцяком мае суразмоўцы імкнуліся прадэманстраваць веданьне беларускай мовы:
-- Што такое Вострая Брама?
-- Острые врата?
-- Острый угол?
"Вострая Брама" -- код-пароль, які адчыняе заслоны розных узроўняў. Вось людзі не адмахнуліся, а паспрабавалі перакласьці. Наступны ўзровень -- верш Багдановіча:
(Дзяўчына: ) "Я толькі што ведаю, што зь верша "Пагоня", там успамінаецца Вострая Брама: "Успомню Вострую Браму сьвятую, і ваякаў на грозных канях".
(Квяткоўскі: ) "Але што канкрэтна за брама, Вы ня ведаеце?"
(Дзяўчына: ) "Не, канкрэтна ня ведаю".
Вядома, за час блуканьняў я адшукаў і больш-менш абазнаных юнакоў:
-- Гэта брама Аўшрас ці Мядзінінкай у Вільні. Там знаходзіцца цудатворны абраз. Верш Багдановіча таксама ведаю...
-- Вострая Брама? У Вільні, гэта самае, брама стаіць, на якой Пагоня. Пра яе пісаў Максім Багдановіч. Вострая Брама -- сымбаль беларусаў, усёй нацыі...
-- Адна з брам гораду калісьці была, але цяпер яна ў цэнтры знаходзіцца. Там абраз, калі не памыляюся, Божай Маці. Фактычна, адна з нашых нацыянальных каштоўнасьцяў...
(Квяткоўскі: ) "Чаму Вострая Брама -- нацыянальная каштоўнасьць?"
(Студэнтка: ) "Брама -- гэта ўваход, можа, у нашу незалежнасьць будучую, таму й сымбаль".
(Квяткоўскі: ) "Яшчэ адна дзяўчына -- зь бел-чырвона-белым значкам на куртцы".
-- Вострая Брама -- гэта, па-мойму, у Вільні ёсьць касьцёл, ці-то... Не, чакайце, гэта выдавецтва літаратурнае. Якое выдае такіх пісьменьнікаў як Васіль Быкаў...
(Квяткоўскі: ) "Вось жа, адчынілася брама больш складанага ўзроўню. Дзяўчынка ня ўпэўненая, як выглядае архітэктурны помнік, але называе выдавецтва "Вострая Брама". Цяперашнія студэнты ўжо ня маюць колішняй магчымасьці безь перашкодаў зьезьдзіць у Вільню на выходныя. Але з-за новай літоўскай мяжы да іх даходзяць кнігі з сэрыі "Вострая Брама". Пра тое сьведчыць і нечаканы адказ другакурсьніцы філфаку, схільнай, напэўна, да творчасьці".
(Студэнтка: ) "Вострая Брама", мне здаецца, што гэта драма нейкая, назва п'есы. Мне здаецца, што гэта жыцьцё -- Вострая Брама. Таму што кожны чалавек павінен адкрыць нешта ў сваім жыцьці, а жыцьцё -- гэта заўсёды барацьба, і таму яна вострая, мне так здаецца".
(Квяткоўскі: ) "І нарэшце -- апошня заслона, якую адкрывае пароль "Вострая Брама". Цьверджаньні, што моладзь ня слухае кароткія хвалі, праўдзівыя толькі часткова:
-- Вострая Брама? Хіба на вашым радыё няма такой праграмы? Я, на жаль, радыё Свабода ня слухаю -- глушаць. Рэкляму бачу часта...
-- Вострая Брама -- гэта брама ў Вільні. Калісьці мела назвы Крэўская, Медніцкая. Ёсьць вядомы абраз. На радыё Свабода ёсьць такая перадача -- "Вострая Брама". Даволі цікавая праграма, слухаю па нядзелях: Зьміцер Бартосік... Цікавыя інтэлектуальныя тэмы.
Каб словы "Вострая Брама" сталіся паролем цэлай нацыі, патрэбная вельмі простая рэч. Трэба зьмяніць Рэспубліку Беларусь, каб зьніклі перашкоды памежнага перасоўваньня. І тады колішнія студэнты, што слухалі альбо чыталі, альбо штосьці чулі пра гэты назоў, узгадаюць пра "ваякаў на грозных канях", а новыя студэнты рана ці позна прыйдуць да Вострае Брамы".
(Дубавец: ) Словы Севярына Квяткоўскага пра "рана ці позна" ня варта разглядаць як выраз ружовага аптымізму. Думка зусім рацыянальная. Калясальныя духоўныя скарбы беларушчыны, яе сымболіка, мова, літаратура ў наш усё больш прагматычны час ня могуць доўга пыліцца ў цэмным пакоі беларускае хаты. Гэта папросту нерацыянальна. Беларусы дафармоўваюцца як нацыя. Яны ўсё больш асацыююць сябе зь межамі і фарматам сваёй краіны, яны ўсё больш масава выказваюцца за незалежнасьць і эўрапейскую арыентацыю. І рана ці позна, апынуўшыся ў сваёй хаце гаспадарамі, яны захочуць быць ня горшымі за суседзяў і зазірнуць у той цёмны дзедаўскі пакой, дзе да часу схаваная разгадка таго, хто яны такія, адкуль узяліся і ў чым іхная місія.
Аднак вернемся да нашае тэмы -- да гаворкі зь беларускімі літаратарамі пра іхнага Гамлета.
Пасьля зьяўленьня ў Беларусі літаратурна-мастацкага голдынгу, пасьля замены рэдакцыяў нашых літаратурных часопісаў, пасьля стварэньня новых часопісаў, пасьля прэс-канфэрэнцыяў і пісьменьніцкага зьезду беларускія літаратары зноў сталі ў цэнтры ўвагі грамадзтва, прычым такой увагі, якой яны не адчувалі ўжо гадоў дзесяць. Перад тым, як загаварыць зь імі пра Гамлета, Зьміцер Бартосік, які падрыхтаваў гэтае апытаньне, папрасіў пачаць з прыватнага клопату, з прыватнае мары. Паэт і філёзаф Ігар Бабкоў:
(Бабкоў: ) "Складанае пытаньне. Звычайна пісьменьнікам забаронена распавядаць пра тое, што яны мараць. І яшчэ больш забаронена распавядаць пра тое, што яны робяць... Я ня тое, што мару, а хацеў бы напісаць тры раманы. Першы раман я ўжо пішу. Сапраўдныя раманы містычна-мэтафізычныя. У якіх бы спрабаваў перадаць той досьвед з апошніх 15-ці, а, можа, апошніх 200 гадоў, якія я адчуваю. Ну я думаю, што годзікаў празь 10 прачнецца і паэзія. Але з паэзіяй -- тут складана казаць. Таму, што яна сама прачынаецца. І плянаваць нічога немагчыма".
(Дубавец: ) Паэт, празаік, мастак і выдавец Адам Глёбус таксама піша раман.
(Глёбус: ) "Раман напісаць. Ну, хутчэй дапісаць. Раней я пісаў пра дамавікоў, цяпер я пішу пра Дом. Дом -- гэта тата, мама, брат, дачка, жонка. І я пішу партрэты з натуры. Вось гэта мая мара".
(Дубавец: ) Раманны настрой таксама ў празаіка Андрэя Федарэнкі.
(Федарэнка: ) "Увогуле, як у пісьменьніка, у мяне былі вялікія ў свой час пляны. Самыя вялікія. Чым больш гадоў я жыву, тым больш яны, чамусьці, зьмяншаюцца, зьмяншаюцца і тым менш хочацца. І дабіраемся да цяперашніх лякальных плянаў. Гэта скончыць раман, які я пішу ўжо гадоў дзесяць. Я яго пішу зь перапынкамі. Пакідаючы на дзіцячыя аповесьці час, на апавяданьні. А пасьля зноў да яго вяртаюся. Вось аповесьць "Нічые", пра якую многія органы друку пісалі, яна якраз плянавалася, як частка рамана. Я яе вымушаны быў адтуль вылучыць і ў асобную аповесьць аформіць. Але раман застаецца. Ён ідзе, і я цяпер толькі ім жыву. І хачу яго скончыць, калі Бог дасьць. Я толькі на самым пачатку шляху. Хаця пішу дзесяць гадоў. Што гэта за пісаньне, і што я за пісьменьнік, гэта ўжо іншым меркаваць".
(Дубавец: ) Уладзімер Сьцяпан некалькі гадоў не друкаваўся і цяпер пачаў супрацоўнічаць з часопісам "Дзеяслоў", які рэдагуе Барыс Пятровіч.
(Сьцяпан: ) "Я для сябе, як для пісьменьніка пэрспэктывы ня бачу. Пішу вось проста й пішу. А пэрспэктыва мяне не цікавіць, як і працэс беларускай літаратуры. Я проста пішу. Мара ёсьць. Простая-простая. Я думаю такая, як у любога нармальнага пісьменьніка. Жыць зь літаратуры. Пісаць тое, што падабаецца. За гэта атрымліваць грошы й жыць.
Вось я доўга-доўга не друкаваўся. Зараз вырашыў крыху падрукавацца. Ня ведаю, што з гэтага атрымаецца. Можа, потым зноў жаданьне друкавацца зьнікне. У мяне жаданьня гэтага не было на працягу гадоў пяці. Проста не хацелася друкавацца татальна. Проста пісаў, пісаў, складаў. Зараз захацелася. А можа, дзякуючы Пятровічу, які сказаў: "Давай будзем друкавацца". Падбухторыў мяне. У "Дзеяслове" я буду друкавацца. Гэта будзе аповесьць, апавяданьні, вершы. І рознае, што пісалася за апошнія гады".
(Дубавец: ) Сам Барыс Пятровіч, які заахвоціў Уладзімера Сьцяпана друкавацца ў сваім часопісе "Дзеяслоў" -- пачуваецца як пісьменьнік крыху разгубленым -- менавіта з-за тых клопатаў, якія зваліліся на яго разам з гэтым выданьнем. Да разгону старога складу часопісу "Полымя" Пятровіч працаваў там намесьнікам галоўнага рэдактара.
(Пятровіч: ) "Цяжкае пытаньне для мяне. На сёньня ў мяне адная мара. Хацелася б куды-небудзь зьехаць, схавацца, зьнікнуць... Зашыцца ў які-небудзь куточак, на які-небудзь востраў. Сесьці, агледзецца, адумацца, пісаць, пісаць, пісаць... Што пісаць, гэта ўжо ня столькі важна. За гэты час столькі ўсяго назьбіралася. Столькі накідаў ёсьць. Але ўвесь час не хапае часу. Увесь час жыцьцё ставіць перад нейкімі сваімі ўмовамі, і застаецца толькі бегчы наперад. І не спыняючыся, не азіраючыся ці ў права, ці ўлева, толькі наперад і наперад. І чым болей сходзіць дзён і начэй, тым больш здаецца, што вось гэтая цішыня, спакой, адзінота недасягальныя. Тым больш цяпер, калі я ўвязаўся ў новую справу. Калі мы з сябрамі распачалі рабіць новы часопіс, здаецца, увогуле, дзень яшчэ зьменшыўся. Час нейкім чынам сьцяўся, сканцэнтраваўся. Сьціснуўся да такой ступені, што на сябе, фактычна, не застаецца яго. І таму, баюся, што мары так і застануцца марамі. Задумы так і застануцца задумамі. Гэта вельмі ў прынцыпе страшна..."
(Дубавец: ) У першым нумары альтэрнатыўнага і недзяржаўнага часопіса "Дзеяслоў" няма вершаў Людкі Сільновай. Але гэта ня значыць, што яны ня зьявяцца ў наступных нумарах. Сама ж паэтка марыць пра прыгожую кніжку.
(Сільнова: ) "Мару выдаць цудоўную кніжку, на раскошнай паперы. З надзвычайна прыгожымі ілюстрацыямі. З тэкстам маіх самых лепшых вершаў. Каб усе яе шукалі па крамах, каб усе пра яе гаварылі. І каб я ведала, што нарэшце спраўдзілася, як паэтэса. А яшчэ я мару, каб ператварыць сваю кватэру ў прыгожы літаратурны салон. Абсталяваць яго так адмыслова. Я б мяняла інтэр'еры прыкладна раз на год. І запрашаць сяброў, і сяброў маіх сяброў. І ворагаў маіх сяброў. На цікавыя літаратурныя дыскусіі. Сучаснае, мяркую, у нас будзе музычнае афармленьне. З дапамогай сучаснай тэхнікі. Хаця, я вельмі люблю жывы гук. Магчыма, да насу будуць прыходзіць музыканты. І, наколькі гэта магчыма ў нашай невялікай кватэры, граць на жывых інструмэнтах".
(Дубавец: ) Паэткам да твару лёгкакрыласьць. Паэтам жа часта ўласьцівая катэгарычнасьць, у тым ліку і ў марах. Віктар Шніп.
(Шніп: ) "Як літаратар хачу напісаць твор, каб усе ахнулі. Сказалі: "Такога не было й наўрад ці калі яшчэ будзе".
(Дубавец: ) А вось своеасаблівы літаратурны патрон Віктара Шніпа Леанід Галубовіч сваю паэзію завязаў на вузел і піша цяпер толькі нататкі ды рэфлексіі. Можа быць таму ён ні пра што ня марыць.
(Галубовіч: ) "Я заўтрашняга дня свайго, на жаль, ня ведаю. Вось мне б учарашняе дарабіць".
(Дубавец: ) Людміла Рублеўская мае вышэйшую літаратурную адукацыю. Яна піша вершы і крытычныя артыкулы. Заўважу, што сапраўды прафэсійны падыход у гэтай справе стаў у Беларусі вялікай рэдкасьцю. У Людмілы ён відзён і тады, калі яна гаворыць пра свае літаратурныя мары.
(Рублеўская: ) "Я ня стаўлю перад сабой нейкую канкрэтную планку. Вось даскочу й ўсё, усяго дасягнула. А калісь, калі толькі пачынала, у мяне, як і ў многіх з майго пакаленьня, быў Уладзімір Караткевіч. Калі гаварыць больш агульна, мару зрабіць, як мага больш. Як мага больш аддаць. Можа быць, самае каштоўнае, што можа быць для літаратара, гэта -- быць упэўненым, што калі-небудзь яго твор перачытаюць з тымі самымі пачуцьцямі, зь якімі ён нараджаўся. І я ў гэта веру, спадзяюся. А астатняе -- як Бог адпусьціць".
(Дубавец: ) Нарэшце, апошні з апытаных -- Алесь Пашкевіч, які на нядаўнім зьезьдзе Саюзу Пісьменьнікаў быў абраны старшынёй гэтай арганізацыі.
(Пашкевіч: ) "Калі шчыра, хочацца напісаць незвычайную рэч, дзе гісторыя і наш сёньняшні дзень будуць пераплеценыя, зьнітаваныя. Ёсьць назва гэтай рэчы, ёсьць задумы, ёсьць своеасаблівы плян. Мара новай кніжкі. І часу для яе напісаньня. Мару пра вольны, спакойны, шчасьлівы час".
(Дубавец: ) Агульная карціна ў гэтым апытаньні атрымалася даволі стракатая. Але слова "раман" прысутнічае ў ім настойліва і выразна. Беларускія літаратары тужаць па рамане.
Нельга сказаць, што ў нас ня пішацца і не выпускаецца тоўстых празаічных кніжак. Але яны праходзяць амаль незаўважна. Гаворка ідзе пра зьяву ў літаратуры. Мабыць самім літаратарам было б нясьціпла сказаць, што яны хочуць напісаць культавую кнігу -- тую, што сталася б знакам нашага часу і настольнай у цяперашняга пакаленьня. Таму гавораць пра раман.
* * *
Перапынім на час гутарку зь літаратарамі, якія дзеляцца сваімі таямніцамі -- нібы падарункамі да пятых угодкаў перадачы "Вострая Брама".
За гэтыя пяць гадоў істотнае месца ў нашай перадачы займала выяўленчае мастацтва. Апекаваўся гэтай тэмай мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі. Прыблізна ў адзін час са зьяўленьнем на радыё "Вострае Брамы", на старонках газэты "Наша Ніва" пачалася публікацыя цыклю "Сто твораў беларускага мастацтва ХХ ст." Напісаўшы за гэты час прыблізна палову ад задуманага, Сяргей Харэўскі прыпыніўся і азірнуўся. Аказалася, што ня толькі мы, але й нашыя ўяўленьні перайшлі нейкую істотную часавую мяжу і мы ўсе апынуліся ў іншым стагодзьдзі, адкуль усё ранейшае бачыцца крыху па-іншаму. Я папрасіў Сяргея распавесьці пра тое, што ён цяпер думае пра сваю мастацтвазнаўчую сэрыю, як плянуе карэктаваць сьпіс адабраных раней шэдэўраў і ці зьмяняецца агульны погляд на мастацтва.
(Харэўскі: ) "На ганку эпохі, што гучна азвалася круглай лічбаю – ХХ стагодзьдзе, засталіся дзьве рэчы: вінаватасьць і ілюзія. Вінаватыя ці тыя, хто вінавацяць сябе – цэлыя нацыі, цэлыя сацыяльныя станы бязь Веры грукаюць сябе ў грудзі. І, паралельна, цэлая плойма прафэсійных ілюзіяністаў на розных кантынэнтах спрабуе растлумачыць, у чым ёсьць каштоўнасьць створаных імі ілюзіяў. Напрыклад – блізкасьць да жыцьця, альбо да тых самых масавых ілюзіяў, зь якімі зжыліся ўжо пакаленьні. Адна з гэткіх ілюзіяў – моц мастацтва.
У мінулым, ХХ стагодзьдзі, беларускае мастацтва мела шырокі спэктар для самарэалізацыі. Прынамсі, усе вялікія сусьветныя стылі знайшлі ў нас сваё адлюстраваньне: сэзанізм, супрэматызм, сацрэалізм, сюррэалізм... Больш за тое, Беларусь і сама сталася калыскай многіх сусьветных, клясычных цяпер, стыляў – ад Шагалаўскіх летуценьняў да абсалютна прагматычных пошукаў савецкіх канструктывістаў. Але ці зьмяніла тое мастацтва, дзякуючы сваёй моцы, Беларусь?
Азіраючы велізарны спэктар нашага нацыянальнага даробку, мушу сказаць -- не. Ані сусьветная вядомасьць нашых мастакоў, ані гвалтоўная -- праз падручнікі й манумэнты -- прапаганда мастацтва, не пакінулі знакаў у беларускай сьведамасьці. Запытайцеся ў людзей, каго яны ведаюць зь беларускіх мастакоў і чым тыя такія слаўныя? Адказы загадзя вядомыя... Часьцяком даводзіцца чуць такую трывіяльнасьць: "Вялікі мастак? А хто яго ведае?" Выпадковы мінак ня ведае беларускага мастацтва. Нават аўтараў тых помнікаў, што ён бачыць штодзень, альбо ілюстрацыяў у падручніках, на якіх узгадаваліся цэлыя гэнэрацыі. У мастацтве мала абазнаная нават гуманітарная інтэлігэнцыя. І тут -- адна з найвялікшых загадак. Што было ня так? Магчыма, насамрэч, беларусы – нацыя паэтаў, а не мастакоў. Накшталт літаратурных ірляндцаў. А мастакоўская нацыя – галяндцы: Рэмбрандт, Ван Гог, Мандрыян..."
(Дубавец: ) Сапраўды, можна сходу прыгадаць цэлы шэраг ірляндзкіх літаратараў, балазе сямёра зь іх ляўрэаты Нобэлеўскай прэміі. А вось ірляндзкіх мастакоў трэба шукаць у даведніках. Гэтаксама як галяндзкіх літаратараў. Кожная нацыя абірае найбольш блізкія сабе шляхі самавыяўленьня. Адныя выдатныя футбалісты, у іншых добра атрымліваецца баскетбол. У перадачах "Вострае Брамы" мы неаднойчы спрабавалі вызначыць такі рэестар для беларусаў. Няма сумневу, што ў агляднай пэрспэктыве гэтай тэме канца няма. Што да мастацтва, дык...
(Харэўскі: ) "... прычына яшчэ і ў тым, што да сёньня мы так і ня маем свайго падручніка беларускага мастацтва. Нават пры дапамозе тых шматтомных адмысловых выданьняў, што ёсьць, немагчыма дазнацца, напрыклад, пра лёс жывапісца Каўроўскага, самага выбітнага нашага постімпрэсіяніста даваенных гадоў, альбо пра заходнебеларускага графіка Кршчаноўскага. Пра мастацтва Заходняе Беларусі наогул ня выйшла ніводнае кнігі.
Вялікай ілюзіяй мінулага стагодзьдзя стала ўпартае выданьне альбомаў ды пэрыёдыкаў, прысьвечаных беларускаму мастацтву. Але яны не дадалі нікога да вузкага кола публікі новых гледачоў. Часам вусьцішна бывае ад самоты ў прасторнай залі Палаца мастацтва.
Спрабуючы запоўніць пустку, для свайго праекту "Сто твораў ХХ стагодзьдзя", я найперш абіраў тыя творы й тых творцаў, пра якіх было напісана замала, альбо наогул нічога не пісалася па-беларуску. На гэта мае апанэнты азываліся пытаньнем: ці тыя творцы былі беларускімі і, ці гэта ёсьць, насамрэч, агульнай, па-за-нацыянальнай каштоўнсьцю?.. Маўляў, Рушчыц, Суцін ці Дабужынскі ў трунах бы перавярнуліся, каб дазналіся пра тое, што я далучыў іх да беларушчыны.
Але, у адрозненьні ад рэальнага жыцьця мастацтва – структураванае. Мастацтва дзеіць паводле законаў, а ня зьбегу акалічнасьцяў, як жыцьцё. І, паводле тых мастацкіх законаў, мастак непарыўна зьнітаваны зь месцам свайго выхаваньня, адукацыі й працы. Пабачаныя ім тут колеры, сьвятло й плястыка краявіду перадвызначаюць ягоную творчасьць. Каб Далі ці Сікейрас нарадзіліся і ўзгадаваліся ў Беларусі, мы можа й ня мелі б такіх творцаў. А зь іншага, нашага боку, хто не пазнае віцебскага паветра ў Шагала?"
(Дубавец: ) Сяргей Харэўскі распавядае пра мастацтвазнаўчую сэрыю "Сто беларускіх твораў ХХ ст.", якую ён стварае на працягу ўжо больш чым пяці гадоў. Тыя, хто сачыў за публікацыямі гэтай сэрыі ў "Нашай Ніве", зачакаліся працягу. Аўтар разважае і пераацэньвае ўжо зробленае.
(Харэўскі: ) "Што праўда, я перабольшыў, дадаўшы да сьпісу беларускіх шэдэўраў рэчы Антокальскага й Рэпіна. Помнік Кацярыне Другой, што зрабіў першы зь іх у Вільні, безумоўна варты ўвагі ў кантэксьце беларускае гісторыі й літаратуры, але ён ня быў ні вынікам, ні працягам нашае традыцыі. Роўна ж як і партрэт беларускага селяніна, напісаны Рэпіным. Гэтыя два творцы – яскравы прыклад каляніяльнага стылю часоў імпэрыі, роўна ж як і скульптар Мікешын, ці якія жывапісец Ягораў з архітэктарам Разанавым. Тэма цікавая, але недатычная да беларускасьці.
Адзін з заснавальнікаў клясычнага мастацтвазнаўства Ўолтар Патэр заўважыў, што ўсе віды мастацтва ймкнуцца да таго, каб у іх гучала музыка. Прыгожы вобраз. Заплюшчу вочы й... спрабую пачуць музыку Азгура, Савіцкага, Кішчанкі. Маршы? Не, ня маршы... Камэрны аркестар, з той скрыпачкай? Не. Але, што пэўна, гучыць нешта да болю знаёмае. Са сьвету колішніх ілюзіяў.
Вялікая нізка палотнаў Міхала Савіцкага "Лічбы на сэрцы", што аздабляе цяпер музэй "вялікай айчыннай вайны", была створаная пад эклектычным уплывам самых розных кшталтаў. Савіцкі, напэўна, быў перакананы, што альбомы "капіталістычнага" Далі, альбо мэксыканскіх "муралістаў" не трапляюць у рукі іншых мастакоў. Нічога з цыклю "Лічбаў..." не патрапіць у сьпіс твораў ХХ стагодзьдзя. Бо дзіўна параўноўваць Савіцкага з Далі, альбо лічыць ягоны аўтапартрэт у канцлягернай уніформе – "парадным".
Неяк, на маё пытаньне, якім мусіць быць найноўшае выяўленчае мастацтва, беларуская мастачка з Канады Івонка Сурвілла адказала, што выяўленчае мастацтва перадусім мусіць быць выяўленчым. То бок, выказваць пэўныя ідэі візуальнымі сродкамі. У іншым разе мастацтва ператвараецца ў дэкор. Тое ж самае, але не ў дыпляматычнай абалонцы, мне сказаў і Лёнік Тарасэвіч.
Ідэі, калі яны ня ёсьць уласным прадуктам, запазычаныя альбо прыстасаваныя, нават пры ўсім таленце ілюзіяніста, трапляюць у нішто...
Самыя лепшыя творы таго ж Савіцкага ці Кішчанкі – гэта тое, што яны вычувалі насамрэч. У нашую гісторыю ўвойдуць карціны, прысьвечаныя таму побыту, у якім яны жылі (кшталтам Савіцкіх «Хлябоў», альбо «Маці» Кішчанкі). Тыя рэчы, дзе яны адчувалі адказнасьць.
Адказнасьць мастацтвазнаўцаў, кшталтам мяне, палягае ў тым, каб даць усяму гэтаму, вышэй зробленаму, выслаўленаму, працытаванаму, адпаведнае асьвятленьне. І, барані Бог, памыліцца... Бо, з прычыны тае самае правіны, я ня маю цяпер ілюзіяў".
(Дубавец: ) Дай Бог, каб і чытачы ня мелі ілюзіяў наконт працягу мастацтвазнаўчае сэрыі Сяргея Харэўскага "Сто твораў беларускага мастацтва ХХ ст." Сяргей абяцае неўзабаве аднавіць публікацыі.
* * *
І вось мы набліжаемся да кульмінацыі сёньняшніх пятых угодкаў "Вострае Брамы". Гэта супольная мара беларускіх літаратараў майго пакаленьня -- такая, як у артыстаў сыграць Гамлета. Які ён -- Гамлет беларускіх інжынэраў чалавечых душ? Прачыню адразу таемны кантэкст гэтага пытаньня. Рэч у тым, што ў беларусаў найбольш адэкватнымі выразьнікамі запаветных памкненьняў былі і ёсьць літаратары. Нехта нават трапна заўважыў, што беларусы як нацыя вычыталі сябе ў кніжках. А калі так, дык паводле законаў лёгікі пісьменьнікі скажуць нам пра тое, чаго і ад іх чакаюць іхныя чытачы, а можа быць, гэта будзе куток жаданьняў усіх беларусаў. Так ці інакш, паспрабуем.
Найбольш асьцярожны ў меркаваньнях, як яму тое і належыць -- новы старшыня саюзу пісьменьнікаў Алесь Пашкевіч.
(Пашкевіч: ) "Я думаю, што сама менш на сёньня у Саюза беларускіх пісьменьнікаў 501 мара. Колькі сяброў Саюза, столькі мараў. Мары бываюць разнаплянавыя, рознаўзроўневыя. Калі гэта тычыцца толькі прафэсійнай дзейнасьці, ня пляну грамадзкага, сацыяльнага, быцьцёвага, на сёньня, наколькі я ведаю, мары будзённыя. Выдаць кніжку й атрымаць ганарар, каб можна было думаць пра кніжку наступную. У маладзейшых маладзейшыя мары, у людзей больш вопытных, сталых -- больш сталейшыя й мары. Мне здаецца, пісьменьнікі беларускія больш сьціплыя ў сваіх марах. Яны хоць і пачуваюцца спадкаемцамі і Янкі Купалы, і Максіма Багдановіча, але мне думаецца, што наіўна сёньня будзе ім марыць пра славу Купалы, славу Багдановіча".
(Дубавец: ) Адам Глёбус засьцерагае беларускіх пісьменьнікаў ад безагляднага пераемніцтва чужых узораў.
(Глёбус: ) "Такая планка ёсьць ва ўсіх. Як кожны вайсковец хоча быць Напалеонам, як кожны мастак хоча стаць у пэўным узросьце Леанарда да Вінчы, так ёсьць пісьменьнікі, якія хочуць быць Стывэнам Кінгам. Вось на сёньняшні дзень уяўленьне пра супэр-пісьменьніка -- гэта вобраз Стывэна Кінга. Ён вельмі распаўсюджаны. І я лічу, што гэта хвароба. Пры тым яна вельмі небясьпечная.
Я назіраў за мастакамі, як людзі таленавітыя, здатныя захапляліся нейкаю асобаю ў мастацтве... Вельмі папулярны, напрыклад, Леанарда да Вінчы. І чалавек малюе козачак, малюе звычайна, як усе. Раптам зьяўляецца подпіс "Леанарда да Вінчы". Трэба такіх людзей шкадаваць...
У маім выдавецтве, я ведаю. калі пісьменьнік загаворвае пра Стывэна Кінга, то гэта вельмі небясьпечная зьява. Трэба зь ім вельмі акуратна, вельмі тактоўна абыходзіцца. І паспрабаваць пераканаць, што ня трэба быць Стывенам Кінгам, а трэба быць проста звычайным чалавекам. Артыст марыць сыграць на сцэне Гамлета. Увасобіць гэты вобраз. Дык вось, усё гэта вельмі патрэбна, калі ты вучышся. Тады, пакуль ты вучышся, ты можаш быць і Леанарда да Вінчы, і Мікелянджала, і Рафаэлем, і прымерыць на сябе 125 кашуль. І на ўзроўні вучобы, напісаць пад Пушкіна, напісаць пад Янку Купалу, напісаць пад... -- гэта нармальнае акадэмічнае заданьне. Маналёг Гамлета -- гэта нармальнае акадэмічнае заданьне любога артыста, я лічу. Іншая справа -- маніякальна, бясконца вучыць гэты адзін і той жа маналёг, і зацыкліцца на гэтым".
(Дубавец: ) Ігар Бабкоў сумняваецца ў самой пастаноўцы пытаньня пра супольную мару.
(Бабкоў: ) "Немагчыма казаць пра ўсіх беларускіх пісьменьнікаў, як пра агульную масу. Шэрую ці, наадварот, бліскучую. Я думаю, што такім часам, калі ў кожнага была мара "сыграць Гамлета", быў канец 80-х -- пачатак 90-х гадоў. Хутчэй за ўсё, гэта было ня званьне і ня прэмія. А сытуацыя, калі можна сказаць патаемнае. Беларуская савецкая культура, яна ў гэтым сэнсе была арганізавана як балота -- цьвёрдая паверхня, за якой пачынаецца нейкая глыбіня. І вось пісьменьнікі спадзяваліся, марылі выявіць гэтую глыбіню. Наколькі гэта ўдалося... Я думаю, што не ўдалася. Зараз, паколькі ў беларускім грамадзтве тое пачэснае, цэнтральнае месца культурнага героя, якое раней па праву належала беларускаму пісьменьніку, па чарзе пачалі займаць Вялікі журналіст, а потым Вялікі паліттэхноляг, ці Вялікі мэнэджэр, арганізатар падзеяў і разьмеркавальнік грошай, то хутчэй за ўсё, гэтая мара ня тое, што зьнікла, яна стала мэтафізычнай. Яна цяпер разьмяшчаецца па-за рэальнасьцю. Літаратары разумеюць, што могуць нешта зрабіць істотнага, але пры гэтым яны разумеюць, што ў сыстэме культуры, у сыстэме грамадзтва гэтае істотнае ня тое, што ня будзе пачутае, а, можа быць, ня будзе існаваць увогуле, як істотнае".
(Дубавец: ) Андрэй Федарэнка таксама аспрэчвае самое паняцьце супольнае мары, маўляў, шмат залежыць ад маштабу і спэцыфікі таленту.
(Федарэнка: ) "Некалькі апошніх гадоў, з кім я ні гаварыў, і за чаркаю, і бяз чаркі, у іх сапраўды памяншаецца апошні крытэрый, які павінен быць самы высокі. Ну, калі не хадзіць вакол ды каля, адзін раз па п'яне сказаў я свайму самаму блізкаму сябру, вядомаму пісьменьніку, што хачу атрымаць Нобэлеўскую прэмію. Ён на мяне паглядзеў, як на страшнага прыдурка, і сказаў: "Гэта ня модна цяпер. Хто цяпер атрымоўвае гэтыя прэміі? Ты што? Пісьменьнік, які перад сабою ставіць мэту атрымаць у літаратуры Нобэлеўскую прэмію, ён для мяне, -- сказаў мой сябра, -- чалавек кончаны". Ён мяне зьмяшаў зь зямлёй. Я сам сабе здаўся маленькім, сьціпленькім, дохленькім. Што цяпер Нобэлеўскую прэмію атрымаць? Ёсьць нешта больш вышэйшае, чым гэтая Нобэлеўская прэмія. Тое самае і ў тэатралаў сыграць Гамлета. Можа гэта не зусім тое. Можна моцна сказаць "кушаць подана", і гэта будзе лепш, чым слабы Гамлет".
(Дубавец: ) Падобную думку -- пра тое, што кожнаму сваё -- выказвае і Людміла Рублеўская.
(Рублеўская: ) "У кожнага ёсьць свая мерка вышэйшых дасягненьняў. Можна, вядома, арыентавацца на Ўладзімера Караткевіча, на Багдановіча. Ну, ня ведаю... У кагосьці такая мерка, можа, Анатоль Сыс. Але мне здаецца, што гэта ёсьць меркі... Вось, тое, што ў сваім раёне, у "шматтыражцы" надрукавалі, у сваёй краіне, у коле беларускай літаратуры... Але ж гэта ўсяго толькі колы. Далей ідзе кола сусьветнай сучаснай літаратуры. Але й гэта кола, яно зноў такі абмежаванае пэўным часам. І таксама гэта не канчатковы вынік і не вышэйшая планка. Так што, мне здаецца. што творца, пісьменьнік павінен рахункавацца толькі сам з сабою. Таму, што толькі чалавек-рамесьнік у сабе ўпэўнены. А творца -- гэта самагрыз".
(Дубавец: ) Барыс Пятровіч падазрае, што супольная мара беларускіх пісьменьнікаў ужо зьдзейсьнілася.
(Пятровіч: ) "Я думаю, больш актуальна для пісьменьніка напісаць "Гамлета". Але згадваючы свае студэнцкія гады, дзе нас на курсе было некалькі чалавек, якія пісалі прозу, пісалі вершы, мы часта зьбіраліся, чыталі свае творы, абмяркоўвалі напісанае. Абмяркоўвалі ўвогуле, што адбываецца ў літаратуры. І адзін з нас, Валодзя Сотнікаў, падлічыў, колькі было Талстому, калі ён напісаў "Вайну і Мір". Праз колькі гадоў пасьля вайны з Напалеонам ён нарадзіўся. І, улічваючы вопыт Талстога, удзелу ў вайне ў Севастопалі, сказаў, што нашае пакаленьне павінна таксама напісаць сваю "Вайну і Мір". Таму што мы нарадзіліся праз прыблізна такую ж колькасьць гадоў пасьля Вялікай Айчынай вайны. Мы маем досьвед Афганскай вайны, наша пакаленьне. І таму сярод нас павінен зьявіцца чалавек, які напіша "Вайну і Мір". Ці мы павінны напісаць. Я гляджу -- сыходзяць гады, мы старэем, аддаляемся ад тых юнацкіх мараў. Але так і не зьявіўся чалавек, які б напісаў гэтую "Вайну і Мір". Можа быць, сёньня й няма патрэбы ў такіх маштабных, вялікіх творах. Бо тады яшчэ, мы таксама жартавалі між сабой, перафразуючы радок вядомай песьні, "мы раждзены што б Кафку здзелаць былью". Думалі пра трошкі іншую літаратуру. Не пра літаратуру талстоўскага накірунку, а, хутчэй, пра літаратуру мадэрновую, альбо новую ўвогуле. Дык вось на сёньня можна сказаць, што ў прынцыпе, гэтая мара, ці задача, якая стаяла перад нашым пакаленьнем, збылася. І Кафка стаў быльлю ня толькі ў літаратуры, але і ў жыцьці".
(Дубавец: ) Мара Ўладзімера Сьцяпана магла б спадабацца ці ня кожнаму беларускаму чалавеку, ня толькі пісьменьніку.
(Сьцяпан: ) "Я думаю, што ў беларускіх пісьменьнікаў такая мара ёсьць. Але я гэтай мары ня ведаю. І мяне іх мары не цікавяць. І думаю, што яны будуць супадаць з маёй марай. Гэта пісаць тое, што падабаецца. І каб за гэта яшчэ плацілі грошы. Хоць я разумею, як нармальны чалавек, што такога проста ў жыцьці не бывае. Гэта мара. Яна ня можа зьдзейсьніцца. Але гэта так. Мне такога хацелася б".
(Дубавец: ) Самая палітызаваная мара -- у сёньняшняга рэдактара газэты "Літаратура і Мастацтва" Віктара Шніпа. Няма сумневу, што зь ёй згодныя ўсе нашы літаратары. Але менавіта з-за гэтага пакінулі яе за рамкамі сваіх адказаў. Літаратар паводле вызначэньня імкнецца быць арыгінальным.
(Шніп: ) "Ёсьць супольная мара, каб Беларусь была незалежная. Вось і ўся мара ва ўсіх. У гэтым, відаць, усе аднолькавыя з нас. А на другім месцы ўжо творы, бо калі ня будзе Беларусі, каму нашыя творы будуць патрэбныя. І той твор, які я хачу напісаць. Якім усе зьдзівяцца".
(Дубавец: ) Леанід Галубовіч кажа пра Песьняра, але ўдакладняе, што сябе ў гэтай ролі ня бачыць:
(Галубовіч: ) "Сыграць ролю Гамлета, ці, пераводзячы на нашыя беларускія рэйкі, Песьняра ХХІ стагодьдзя. Ролю песьняра беларускага, новага. Янка Купала, Колас, ну нейкім чынам далічым сюды Багдановіча... Сёньня адзін спрабуе сыграць ролю, Анатоль Сыс. І бачым, што з гэтае ролі атрымалася. Карыкатура, можна сказаць. Хаця, драматычныя калізіі яго лёсу яшчэ да канца не расшыфраваныя, а паэзія і месца яе ня вызначанае. На думку маю, Галубовіча, гэта высокага кшталту паэзія, якая зойме сваё пачэснае месца. А сам я ніякай такой ролі не хацеў бы граць. Я б хацеў нейкую падсобную ролю, якая б дапамагла вось такім творцам, якія мараць сыграць ролю Песьняра, падштурхнуць іх. Быць ім п'едэсталам. Я палічыў бы гэта за гонар".
(Дубавец: ) Нарэшце, Людка Сільнова вырашыла сказаць за ўсіх:
(Сільнова: ) "Мне здаецца, усе беларускія пісьменьнікі, мы так выхаваны, мараць стаць Народнымі пісьменьнікамі. І гэта вось, быць народным пісьменьнікам, Сымонам-музыкам, ці яшчэ якім міфічным песьняром, які кліча за сабой народ і вядзе да шчасьця, гэта й ёсьць найвялікшая мара беларускіх пісьменьнікаў, іхны "Гамлет".
(Дубавец: ) Гамлет беларускіх літаратараў -- гэта Сымон-Музыка. Людка Сільнова падкрэсьліла, што мы так выхаваныя. Менавіта такі стэрэатып песьняра даецца беларусам яшчэ ў школе. Такі стэрэатып адпавядае той ролі, якую сыграла і грае сёньня літаратура ў станаўленьні беларускае нацыі. Хіба кожны пачатковец не ўяўляе сябе хоць на імгненьне Янкам Купалам ці Максімам Багдановічам. І ў гэтым вялізнае адрозьненьне беларускай сытуацыі ад, скажам, літоўскай або польскай ці, найлепей вядомай беларусам, расейскай. Гадоў дзесяць таму ўдзельнік сёньняшняй перадачы Адам Глёбус у палеміцы зь нейкім расейскім паэтам выказаў такі аргумэнт -- я ў адной анталёгіі зь Янкам Купалам буду друкавацца, а ты ў адной з Пушкіным -- ніколі. Можна бачыць у гэтых словах завышаную самаацэнку, але ўрэшце так і сталася. Ва ўкладзенай Нілам Гілевічам "Анталёгіі беларускай паэзіі" Глёбус друкаваўся разам зь Янкам Купалам.
Гэты прыклад я прывёў дзеля таго, каб пераканацца ў слушнасьці падказанае Людкай Сільновай разгадкі. Гамлет беларускіх літаратараў -- гэта Сымон-Музыка, народны пясьняр, або, калі хочаце -- Янка Купала. З такой вось высновай, зь яшчэ адным пацьверджаньнем таго, што беларусы -- нацыя паэтаў, я завяршаю юбілейны і адначасова чарговы выпуск перадачы пра беларускі культурны кантэкст. Слухайце Вострую Браму, ідзіце да яе, уваходзьце ў ейны атвор і вам адкрыецца мноства неразгаданых тайнаў беларушчыны, яе гісторыі і культуры.
