Неяк у дыскусіі пра будучыя выбары зноў ажывілася тэма пісьменьніка і дзяржавы. Нехта сказаў: чаму я, літаратар, павінен пра гэта думаць? Сапраўды, чаму? Ці залежыць творца ад палітыкі? Натуральна, у кожнага гэтая залежнасьць свая, але ёсьць яшчэ і залежнасьць цывілізацыйная, і нацыянальная. Вось вам нядаўні прыклад - Сэлінджэр, які ўжо даўно нічога ня піша, але застаецца адным з самых тыражаваных аўтараў у ЗША і сьвеце. Варта толькі перанесьці гэты прыклад на беларускую глебу, каб пераканацца, што тут ён немагчымы. Па-першае, у нас дзяржава праводзіць палітыку "ураўнілаўкі" талентаў, па-другое, няма жывога літаратурнага працэсу і свайго літаратурнага рынку. У выніку "наш Сэлінджэр", які перастаў пісаць і зашыўся ў правінцыю, быў бы зараз жа ахвотна забыты.
У прыведзеным прыкладзе ключавое слова - глеба - наша і іхная. Тое тло, на якім усё і адбываецца. Палітыка фармуе тло, на якім узрастае культура. Культура залежыць ад фундацыяў - ці то прыватных, ці то дзяржаўных. Выдавецкія, экспазыцыйныя, музычныя альбо кінапраекты залежаць ад фінансаваньня. А калі дзяржава ў сілу сваёй ідэалягічнай неадэкватнасьці грошай не дае, застаецца бізнэс і прыватны фундатар. А калі бізнэс запалоханы дзяржаваю. Застаецца дапамога з-за мяжы. Наколькі гэта істотна? Уявіце сабе, каб Скарына не знайшоў спонсара на свае кнігі. Не было б Скарыны.
Вось яно тло, на якім існуе культура і якое сёньня абсалютна залежыць ад выніку блізкае палітынае разьвязкі. За Лукашэнкам жывая беларуская культура мусіла амаль цалкам перайсьці на заходняе фінансаваньне. Неўзабаве пацягнуліся на захад і самыя творцы. Калі ж пасьля выбараў застанецца той самы рэжым, колькасьць літаратараў-эмігрантаў павялічыцца. Паедуць у пошуку спрыяльнага для творчасьці тла.
Я пачаў сёньняшнюю перадачу з абавязковай цяпер тэмы выбараў, але зрабіў гэта дзеля таго, каб адштурхнуцца ад яе. Сапраўды, усе цяпер шмат думаюць і гавораць пра гэта. Але разам з тым побач, на тым самым тле адбываюцца, доўжацца і шырацца іншыя лякальныя жыцьці і сьветы. Напрыклад, сваім жыцьцём жывуць мэмарыяльныя шыльды. Яны зьяўляюцца і зьнікаюць, уступаюць у кантакт і нават змагаюцца паміж сабою. Сяргей Харэўскі падгледзеў жыцьцё беларускіх мэмарыяльных шыльдаў у Вільні на пряцягу толькі гэтага лета.
(С.Харэўскі: ) "Бронзавага барэльефу Рыгора Шырмы, што быў на ягоным доме каля Прачысьценскага сабору, гэтак і не знайшлі. Яго скралі яшчэ ўвесну. Гранітныя табліцы па-літоўску й па-беларуску пакінулі, а барэльеф з бронзы, бадай ужо й пераплавілі. Хоць той Шырма быў болей падобны да якога казаскага акына, чым да беларускага кампазытара, а ўсё адно шкада. Цяпер тыя дзьве гранітныя таблічкі глядзяцца недарэчна.
А вось мэмарыяльнае мармуровае шыльды Кастусю Каліноўскаму, што была на вуліцы ягонага імя, колішняй Малой Пагулянцы, не шкада... Яе ўсталявалі яшчэ за савецкім часам і расейскі надпіс на ёй сьведчыў, што "Костас Калинаускас – руководитель овободительного восстания в Литве". За рогам таго ж дому, дзе вісела згаданая шыльда Каліноўскаму, была мэмарыяльная табліца Вацлаву Ластоўскаму. На жаль, не прабыла яна тут і году. Гэтым летам прапала. Хоць была са звычайнага чыгуну й наўрад ці каму спатрэбілася на мэтал. Разважалі з калегам, хто б такое мог учыніць. Прыйшлі да ўнёску, што зусім не абавязкова літоўцы. Мог і які беларус-вэтэран партыі. Бо ж і ў Менску ніхто цяпер не дазволіць шанаваць Ластоўскага. Дык на што наракаць? Хіба на тое, што літоўская паліцыя ня сочыць за зьберажэньнем у Вільні памяці пра беларускага акадэміка.
Зрэшты, у Менску не ўшанаваны ня толькі Ластоўскі. Да прыкладу, гарвыканкам ня даў дазволу на ўсталяваньне шыльды ў памяць Фэрдынанда Рушчыца, да ягонага леташняга юбілею, на будынку былое гімназіі, дзе будучы мастак, прафэсар Варшавы, Кракава й Вільні, правёў свае школьныя гады й дзе пачынаў маляваць. А вось у Вільні яму мэмарыяльную табліцу з барэльефам усталявалі такі ўвесну. Натуральна, надпісы па-польску й па-літоўску. Пра беларусаў не вядзецца, бо самі ж не азываюцца... Гэтым летам віленскі дом Рушчыца ў двары на Замкавай быў адрэстаўраваны і ўпрыгожаны кветнікам перад ім.
Гэтым жа летам быў (каторы раз!) адрамантаваны й перафарбаваны дом з майстэрняю іншага беларускага мастака, Пётры Сергіевіча. Ягоная мэмарыяльная табліца - таксама каторы ўжо раз - прапала, цяпер ужо незваротна, недзе ў чэрвені. Упоперак ўсяго колішняга дому Сергіевіча транспарант – "Прадаецца"...
А яшчэ гэтымі летнімі днямі прыйшла дзіўная вестка - у Вільні зьбіраюцца ўшанаваць памяць нашага друкара й асьветніка Пятра Мсьціслаўца. Само па сабе ня дзіўна, бо Мсьціславец пражыў тутака гадоў дзесяць. Але да гэтае ініцыятывы беларусы дачыненьня ня маюць. Віленская мэрыя паведаміла, што на доме на вуліцы Вялікай зьявіцца памятная дошка ў гонар.... расейскага першадрукара Пятра Мсьціслаўца. З просьбаю ўсталяваць гэткую дошку зьвярнуліся да літоўскага Міністэрства Культуры прадстаўнікі... Калінінградзкай вобласьці Расеі. Калінінградцы паабяцалі прывезьці сваю дошку. Надпіс на ёй будзе па-расейску й па-літоўску. Літва з Расеяй лічыцца. Цікавы й абраны адрас для гэтае мэмарыяцыі - дом нумар 19 на вуліцы Вялікай, былы палац бурмістра Якуба Бабіча. Ён абраны таму, што, як мяркуецца, менавіта там у канцы 16-га стагодзьдзя працавала друкарня Мсьціслаўца. На сьцяне гэтага дому ўжо вісіць дошка ў гонар іншага першадрукара - Францішка Скарыны. Выглядае, два беларускія друкары будуць суседзіць на адной сьцяне але кожны са сваё моваю і культурнай праналежнасьцю... Калі, праўда, мэмарыяльная табліца Скарыну не прападзе.
А ў Менску... У Менску помнік Скарыну гэтак і не паставілі. Хацелі перад Акадэміяй Навук, адпаведна на праспэкце ягонага імя, але акадэмічны прэзыдыюм пастанавіў, што гэта заўчасна".
(C.Дубавец: ) Мэмарыяльная шыльда Пятра Мсьціслаўца прыедзе ў Вільню з Калінінграду і "сядзе" на адной сьцяне са Скарынавай шыльдай. Адзін першадрукар будзе беларускі, другі расейскі. Магу дапусьціць, што ў Скарыны таксама былі ўсе шанцы гэткім чынам і ў такой самай намінацыі прывандраваць на віленскую сьцяну. Ён нейкі час служыў у Кёнігсбэргу-Калінінградзе пры двары герцага Альбрэхта, а ў тамтэйшым унівэрсытэце Скарыну згадваюць як усходнеславянскага першадрукара. Зьвяртаю ўвагу на гэты прыклад, бо ў ім добра відаць, як шмат у выніку значыць нават дробнае беларускае дзеяньне. Зрабілі шыльду Скарыну - і пайшло гуляць па сьвеце, што ёсьць такі беларус-тытан Адраджэньня. Мсьціслаўцу не зрабілі - і будзе наш Мсьціславец расейцам.
Дарэчы, пра Калінінград. Чамусьці пра яго цяпер у Беларусі згадваюць часьцей, чым калі. "Наша Ніва" нават зрабіла яго тэмай нумару. Чаму?
Гэты зусім нерасейскі паводле прыроды і гісторыі горад і рэгіён, анкляў колішняе Ўсходняе Прусіі, заціснуты паміж Літвой і Польшчаю, напхаты зброяю, забясьпечаны вялізнымі партамі ў Балтыйскім моры, пасьля вайны быў забраны саветамі і саветызаваны. Але цяпер магнітнае поле саветызму зьмяняецца на іншае, расейскае, нібы нават і менш імпэрскае і больш лібэральнае, слабейшае. І тут успомнілі пра свой Кёнігсбэрг немцы, пра свой Караляўчус - літоўцы, пра свой Каралевец - беларусы. Анкляў нібы завіс у паветры. Губэрнатар вобласьці заяўляе пра будучае асацыяванае членства рэгіёну адначасова ў Расейскай Фэдэрацыі і ў Эўразьвязе. Словам, інфармацыйных нагодаў асабіста для мне падалося дастаткова, каб сесьці, ды паехаць у колішні Каралевец-Кёнігсбэрг.
Абміцыі прэтэндэнтаў на гэтую нібыта безь пяці хвілін нічыйную зямлю вельмі розныя. Аказваецца, Літва паводле інвэстыцыяў у Калінінград у шмат разоў выпярэджвае Нямеччыну. Фігуральна кажучы гэта яна цяпер завешвае тут усё шыльдамі сваіх першадрукароў. За гэтай мэтафарай ёсьць і рэальны факт - тут, на Кёнігсбэрскай зямлі выйшла першая літоўская друкаваная кніга. Амбіцыі беларусаў, якіх некалі, кажуць, завезьлі сюды ажно трыццаць працэнтаў ад усіх завезеных, як гэта ў нас ва ўсім, раздвоеныя, дакладней, размытыя. Мы нават называем гэты горад на свой лад то Каралеўцам, то Караляўцом. Ёсьць на мапе Калінінградзкае вобласьці і сьляды беларускай прысутнасьці - у назвах паселішчаў: Нёман, Мазыр, Новабабруйск. Праўда, такія назвы - рэдкае выключэньне. Агулам жа тапаніміка гэтай вобласьці - нібы ўзор беднасьці фантазіі. Быццам пасьля сыходу немцаў у 45-м, нейкі энкавэдыст з чатырма клясамі адукацыі атрымаў заданьне пераназваць усе тутэйшыя паселішчы. Прычым за некалькі гадзін. Вось ён сеў, і пацякло: Луговое і Садовое, Дорожное і Шоссейное, Мостовое і Ударное, Дальнее і Ближнее або Сотлдатово і Славяновка, Совхозное і Іскрово, Победіно і Правдіно... Праўда, ужо сёньня ў Калініградзе можна набыць мапу, дзе савецкія назвы падпісаныя былымі нямецкімі: Зеленаградзк - Кранц, Савецк - Тыльзыт, Праўдзінск - Фрыдлянд... Агульнарасейская тапанімічная рэвалюцыя, што пракацілася пасьля распаду СССР, гэты рэгіён не закранула. Бо калі вяртаць - дык усё нямецкае, а на тое, каб прыдумаць якія ладнейшыя расейскія назвы, не стае ані волі, ані жаданьня, ані творчага імпэту.
Сам горад, падалося, нібы нясьвежы - вялізны, грузны, цесны і ня вельмі чысты. У архітэктуры ад савецкага часу няма нічога адметнага. Хрушчоўкі ды панэльныя джунглі. Хіба кідаецца ў вочы недабудаваны Дом саветаў і таксама недабудаваны магістральны мост, у якога няма ўезду і зьезду, таму спрытныя пешаходы ўзьбіраюцца па бэтонных вышчарбінах і гэтак дастаюцца на другі бок ракі. Усё адметнае тут - толькі нямецкае, тое, што засталося. Найперш - аграмадністы Катэдральны сабор, у дэталях падобны да Мірскага замку. І ў саборы гэтым - магіла філёзафа Канта. Астатняе - збольшага руіны.
Пакручастыя вуліцы, пляцы і пусткі зьбітыя ў цесныя вузлы, на якіх ледзьве ня дыбіцца забыты нямецкі брук, а трамвай выяжджае проста з хмызоў. Людзі тут прывезеныя - усе, на месца вывезеных іншых. Назваў бы іх расейцамі, каб ня гэты ўсеагульны водсьвет зьменлівага стану і гатовасьці да ўсяго на тварах. Няма спакою.
Калініградзкі постмадэрніст Аляксандар Пападаў напісаў кнігу пра сваю радзіму. Аказваецца, за немцамі пад горадам былі збудаваныя падземныя аўтастрады, чыгункі і нават авіязаводы, зь якіх новенькія самалёты ўзмывалі проста з-пад зямлі ў неба. У вайну, калі немцы сыходзілі, дык праз адмысловыя шлюзы пусьцілі ў падземны горад марскую ваду. Саветы ўсё шукалі, як тую ваду адпампаваць, ды так нічога й не прыдумалі.
Ёсьць у Пападзіна і цікавыя мясцовыя пэрсанажы - "даверлівы беларус", напрыклад... Ці вось як постмадэрніст тлумачыць этымалёгію русалкі на флюгеры Катэдральнага сабору:
"На мапе Кёнігсбэргу 1705 году я налічыў 20 флюгераў. У сваім піянэрскім дзяцінстве флюгер я бачыў выключна ў кніжках. Значыць, 20 флюгераў зьнесла невядомымі ветрамі. Затое нарадзіліся новыя, і самы галоўны флюгер цяпер - Русалка на Катэдральным саборы. У "Палявым вызначальніку прыбалтыйскіх русалак" нашу русалку я не знайшоў ані ў сямействе Прыўкраснавалосых, ані ў сямействе Галацыцых, ані ў сямействе Плакальніцаў, што недвухсэнсоўна сьведчыць пра яе нетутэйшае паходжаньне. Зь якога ж боку ідзе яе радавая лінія? З Усходу ці з Захаду? Мяркую ўсё ж такі, што з Усходу прыйшла русалачка, а дакладней зь Беларусі, бо там у фальклёры ёсьць абшырная радня нашай, і сярод радні так званая "Русалка - жалезная цыцка". Вось адкуль, значыць, вецер дзьме!"
Падабенства лёсаў Каралеўца і Беларусі - падманлівае, хоць і прывабнае. У Калінінградзе адбываецца распад савецкае супольнасьці, на месца якой мусіць прыйсьці нейкая іншая і ў кожным разе штучная формула народу і краю. А пакуль рэгіён трымае ўпэўненае першае месца ў Расеі па наркаманіі і хваробе AIDS. Акурат наш таксама штучна-савецкі Сьветлагорск. Тут, дарэчы таксама ёсьць свой Сьветлагорск - былы Раўшэн. А наш стаіць на месцы колішніх Шацілак. У цэлым жа Калінінград - тое месца, дзе нам можна пазайздросьціць, бо ў нас і народ вякамі свой, і краіна свая. Гэта значыць, што беларусу варта прыяжджаць сюды па аптымізм.
Аднак вернемся да тэмы тла, да таго, што знаходзіцца паміж прыкметнасьцямі - назвамі і саборамі, на тле чаго мы тыя назвы і саборы разглядаем. Я папрасіў Алеся Аркуша апісаць у сёньняшніх летніх імпрэсіях чыстае тло. Гэта значыць апісаць як бы нішто. І Алесь прыгадаў сваю штогадовую вандроўку на адзін колішні беларускі няісны хутар.
(А.Аркуш: ) "Спачатку трэба ісьці па ўтравелай лясной дарозе. З правага боку цячэ ручай альбо мэліярацыйная канава, якая так шчыльна зарасла хмызьняком, што даўно ўжо не выглядае на рукатворную артэрыю. На дарозе час ад часу трапляюцца калюгі, якія трэба абмінаць па пратаптаных справа і зьлева сьцяжынах. Дарогу перабягаюць яшчаркі і пераскокваюць жабкі. Трапляюцца вужы і нават гадзюкі. Дарэчы, гадзюкаў тут шмат, значна болей, чым бяскрыўдных вужоў. Прынамсі, нідзе я ня бачыў столькі гэтых шэрых, на мой густ, агідных паўзуноў. Аднойчы на гэтай дарозе я злавіў выдатны асобнік, - колеру варанёнай сталі, ледзь не ў таўшчыну чалавечае рукі. Зьмяя грэлася на сонейку пасьля шчодрага сьняданку, ад чаго зусім згубіла камунікацыйныя здольнасьці. Я прыціснуў ейную галаву палкай і з насьцярожлівай цікаўнасьцю разгледзеў стварэньне. Забіваць гадзюку я не зьбіраўся. Пасьля візульных досьледаў падчапіў яе на палку і закінуў далей у кустоўе, бо пакідаць яе на дарозе таксама не хацелася.
Зь левага боку дарогі змрочнай сьцяною стаіць балацяны, з вольхаў, елак і бярозаў, лес - беларускія джунглі, прабірацца празь якія, напэўна, гэтаксама складана, як праз індыйскія або амазонскія. Паглыбляцца ў гэты лес ня хочацца, ды й няма ніякай патрэбы – бо ані грыбоў, ані ягад у гэткай гушчэчы ня знойдзеш. Таму ідзеш сьветлай, зялёнай дарогай, слухаеш птушак і думаш пра нешта сваё, пра нешта філязофскае і жыцьцёвае.
Хвілінаў празь дзесяць ад дарогі адгаліноўваецца паваротка на масток праз канаву. Гэты малюпасенькі масток амаль штогод паднаўляюць жыхары тутэйшай вёскі, якая хаваецца за лесам у трох-чатырох кілямэтрах. Масток дазваляе сялянам вывозіць сена на кані або на трактары. Раней, памятаю, тут садзілі бульбу. Але апошніх гадоў пяць ня содзяць. Соткі моцна затравелі і ператварыліся ў сенажаці. Быдла ў гэтыя мясьціны не ганяюць – вяскоўцам хапае бліжэйшых пашаў. Таму трава ў гэтым зацішным кутку буяе неверагодна, асабліва ў такое надвор'е, калі шмат цяпла, вільгаці і сонца. Пра бульбяныя соткі нагадваюць адно што пудзілы з поліэтыленавых мяхоў.
З мастка цікава назіраць за імклівай плыньню вады, за віхлястымі водарасьцямі, жукамі-плывунамі і іншай дзіўнай вадзяной жыўнасьцю. Ручай упадае ў Бярэзіну паміж мястэчкамі Глівін і Навасёлкі. За саветамі, падчас эпохі мэліярацыі, рэчышча выпрасталі і паглыбілі, ператварыўшы ручай у канаву. Вады ў ёй сёньня няшмат, але яна заўжды празрыстая і, нават у сёлетнюю сьпёку, крынічна халодная. Раней канаву даглядалі, - высякалі прыбярэжныя хмызы, абкошвалі траву. Але апошнім часам усё тут зарастае і канава зноў ператвараецца ў невялікую рачулку.
Ня цяжка заўважыць, што некалі тут стаяў хутар. Адна хата месьцілася бліжэй да рачулкі, другая наводдаль, на ўскрайку лесу. Хата ад хаты стаялі, прыкладна, мэтраў за дзьвесьце-трыста. Пляцы былых гаспадарак да сёньня пільнуюць купкі вялікіх дубоў і некалькі зусім старых, зьдзічэлых яблыняў. Выглядае, што людзі адсюль зьехалі ў трыццатыя гады, у гэтак званую калектывізацыю, бо ад падмуркаў не засталося і сьледу.
Я ня раз спрабаваў уявіць сабе тагачаснае хутаранскае жыцьцё пасярод лесу, на ўскрайку вялікага балота, зь якога выцякала невялічкая рачулка. Таямнічае, патрыярхальнае жыцьцё. Кілямэтраў дваццаць адсюль знаходзіцца вёска Кляньнік, радзіма пісьменьніка Міколы Нікановіча. Ёсьць у яго адмысловае апавяданьне "На хутары", напісанае ў 28-м годзе.
"Разьбеглася сьценка ў вялікі, апырсканы разнафарбнымі краскамі луг. Луг гэты роўным покатам скочваўся адным канцом да зарослай алешнікам, вербалозьзем і бярэзьнікам ракі, а другім – падбягаў да прыгожага мешанага лесу, слаўся там у яго і, усё уцякаючы далей, - зусім губляўся ў старых панурых хвоях.
З сьценкі вілася маленькая, заросшы травой, ледзь прыкметная дарожка. Высокая і мокрая, сашчэпленая над дарожкаю галоўкамі красак, трава не давала прайсьці. Путала і мачыла ногі... Блекатаў баран над рэчкаю. Плакалі кнігаўкі. Весела на кусьце чылікала нейкая птушка, і над усім лугам і полем, угары, зьліваючыся з глыбінёю неба, малінавымі званочкамі зьвінелі жаўранкі".
Гадоў дзесяць таму мне здавалася, што людзі з часам вернуцца ў гэтую мясьціну. Знойдзецца які фэрмэр, выкупіць гэтую зямлю, пабудуе сядзібу і зажыве сваім ціхамірным жыцьцём. А сёлета я неяк неспадзявана падумаў: а навошта ім тут аказваца? І што той фэрмэр будзе рабіць у гэтай глушы? Лепш няхай усё тут дзічэе і вяртаецца да сваіх спрадвечных парадкаў. Адзінае, сёлета я абавязкова яшчэ раз схаджу да былога хутару, каб паспрабаваць даведацца штосьці пра яго гісторыю, ці хаця б пачуць ягонае паміраючае імя".
(С.Дубавец: ) Алесь Аркуш намаляваў амаль ідэальнае беларускае тло. Своеасаблівы вобраз часу. Мы звычайна зьвяртаем увагу на тое, што вылучаецца на тле - падзеі, вобразы, назвы, прадметы. Між тым, самая плынь жыцьця застаецца незаўважнай. Але яна таксама зьмяняецца, занепадае і аднаўляецца згодна са сваёй уласнай прыродай і насуперак ёй, пад уплывам дзяржавы і палітыкі. На гэтым зьмененым тле нараджаецца мастацтва, з мастацтва вырастае культура і нашае разуменьне самых сябе. І няма гэтаму канца.
