Напачатку гэтага лета Менск разьвітаўся з чарговай прыкметай свае старажытнасьці. З гарадзкога рэестру зьнікла вуліца Замкавая. Былі зьнесеныя апошнія два дамы на гэтай самай старой брукаванцы. Доўгі час Замкавая існавала фрагмэнтамі ў дварах мікрараёну, які вырас на месцы колішняе Нямігі. Трапіць на яе можна было праз выгбу ў будынку зь вядомай усім крамай "Алеся". Вось жа ў двары і можна было пабачыць кавалкі старадаўняе вуліцы - некалькі камяніцаў быццам сьціснуліся пад наступам бэтонных спарудаў, увесь час зьмяншаючыся то на будынак, то на цэлую вулку.
Стары Менск памірае ціха і незаўважна. Нават не памірае, а дабіваецца. Некаторыя кажуць, што такая прырода гораду. Але калі так, дык чаму тая Замкавая праіснавала 900 гадоў і толькі цяпер атрымала сваю апошнюю каменную бабу ў старасьвецкі фасад? Падобна, што трэба казаць пра прыроду часу, эпохі, а ня гораду. Не аднойчы наведвала адчуваньне, што жывуць у цяперашнім Менску чужыя людзі. Карэнныя жыхары некуды прапалі, а на зьмену ім прыйшлі іншыя, якія не разумеюць душы места і ня цэняць ягонае мінуўшчыны, ягонага ўтулку і прыгажосьці. "Шырокім праспэктам шагаюць".
Праўда, і гэткае вытлумачэньне не задавальняе. Варта параўнаць Менск зь Вільняй, дзе пасьля вайны таксама фактычна зьмянілася насельніцтва і карэнных месьцічаў засталося ніяк ня болей, чым у Менску. Але яны захавалі Стары горад. Каб менчукі, прыяжджаючы ў Вільню, маглі захапляцца гэтымі маляўнічымі брукаванымі вулкамі, старадаўнімі будынкамі пад дахоўкамі і ўтульнымі кавярнямі ў іх. А пасьля вяртацца ў беларускую сталіцу і, распавядаючы калегам пра віленскія ўражаньні, праехацца бульдозэрам па той самай вуліцы Замкавай, руйнуючы апошнія дамы, брук і самую назву, якая робіць гонар эўрапейскаму месту. Гэта ж толькі падумаць, што Сыракомля ў сярэдзіне мінулага стагодзьдзя, параўноўваючы Менск зь Вільняй, адзначыў эўрапейскасьць сучаснай беларускай сталіцы! "Усё тут такое чыстае, новае, прыгожае, што напраўду імпануе сваёю эўрапейскасьцю таму, хто, як мы, прыехаў зь Вільні". Аднак тое было паўтараста гадоў таму, калі Замкавая ў Менску жыла паўнавартасным жыцьцём і злучалася з Завальнай і Вялікай Татарскай.
Вернемся да пошукаў прыроды менскіх стратаў. Яны сапраўды "ціхія" і незаўважныя. Але да таго моманту, пакуль на іх не зьвяртаць увагу шырокае публікі. А толькі зьвернеш - адразу пачнуцца галашэньні ў газэтах, заклікі зьберагчы апошнія каштоўнасьці, папрокі герастратам. У герастратаў тут свая тактыка. Яны спыняюць работу і чакаюць пакуль увесь той вэрхал у прэсе ня скончыцца. А які сэнс галасіць, калі прысуджаныя помнікі архітэктуры стаяць цэлыя. Месяц стаяць, два, год. І вось у гэтай цішыні аднойчы адбываецца знос. Прымаецца кабінэтнае рашэньне, галоўны ахоўнік помнікаў Бубноўскі, ён жа галоўны "дах" герастратаў, дае дазвол і - старой вуліцы як не бывала. А колішні плакальнік-інтэлігент неяк выпадкова будзе праходзіць па колішняй вуліцы і падумае: што ўжо галасіць, калі нічога няма. Патрабаваць пакараньня вінаватых? Дык хто ў нас за такое будзе караць, калі ўлада такая. Вось жа прырода менскіх зносаў - сапраўды не ў прыродзе людзей, а ў прыродзе ўлады.
Прыклад таго, як герастраты чакаюць, пакуль сьцішыцца грамадзкая думка, я ўзяў не з пустаты, а з колішняй "Вострай Брамы". Летась у лютым мы гаварылі пра дом на вуліцы Дзімітрава, 3. Гэта комплекс той самай зьнесенай Замкавай. Тады пасьля перадачы, што засьцерагала ад зносу камяніцы, падняўся сапраўдны шум у газэтах. Але ўрэшце ўсё сьціхла. Бо дом на Дзімітрава ніхто ня зносіў. Выглядала - адмовіліся. Падзейнічала грамадзкая думка. Чаго больш крычаць. І вось прамінуў год.
Яшчэ ўчора апошні будынак на скрыжаваньні колішняй Замкавай і Дзімітрава або Вялікай Татарскай стаяў. Сёньня, магчыма, яго ўжо няма. Тут пытаньне дня-двух. Дакладней, пытаньне працоўнага дня бульдазэрыстаў. Ці пасьпеюць помнік прынесьці ў ахвяру Дню вызваленьня Менску ад фашыстаў ці зробяць гэта пасьля сьвяточнага вазьліянія.
Сымболікі ва ўсім гэтым - на цэлую паэму. Колішняя сынагога, пасьля - мастакоўскія майстэрні, месца першых падпольных сходак беларускіх адраджэнцаў, першая фактычная штаб-кватэра Беларускага Народнага Фронту, Дзяцей Чарнобыля, першых незалежных прафсаюзаў. Тут табе і музэй генацыду фашыстоўскага і музэй генацыду сталінскага, і музэй найноўшага нацыянальнага адраджэньня і музэй сучаснага мастацтва. Колькі перабывала ў гэтых сьценах славутага народу! Колькі працавала тут знакамітых скульптараў і жывапісцаў. Здаецца, апошню супольную імпрэзу на 25 сакавіка летась ладзілі тут мастак Віктар Маркавец і паэт Алесь Разанаў. Словам, сапраўды месца адушаўлёнае. Цяжка ў Менску знайсьці падобны будынак, дзе б столькі выяўлялася чалавечае ініцыятывы і натхненьня. Зь іншага боку - сапраўды вартая ахвяра для цяперашняга палітычнага рэжыму. Гэта ж не абы якая дробязь, а ўсё адно што пайсьці ў Эрмітаж і плёснуць у палатно генія кіслатою. Або ўзяць ды застрэліць Джона Ленана. Ёсьць і такі спосаб патрапіць у гісторыю - праз зьнішчэньне.
Паўтаруся, я ня ведаю, ці стаіць у гэты момант будынак на Дзімітрава, 3 у Менску ці ўжо лёг залатою купінай свайго каштоўнага друзу пад ударамі каменнае бабы. Летась у лютым у інтэрвію намесьнік старшыні беларускага Саюзу Мастакоў Уладзімер Басалыга казаў, што будынак даўно пара зносіць і пра тое, што галоўны рухавік у гэтай справе - грошы. Саюзу мастакоў не цярпелася прадаць месца, на якім стаіць помнік. Спадар Басалыга шукаў інвэстара, які б забраў скрыжаваньне былой Замкавай і былой Вялікай Татарскай, а за тое пабудаваў для Саюзу Мастакоў памяшканьняў на сто тысяч даляраў. Каму помнік і музэй, а каму даходнае месца.
Леташнюю перадачу я завяршыў словамі пра тое, што лёс дому вырашаны. Дык прынамсі ён пойдзе ў нябыт не зусім незаўважна, а згаданы і апісаны ў нашай перадачы. І вось цяпер - працяг. Я перадаю слова мастацтвазнаўцу Сяргею Харэўскаму, які распавядзе пра гібель самай старой менскай вуліцы - Замкавай.
(С.Харэўскі: ) "Калі ў паселішчы ёсьць вуліца Замквая – гэта значыць, што паселішча старое. І кожны камень пад нагамі можа аказацца ўнікальнай археалягічнай знаходкаю. Ідучы па Замкавай у Дрысьвятах, па вуліцы з трох сядзібаў, якая робіць рэзкі выкрутас у бок касьцёлу, адразу ўяўляеш сабе колішнюю веліч мястэчка, пра якое італьянец Аляксандар Гваньіні яшчэ ў 16-м стагодзьдзі ў сваёй "Кроніцы Эўрапейскай Сарматыі" пісаў: "замак на возерам вялікім"... І адразу пачынаеш па-іншаму глядзець на простыя хаціны, што стаяць тут цяпер. Углядаешся, міжволі чакаючы сустрэчы зь якой старадаўняй таямніцаю. І ўсё тут здаецца вечным.
Замкавая вуліца можа быць шыкоўным эрзацам старога гораду, як у Вільні, альбо толькі пазначаць старасьвецкую яго мяжу, як у Віцебску, дзе Замкавая заціснутая паміж вуліцай Кірава й праспэктам Фрунзэ... Замкавая можа й насамрэч весьці да старажытнага замчышча, як вузенькая брукаванка ў Браславе. А то й да сапраўднага каралеўскага замку, як у Горадні. Альбо заставацца адно напамінам пра былыя часы, як Замкавы завулак у Полацку, які ідзе ўздоўж шматкроць панявечаных карпусоў колішняга езуіцкага калегіюму. Яе нават можна перайменаваць. Напрыклад, у Камсамольскую, як у Слоніме. Але яна мусіць быць. Быць у кожным горадзе, прынамсі, з нашага боку Атлянтыкі. Бо сам панятак замку, як высокага сымбалю абароны й заступніцтва, заможнасьці краю й любові да яго – панятак эўрапейскі. Мэтафара замку, ад Кафкі да Караткевіча, - неад'емная частка эўрапейскае літаратуры.
А вось жа ў Менску цяпер Замкавай вуліцы больш няма. Ціха й непрыкметна яе зрылі дашчэнту пару тыдняў таму. Ніхто й не заўважыў. Небасхіл ня ўпаў у Сьвіслач, а нацыянальныя мэдыі ня ўгледзелі ў тым інфармацыйнае нагоды... Так, руйнаваць яе пачалі даўна. Недзе ў сярэдзіне 80-х, калі спатрэбілася выкапаць катлаван пад будаўніцтва мэтро. Ведама, можна было скарэктаваць праект, штосьці пераіграць, рыць недзе ўбаку. Але... вырашылі зьнішчыць увесь левы фронт старасьвецкае забудовы й калярытны аднапавярховы будынак зь вялізнымі вокнамі, на рагу з вуліцай Вызваленьня. Тымчасам выйшла кніга Зянона Пазьняка, "Рэха даўняга часу", дзе быў зьмешчаны апошні здымак гэтае старадаўняе вуліцы, пазначаны 1983-м годам... Пазьняк тады пісаў:
"Галоўнай вуліцай у замку, а потым і на Замчышчы на працягу ўсяго пэрыяду яго йснаваньня да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя, была вуліца Замкавая. Трасіроўка яе самая стражытная з усіх вуліцаў у Менску. Яна перасякала Замчышча па дыяганалі з усходу на захад і ўжо ў першай палове 16 стагодзьдзя была забрукаваная... Пазьней вуліца прадаўжалася й за валам, аж да перасячэньня зь Вялікай Татарскай. Зараз яшчэ захавалася частка яе трасы, што прымыкае да вуліцы Дзімітрава. Тут захаваліся і пабудовы XVIII і XIX стагодзьдзяў..." Канец цытаты.
Цяпер на месцы вуліцы Замкавай не захавалася нічога. Вуліца гэткая ў Менску больш не існуе! Апошнія чатыры дамы, што стаялі на ёй, зрытыя. А насупраць – ужо падрыхтаваны пад знос апошні будынак на вуліцы Дзімітрава, былыя мастакоўскія майстэрні. Былая сынагога на былой Вялікай Татарскай вуліцы. Шыльда на плоце новабудоўлі, што атачае цяпер адзіны дом на Дзімітрава, сьведчыць, што тут будзе чатырохпавярховы дом з падземнымі гаражамі й стаянкаю. Ад дамоў вуліцы Замкавай засталася толькі адна сьцяна, дому 19 стагодзьдзя, што прымыкае да новага пампэзнага й безгустоўнага будынку. Гэты новы дом быў пабудаваны паводле праекту архітэктара Грэчына. Зрэшты й назва салёну ў гэтым будынку адпаведная: "12 крэслаў", рыхтык для Астапа Бэндэра ды ягоных пасьлядоўнікаў. На тым уломку старасьвецкае сьцяны яшчэ засталася шыльдачка: дом нумар 31... Вось і ўсё што датрывала ад дзясяткаў дамоў на самай старажытнай менскай вуліцы, брук на якой меў амаль паўтысячы гадоў... Дзе нараджаліся, жылі, працавалі дзясяткі пакаленьняў менчукоў.
Калярытную згадку пра Замкавую вуліцу сярэдзіны дзевятнаццатага стагодзьдзя пакінуў нам Павал Шпілеўскі:
"Як напамін пра замак захавалася назва вуліцы Замкавай: яна йдзе ад Сьвіслачы міма Нізкага рынку, і, перарэзваючы вуліцу Ракаўскую, каля жыдоўскае школы, упіраецца ў падэшву гары Высокага Рынку й тым, нібыта, пазначае межы старога гораду. Вуліца гэтая даволі брудная й населеная большай часткаю цэхавымі мяшчанамі, маўляў, як успамін аб правах стражытнага Менску, выдадзеных у замку. Ёсьць тут і жыды, дробныя гандляры. Маюць яны такія-сякія крамкі, напоўненыя збанамі, драўляным посудам, казіным сырам, маслам, малаком і дзёгцем. Не зьдзіўляйцеся – у некаторых крамках гэта прадаецца ўсё разам. Ля вуліцы Замкавай ёсьць гэтак званы Смачны куток, нешта накшталт абжорного раду, дзе за пяць капеек срэбрам частуюць супам-крупнікам і квалкам ялавічыны, а таксама калдунамі й валовай пячонкаю." Канец цытаты.
Я добра памятаю вуліцу Замкавую. Ці ж мне яе ня памятаць? Менавіта па гэтай вуліцы я 8 гадоў хадзіў у школу, якая была на гары, на вуліцы Шпалернай. Зімою мы, малыя, на сваіх ранцах, каталіся з гэтае гары проста на Замкавую. Рызыкуючы зімовым надвячоркам патрапіць пад чые колы. Ох і сварыліся на нас тамтэйшыя жыхары! А ўвосень я брыў сабе пакрысе па старым пыльным бруку, над якім навісала гальлё вялікіх дрэваў у золаце й срэбры жоўклага лісьця....
З раніцы да ночы тутака ўсё жыло нейкім мініятурным дробна прамадэляваным жыцьцём... Там – дзеці гуляліся са шчанюком. Там - сядзелі калярытныя п'янтосы, зусім, дарэчы, ня злосныя. А там – пара старых жыдоў гуляла ў шахматы. Тут – цётка здымала зь вяровак бялізну. А тут нехта бясконца ўвіхаўся ля адзінае тэлефоннае будкі, ушчэнт разьбітае й размаляванае Бог ведама чым. Будынак былое сынагогі, дзе былі мастакоўскія майстэрні, што стаяў на сяродкрыжжы вуліц, наогул быў таямніцаю. Вось там у дзіцячым уяўленьні і мог быць сапраўдны замак. Калі мы, школьнікі, вымаўлялі назву гэтае вуліцы – Зам-ка-ва-я..., дык нават дрывотнікі й пункт прыёму шклатары на рагу здаваліся нам чымсьці зусім не звычайным. А любы камень пад нагамі мог аказацца археалягічнай знаходкаю".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі кажа пра тое, што наяўнасьць вуліцы Замкавай сьведчыць пра прыналежнасьць гораду да Эўропы. А мне згадалася, што некалі ўсю Беларусь называлі Краінай Замкаў. Ад той краіны сёньня амаль нічога не засталося. Былі зьнесеныя ды паруйнаваліся дзясяткі тых сярэднявечных замкаў, за імі адправіліся ў нябыт замчышчы і вось цяпер у тым самым кірунку адышла менская вуліца Замкавая.
Вяртаючыся ў пачатак сёньняшняе гаворкі, мушу зрабіць выснову пра прычыны і кантэкст гэтых стратаў. Сапраўды, рэч не ў чалавечай прыродзе і не ў характары гораду. Такія паводзіны дыктуе эпоха, калі казаць абстрактна, і ўлада - калі казаць канкрэтна. Такая ўлада, што нішчыць беларускую старажытнасьць ня менш заўзята, чым гэта рабілі немцы ў мінулую вайну, мае толькі адно азначэньне - акупацыя. Ня хочацца лішні раз казаць моцныя словы, але факты змушаюць называць рэчы сваімі імёнамі.
Беларускія помнікі ператвараюцца ў друз дзеля таго, каб на іхным месцы так званыя "новыя рускія" куплялі сабе жытло. Хто гэтым кіруе, хто стварае такую сытуацыю, хто ўрэшце мае на гэтым зарабіць? Урад, які сёньня складаецца пераважна з прыежджых з Расеі людзей. Зь іншага боку, дзе цяпер абаронцы менскае спадчыны? Найбольш яркая постаць - Зянон Пазьняк, які некалі падымаў на абарону верхняга гораду менскіх рабочых? Пазьняк у эміграцыі. Каб не замінаў гэтаму гандлю і гэтай нажыве. Іншы раз здаецца, што і духоўны, культурны кантэкст старажытнага Менску выехаў туды разам зь ім. А тут засталіся толькі тэрыторыі і грошы, вымераць якімі кошт вуліцы Замкавай немагчыма. Дакладней, для гэтага трэба жыць не адно сёньняшнім днём, а ўмець зазіраць далёка ў будучыню. Туды, дзе ў друз будзе ператварацца сёньняшняя бязладная забудова, і на сваё месца пачнуць вяртацца старыя менскія вуліцы. Прыблізна так, як гэта адбылося ў Варшаве. Пасьля вайны.
