У Вільні помнікі беларушчыны разбураюцца ня так часта, як у Менску. Такую выснову я раблю з назіраньняў апошніх дзесяці гадоў. Нам часьцей даводзіцца паведамляць чытачам то пра знос менскага Малога гасьціннага двара, то пра знос дому на Дзімітрава, 3, які памятае першыя сходкі БНФ і які застаўся на сваёй вуліцы адзін. Гэта толькі сёлетнія страты нацыянальнае культуры і памяці ў Менску. У Вільні ж, у старой яе частцы, як правіла, увогуле нічога ня зносіцца. Тым больш кідаецца ў вочы з гэтага правіла выключэньне, калі на тваіх вачах разьбіраюць ці ня самы галоўны ў ХХ ст. беларускі віленскі дом.
Актыўнае беларускае жыцьцё ў гэтай камяніцы скончылася ў 1921 годзе. Але ж колькі сапраўды важных імёнаў можна было б упісаць у мэмарыяльную табліцу! Хто ведае, магчыма некалі так і адбудзецца. Толькі табліца тая будзе вісець на сьцяне навамоднага офісу і пачынацца будзе са словаў "на гэтым месцы...", а ня "ў гэтым доме..." Зрэшты, пакуль памятны будынак яшчэ далічвае свае апошнія дні, у нас ёсьць магчымасьць прынамсі разьвітацца зь ім па-людзку. Бо няма ніякай надзеі, што цяперашнія літоўскія ўлады стануць дбаць пра беларускую спадчыну на шкоду астранамічным інвэстыцыям для гарадзкога бюджэту ў гэты кавалак зямлі ў самым цэнтры места. Але верыцца заўсёды ў лепшае. А лепшае з рэальнага сёньня выглядае так. Пройдзе яшчэ дзесяць ці, можа быць, сто гадоў, і ў нармальных падручніках беларускай гісторыі і культуры будзе абавязкова фігураваць гэты адрас. Таму ўсім зацікаўленым асобам варта адзначыць яго ў сваёй памяці ўжо цяпер - Віленская, ЗЗ (гэта тагачасная нумарацыя). Для тых, хто добра ведае савецкую і постсавецкую Вільню, скажу, што гэта будынак рэстарану "Паланга", які фасадам глядзіць на праспэкт Гедыміна. Менавіта да такога кандовага выгляду быў даведзены ў савецкія гады колішні двухпавярховы дамок. Цяпер разбуральнікі ўжо зьнялі сьляды савецкае "мадэрнізацыі" і адкрылі вачам сьцены старое кладкі. На сьвет паказалася прыстанішча штабу беларускага адраджэньня, дзе выношваліся ўсе глябальныя ідэі ўладкаваньня Беларусі, у тым ліку і ідэя незалежнай БНР.
Апошні зь беларускіх знаўцаў Вільні, Лявон Луцкевіч, якога ўжо некалькі гадоў няма на сьвеце, у сваіх нататках пра дом на Віленскай, 33 пісаў:
"Некалі, з 1911 году, тут была бібліятэка-чытальня "Веда" Барыса Даніловіча, актыўнага ўдзельніка беларускага руху. Тут зьберагаліся ўсе экспанаты будучага Віленскага беларускага музэю й жылі браты Іван і Антон Луцкевічы. Па сутнасьці, тут быў неафіцыйны грамадзка-палітычны цэнтар, асабліва ў пару першай сусьветнай вайны. Вакол І.Луцкевіча канцэнтравалася тады ўся беларуская праца, а таму шмат падзеяў адбывалася тады менавіта ў гэтым доме".
Яшчэ больш падрабязна пра тыя часы згадвае ў сваіх мэмуарах сьведка падзеяў пісьменьніца Юліяна Вітан-Дубейкаўская, якая тады працавала ў Пецярбурскім Музэі мастацтваў і старажытнасьцяў:
"У пачатку чэрвеня 1915 г. я прыехала, як звычайна, дахаты на вакацыi. Як звычайна, я пайшла ў госьцi да маёй малодшай, але ўжо замужняй сястры, Зофii Нагаткiнай, каб падзялiцца зь ёю ўсiмi навiнамi. Сястра якраз зьбiралася ехаць у места й казала мне:
- Сядай, паедзем разам, я мушу заехаць у бiблiятэку "Знание", там жыве археоляг Луцкевiч, ён абяцаў мужу здабыць якоесь старое выданьне (муж сястры, палкоўнiк Ё.Ст.Нагаткiн быў заўзяты бiблiяфiл i зьбiраў цiкавыя выданьнi). I табе будзе цiкава пазнаёмiцца зь iм, гэта ж для цябе калега па фаху.
Мы прыехалi на Вiленскую 33, Iван Луцкевiч згодна ўгавору чакаў сястру. Яна нас пазнаёмiла, як калегаў. Iван Луцкевiч, якi вельмi ганарыўся сваiмi музэйнымi зборамi, усьцешыўся нагодзе паказаць свой музэй асобе, якая штось у тым разумее i можа ацанiць гэтыя аказы мiнуўшчыны. Сястра сьпяшалася й сказала:
- Калi цябе цiкавяць гэтыя зборы, то заставайся.
Я засталася, бо мяне цiкавiлi гэтыя рэчы беларускай старасьвеччыны. А затым Iван Луцкевiч гутарыў са мной як са старой знаёмай, так што я чулася зусiм свойска. Мiж намi паўсталi гутаркi аб стылi, i Iван Луцкевiч з захапленьнем i свойскай яму жывасьцяй прачытаў мне цэлую лекцыю аб асаблiвасьцях беларускай культуры й мастацтва. Непрыкметна прайшоў час i трэба было разьвiтацца. Я запрасiла Iвана Луцкевiча да нас, каб паказаць яму мае кнiгi зь гiсторыi мастацтва, я мела вельмi прыгожыя выданьнi".
Паміж Юліянай Дубейкаўскай і Іванам Луцкевічам завязваецца сяброўства. Трэба заўважыць, што Іван быў цэнтрам усяго беларускага жыцьця. Менавіта яму належалі ўсе палітычныя, культурныя, адукацыйныя ініцыятывы. Менавіта ў ягонай кватэры зьбіраліся арганізатары першага Беларускага кангрэсу, які адбыўся ў Менску і славутай пасьля Віленскай беларускай гімназіі. А ў гады першай сусьветнай вайны, пад нямецкай акупацыяй, у кватэры Луцкевічаў была рэдакцыя штодзённай газэты "Гоман", якая прыйшла на зьмену зачыненай "Нашай Нівы". Таксама тут зьбіраўся Беларускі Нацыянальны Камітэт, які прадстаўляў інтарэсы беларусаў перад нямецкімі акупацыйнымі ўладамі.
Тут пісаўся Ўнівэрсал з дэклярацыяй адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага, сюды зьяжджаліся лідэры нацыянальных рухаў з Украіны, Польшчы, тут увесь час круціліся стукачы - расейскія, польскія, нямецкія, сюды энэргічны Іван цягнуў чарговы набыты ці выменяны недзе прадмет старасьвеччыны. Напрыклад, Аль-Кітаб - беларускую кнігу арабскім пісьмом. Іван ня быў пісьменьнікам, яго вабіла творчасьць самой стыхіі жыцьця. І ці не адзіная, падпісаная ягоным імем нататка была пра Аль-Кітаб, настолькі захапіла яго гэтая гістарычная і культурная зьява.
Іван Луцкевіч быў сапраўдным маторам, чалавекам-аркестрам, да якога цягнуліся людзі. Хто ведае, як магла б павярнуцца гісторыя, каб гэтага чалавека не забрала заўчасная сьмерць ад сухотаў у 1919 годзе. Юліяна Вітан-Дубейкаўская прысьвяціла свайму сябру цэлую кнігу "Мае ўспаміны", якая выйшла ў Вільні ў 1994 годзе і чыталася на радыё "Свабода". А яшчэ раней, адразу пасьля сьмерці Луцкевіча зьявілася брашура "Памяці Івана Луцкевіча", адзін з аўтараў якой, Максім Гарэцкі, пісаў:
"Вясною 1919 г., зайшоўшы да Івана Луцкевіча, я ўвідзіў яго ў непараўнальна горшай хворасьці, чымся калі бачыў мяне ён... Я толькі дзівіўся, чаму ён бядуець толькі ўсё аб справе й зусім не зважаець на свой блізкі канец. Да яго выезду ў Закапанэ залучаў я на знамянітую ў нашым руху кватэру на Віленскай, 33 і заўсёды знаходзіў у хворага поўна гасьцей. Сюды вялі дарогі з усіх беларускіх установаў Вільні; сюды ішоў кожны беларус, быўшы праездам у Вільні; сюды ішоў кожны паступовы грамадзянін краю, каб пагаманіць аб справах краю..."
Сьмерць Івана Луцкевіча радыкальна зьмяніла ўсю сытуацыю віленскае беларушчыны. Бібліятэка і музэй пераехалі зь Віленскай, ЗЗ на Вастрабрамскую ў памяшканьне беларускай гімназіі, зьехаў з кватэры на іншы адрас і брат Івана Антон Луцкевіч. Цяпер яму належала пераняць братава лідэрства ў беларускіх справах, што ён і зрабіў.
Надта доўгі быў бы пералік слынных асобаў, сюжэты жыцьця якіх зьвязаныя з будынкам на Віленскай, 33. Дастаткова згадаць, што тут у публічнай бібліятэцы Барыса Даніловіча зарабляў сабе на хлеб Янка Купала, які тады адначасова працаваў і жыў у рэдакцыі "Нашай Нівы".
Аказалася, што і нашым сучасьнікам ёсьць што ўспомніць пра гэты будынак, які для іх ужо быў рэстаранам "Паланга". Менавіта ў гэтым месцы Зьміцер Бартосік пазнаёміўся з Язэпам Сажычам, на той час старшынём Рады БНР.
(Зьміцер Бартосік: ) "Калiсьцi, гадоў сем таму, я быў даволi шчасьлiвым чалавекам. А як не адчуць радасьць, калi ты жывеш у самым лепшым горадзе сьвету, на календары самы цiкавы час, а над тваёй краiнаю лунае самы прыгожы сьцяг. Ня дзiва, што ад такога спалучэньня ўсьмешка не сыходзiла з майго твару. Тым больш, і кiшэня мая тады не пуставала, i вольнага часу шукаць не даводзілася. Што з гэтым часам рабiць маладому беларускаму нэафiту ў Вiльнi, як ня трацiць яго па кавярнях, размаўляючы з пэрсаналам па-беларуску, i ловячы асалоду ад iхнага стараньня ўразумець пачутае. Напачатку дзевяностых новыя кавярнi ў Гедымiнавым месьце адчынялiся ледзь ня кожны дзень. Шмат я тады змарнаваў часу й грошай па розных "Бочу" ды "Медынiнкаях". Але нiколi ня меў жаданьня завiтаць у рэстаран "Паланга".
Яе шэрая скрыня на рагу рознакаляровых Вiленскай i праспэкта Гедымiна глядзелася сумным напамiнам пра сканалы Савецкi Саюз.
Гэтая рэстарацыя была матэрыяльным увасабленьнем таго, што савецкi чалавек разумеў пад словам "шык". Менавiта ў такiх кабаках савецкiя кiношнiкi любiлi здымаць свае опусы пра заходнi рай. Зрэшты, і публiка, што запаўняла на пачатку 90-х рэстаран "Паланга", вельмi адпавядала iнтэр'еру. Празь вялiзнае акварыюмнае вакно ўвечары можна было бачыць, як у пасмах тытунёвага дыму, у сьвятле цьмяных жырандоляў, пад гукi нафталiнавых лабухаў, нажыралiся дробныя бандзюгi, адпраўленыя новым жыцьцём у адстаўку чырвоныя капiтаны ды iхныя гарластыя дамачкi.
25 сакавiка адна тысяча дзевяцьсот дзевяноста трэцяга году беларуская грамадзкасьць сьвяткавала семдзесят пятыя ўгодкi аднаўленьня дзяржаўнасьцi. У Вiльню тады прыехала вельмi прадстаўнiчая дэлегацыя вэтэранаў нацыянальнага руху на чале з тагачасным прэзыдэнтам БНР Язэпам Сажычам. Быў таксама сьпявак Данчык, сэкс-iдал сьвядомых беларусак. I яшчэ немалая кампанiя прагрэсiўнай беларускай моладзi зь Менску. Неяк улiўся ў грамаду й я. Пасьля паездкi на могілкі Росы, пасьля канцэрту старадаўняй музыкi ў былым палацы генэрал-губэрнатара шаноўныя госьцi пайшлi на сьвяточную вячэру. I не ў "Асторыю" цi яшчэ што прыстойнае, а менавiта ў "Палангу". Калi-б не такое сьвята, дык, пэўна, нiколi б туды й не наведаўся. Пра гiсторыю пераапранутых "палангiйскiх" муроў я тады яшчэ ня ведаў.
Тое сьвята ня згадваецца мною, як нешта вясёлае. У пустой залi савецкага рэстарану за небагатым сталом старыя вiленчукi ды iхныя аднагодкi-эмiгранты згадвалi далёка не савецкую маладосьць. Зь iхнай размовы часам даносiлiся незнаёмыя мне словы "эсбээм", "бэкэа". I, зрэшты, ня больш знаёмыя "Калыма" й "Таронта". Лексыкон прагрэсiўнай моладзi быў больш насычаны словамi нашага дня - этнагенэз, баксы i... ўсё тое ж Таронта. Тосты былi за хуткую перамогу й за Бацькаўшчыну. Нехта было зацягнуў "Мы выйдзем шчыльнымi радамi". Усе падхапiлi дружнай грамадою. На другiм куплеце хор пакiнулi маладыя галасы. Да канца песьню дацягнулi толькi некалькi старых. Мне было няўтульна й няёмка. Быццам няклiканаму госьцю на чужых хаўтурах. Таму пакiнуў я сьвята ў "Паланзе" з палёгаю, накiраваўшыся на каву ў колiшнi "Чырвоны Штраль".
Але маралi ня вынес. "Палангi" ўжо няма, як i некаторых сьвяткавальнiкаў таго юбiлею. А я да гэтае пары так i ня вывучыў толкам беларускi нацыянальны гiмн".
(Сяргей Дубавец: ) Ай-яй-яй, Зьміцер Бартосік дагэтуль ня вывучыў словаў нацыянальнага гімну.
Між іншым, у "Паланзе" ўзьнікалі і кантакты ўласна віленскія, спэцыфічныя. Тут знаёміліся прадстаўнікі культураў беларускай, літоўскай, польскай, якіх лучыла найперш тое, што яны ўсе належаць ня столькі да моваў сваім мэтраполіяў, колькі да адзінае і непадзельнае спадчыны Вялікага Княства Літоўскага і ягонай сталіцы - Вільні. Сяргей Харэўскі згадвае:
(Сяргей Харэўскі: ) "Віленская рэстарацыя "Паланга" заўсёды была месцам сустрэчаў. Турысты не заўважалі яе - звычайны будынак у духу 70-х гадоў, нічым не прыкметны на тле шыкоўнае віленскае архітэктуры ранейшых эпохаў. Турысты шукаюць экзотыкі, яе ў Вільні багата. А "Паланга"... Месца для ўнутранага, так бы мовіць, хатняга ўжытку, для саміх віленчукоў.
Напрыканцы савецкіх часоў тут можна было даволі танна й прыстойна пад'есьці. Напрыклад, узяўшы комплексны абед, з абавязковым халодным баршчом ды гарачай адбіўною. Добра памятаю, як тады тут наразалі хлеб. Танюткімі, амаль празрыстымі скібачкамі.
Вось жа ў "Паланзе" я пакрысе й перазнаёміўся зь віленчукамі. З рэдактарам часопіса "Крантай" Вайдотасам Даўнісом, з рэдактарам газэты "Шяўрес Атенай" Пранасам Моркусам, зь беларускімі мастакамі Алегам Аблажэем і Сяргеем Покладам. А таксама з рэдактарам тутэйшае польскае газэты Ўладыславам Струмілам, які выдатна гаварыў па-беларуску й нават перакладаў зь нямецкай для "Нашай Нівы"... Яго можна было сустрэць у гэтай рэстарацыі ледзь не штодня. І гэтаму месцу ён прысьвяціў багата сваіх апавяданьняў. Напрыклад, "Memento mori":
"А ўвечары... Увечары была, натуральна, "Паланга". Сядзелі мы ўгары, але не за столікам справа, як заўсёды, ён быў заняты, а ўселіся ля вакна, адкуль выгляд быў і на ўсю вялікую залю й на сквэр звонку - невялікі, смутнаваты й нейкі таямнічы".
Сквэр насупраць сапраўды таямнічы, ціхі, у густой засені. Проста пасярод гарадзкога тлуму. У ім была магіла савецкага генэрала Чарняхоўскага зь вялікім помнікам. Ад таго сквэр называлі Чарняхоўкаю. Яшчэ раней на месцы генэрала стаяла расейская капліца Сьятога Георгія, у гонар касаваньня вуніі. Ад яе за расейцамі й праспэкт зваўся Георгіеўскім. А да таго тут стаяла старасьвецкая капліца Сьвятога Юра і ў беларускай традыцыі праспэкт называлі Сьвята-Юраўскім. Няма цяпер тут ні капліцаў ні генэральскае магілы. Засталіся старыя дрэвы. Пра іх таксама пісаў Струміла:
"Я любіў бавіць час у кавярні - сядзеў і думаў, чытаў, рабіў нататкі. Па палудні кліентаў бывала мала. Мой столік з двума крэсламі стаяў крыху ў баку, але як назіральны пункт, ён быў нібы з мараў. З вакна раскрываўся выдатны від на сквэр, у якім стаялі вялікія дрэвы. Пад адным зь іх, проста насупраць, была лава са сьпінкаю. Папалудні зьяўлася на ёй дзяўчына".
І праўда, адсюль, з-за велізарных шкляных шыбаў "Палангі" можна было гадзінамі цікаваць за вірлівым жыцьцём Вільні. Як з акварыюму. І можна было тут падгледзець прывіды зь мінулага. Цені даўніх дзён шукаў і мой знаёмы рэдактар:
"Замовіў бутэльку гарэлкі. Дагадліваму афіцыянту мая замова пэўна здалася дзіўнай, бо ніхто сам сабе не замаўляе цэлай бутэлькі. Ён, аднак, не паказаў зьдзіўленьня, хутка яе прынес, адкаркаваў, наліў кілішак і зьнік. Шнапс быў халодны й меў добры смак. Я выпіў, напоўніў кілішак і зноў выпіў.
Марнаваўся ў кавярні... Цяжка было нават акрэсьліць, колькі мінула часу. Выпіў цэлую бутэльку, але алькаголь ня дзейнічаў. А мо мне толькі гэтак здавалася. Я быў у нейкім здранцьвеньні, у трансе, у чаканьні таго, што ўласна было маёй мэтай: убачыць сквэр, лаву, дзяўчыну на лаве".
Гэтак апісваў Уладыслаў Струміла свае ўласныя крозы. Хоць штосьці прымроіцца тут магло кожнаму. Калі доўга глядзець скрозь шкло на стары віленскі брук. Седзячы тут, я таксама адчуваў шчыльную напоўненасьць эфіру за шыбамі. Тут, зусім побач была колішняя рэдакцыя "Нашай Нівы", дзе жыў Янка Купала, у суседнім пад'езьдзе жыў мастак і камазытар Чурлёніс, а ў доме насупраць была рэдакцыя "Нашай Долі". Проста наперадзе, на брукаваным пляцы, расейскія карнікі расстралялі дэманстрацыю віленчукоў у крывавым 1905 годзе.
Але можна тут было спаткаць і здані з часоў нядаўніх. Гэтак Струміла, напрыклад, апісаў адно спатканьне:
"Пазнаёміліся мы зь ім даўно, тут, у "Паланзе". На добрым падпітку ён падсеў да нас і напрасіўся на пачастунак.
Былы карэспандэнт ТАСС на Кубе, Віктар, п'янеў штораз хутчэй. Ён быў забаўны хлапец, ня злосны й нейкі безабаронны. Падсеўшы да нас аднаго вечара, уважаў сябе за нашага знаёмага і заўсёды даволі бесцырымонна патрабаваў ад мяне на некалькі наступных кілішкаў".
У свае трыццаць чатыры гады, той былы савецкі карэспандэнт шмат чаго перажыў, перажыў і тую краіну, якую прадстаўляў на Кубе і, бадай, самога сябе. Перад самым сваім сконам, проста на эстрадзе ў рэстарацыі, ён усё згадваў сваю кубінскую дзяўчыну Хуаніту. Пасьля напрасіўся да мікрафону, узяў гітару й засьпяваў песьню Гарсія Лоркі...
"Не пытайцеся ў мяне пра тое, што неістотна,- сказаў Віктар, адклаўшы гітару й зьвяртаючыся да залі, ледзве гледзячы ў наш бок, - Маю пустыя кішэні, але дасканалую памяць. А гэты верш завецца "Разьвітаньне". Па-просту разьвітаньне... І гэта ўсё.
Закашляўся, захістаўся, зачапіўся за мікрафон. Стойка мікрафону ўпала, суха ўдарыўшыся вобзем, як грудкі сухое зямлі аб вечка труны.
...Сьмерць наступіла адразу".
Бываў тут і яшчэ адзін вядомы савецкі карэспандэнт, Кіпрас Мажэйка. Мо памятаеце гэткага вусатата дзядзьку з гладкім тварам, які вёў рэпартажы з Заходняй Эўропы для маскоўскай праграмы "Время"? Ён хваліўся ў "Паланзе", што ягоным настаўнікам музыкі быў Вітаўтас Ландсбэргіс. Мажэйка нядоўга пабыў у незалежнай Літве, зьехаў у Маскву.
Дый "Паланга" сама мянялася вельмі хутка за найноўшымі часамі. Раптам тут зрабілі аўтамабільны салён "Мазды". Затым тут было адно зь першых віленскіх казыно. Публіка хадзіла сюды таксама калярытная, але зусім ня тая...
"Я ўскочыў на ногі, перакуліўшы крэсла. Зачапіў на бягу афіцыянта, крыкнуўшы, што зараз жа вярнуся й не адзін. Выбег у сквэр. Магутны дуб на лаваю шапацеў на вятры густым лісьцем. Лава была ўжо пустою..."
Сёньня, гледзячы на разваліны "Палангі", я згадваю ўвесь карагод людзкіх тыпажоў, што прамільгнулі тут. Многіх ужо няма. Няма і Ўладыслава Струмілы. Ён памёр проста ў машыне, едучы зь Беларусі, са сваёй роднай Астравеччыны. Няма й "Палангі". Хоць... засталіся ўсё тыя ж старыя дрэвы і лава пад імі.
(Сяргей Дубавец: ) Сяргей Харэўскі распавёў пра сваіх знаёмцаў, зь якімі сустрэўся ў віленскім рэстаране "Паланга". Убогі, трэба сказаць, быў рэстаран. Тыповы савецкі. Бэтонныя бакі і шкляны фасад, заходжаны скрыпучы паркет і невынішчальны смурод ад цэлых пакаленьняў катлет па-кіеўску, ад судамыйных анучаў і перасмаленага алею. Паўзмрок. У Беларусі такія "Палангі" можна знайсьці ў кожным аблысным і раённым цэнтры. Апошнія дзесяць гадоў рэстаран надта кантраставаў з сваім атачэньнем папрыгажэлага віленскага цэнтру. Упэўнены, што ніхто не пашкадуе пра гэты знос. Зрэшты і старыя муры колішняй бібліятэкі Даніловіча наўрадці ўяўляюць якуюсь архітэктурную каштоўнасьць. Але беларуская памяць страціць адзін з сваіх знакавых адрасоў. Дом Івана Луцкевіча - верагодна так яго варта называць. Дом на Віленскай, 33 адпраўляецца ў нябыт.
