Мінулую перадачу мы прысьвяцiлi 12-м угодкам Чарнобыльскай аварыi. Гутарка iшла пра тое, што за гэтыя 12 гадоў на тэму Чарнобыля створана вялiкае мноства лiтаратуры, кiно, жывапiсу, але з усяго гэтага так i не паўстаў культурны кантэкст. Чарнобыль не асеў у стэрэатыпах i сьвядомасьцi беларусаў нейкай адназначнай i ўсiм зразумелай канстантай. Каб так адбылося, патрэбны час.
Дарэчы, i распад Саюзу i незалежнасьць уласнай краiны таксама яшчэ не набылi для беларусаў свайго кантэксту. I тут таксама патрэбны час, якi вядзе адлiк чарнобыльскiх наступстваў i дасьпяваньня нацыi адначасова. Гэта дзiкавата гучыць, але празь дзесяць цi пяцьдзясят гадоў мы можам атрымаць такое становiшча, калi разам з пашырэньнем жывой беларускай мовы пачнуцца генныя мутацыi ў арганiзмах яе носьбiтаў. Прынамсi сёньня няма таго суб'екту, якi б пераламiў гэтае аб'ектыўнае разьвiцьцё падзеяў, гэты лёс нацыi. I адзiны спадзеў — на тое, што генных мутацыяў усё ж ня будзе. А адзiная небясьпека — у тым, што нейкiя абставiны спыняць гэты наш час — час незалежнасьцi. Тады як час мутацыяў, калi ўжо яны нам наканаваныя, ня спынiць нiшто. Словам, патрэбны час. На тое, каб праўда была ня толькi прамоўленая, але й пачутая.
Гэтую думку яшчэ раз пацьвярджае разуменьне мiнулай вайны, якое ў нацыянальным маштабе зрушыла зь мёртвай кропкi толькi сёньня, празь пяцьдзясят гадоў. Бо толькi сёньня, ва ўмовах сувэрэннае краiны, стала магчымым разглядаць тую вайну з гледзiшча нацыянальных iнтарэсаў Беларусi i яе людзей, а ня з гледзiшча памерлае савецкае iмпэрыi або марксiсцка-ленiнскае iдэалёгii.
Нацыянальныя беларускiя iнтарэсы ў акупаванай Беларусi часоў II сусьветнай вайны. З такога гледзiшча першы аб'ект нашай пераацэнкi — гэта iдэалягiчны стэрэатып пра непагрэшнасьць савецкага партызанскага руху. Iнсьпiраваная i кiраваная з Масквы, гэтая партызанка менш за ўсё дбала пра беларускiя нацыянальныя iнтарэсы. Рэйкавая вайна ня толькi i, магчыма, ня столькi падрывала тылы гiтлераўскае армii, колькi правакавала фашыстаў на помсту, на спаленьне беларускiх вёсак разам зь мiрнымi жыхарамi. У апошнiя гады ў прэсе можна было прачытаць зьвесткi пра тое, што i савецкiя партызаны «грашылi» спаленьнем вёсак ды зьнiшчэньнем мiрных жыхароў. Гэтак мы наблiжаемся да высновы, якую ўжо зрабiлi эмiграцыйныя гiсторыкi — у акупаванай Беларусi змагалiся мiж сабою дзьве iдэалёгii — нямецкi фашызм i расейскi камунiзм. I рэч нават ня ў тым, што яны нам былi чужыя, а ў тым, што абсалютна чужыя для iх мы, беларусы.
Другая тэма, якая нарадзiлася зь пераасэнсаваньня вайны, — гэта спробы нацыянальнага будаўнiцтва на акупаванай беларускай тэрыторыi. З шматлiкiх успамiнаў апошнiх гадоў мы ўжо ведаем пра шырока разгорнутае па ўсёй краiне беларускае школьнiцтва, якое, як правiла, iмкнулася пазьбягаць у навучальным працэсе iдэалягiзацыi — савецка-сталiнскай, зразумела, ды й нямецкай таксама. Вучылiся па дасавецкiх падручнiках Тарашкевiча, Смолiча, Гарэцкага. Вывучалi забароненыя ў БССР творы Багушэвiча, Купалы, Багдановiча. Простыя вясковыя школкi, дзе зь дзецьмi гаварылi на iхнай мове, часта рабiлiся аб'ектам нападаў савецкiх партызанаў. Настаўнiкаў партызаны забiвалi.
Звычайна, пiшучы пра беларускiх калябарантаў пад нямецкай акупацыяй, згадваюць наблiжаную да нямецкага камандаваньня адмiнiстрацыю, пра Беларускую Краёвую Абарону, Саюз Беларускай Моладзi, беларускiя газэты, што выходзiлi за нямецкiя грошы. Усё гэты было антысавецкае, часта пранямецкае, але заўсёды i перадусiм — беларускае. Радзей згадваюць пра незалежнiцкiя, г.зн. антынямецкiя i антысавецкiя адначасова арганiзацыi i пра харытатыўны рух. Што да школьнiцтва, якое ў гэтым шэрагу займае першае месца, то менавiта яно сталася найвялiкшай кузьняй маладзёжнага беларускага падпольля пасьляваенных гадоў. Тысячы, а можа й дзясяткi тысяч удзельнiкаў гэтага няўзброенага супрацiву, адно за свае патрыятычныя пачуцьцi былi расстраляныя або трапiлi ў ГУЛАГ.
Сёньня пра ўсё гэта пiшуцца артыкулы i кнiгi, паўстае зусiм iншы, вельмi складаны, але рэалiстычны вобраз вайны i акупацыi. Вобраз, якi паддаецца дакумэнтальным пераправеркам i ад гэтага становiцца ўсё больш аб'ектыўным.
Менавiта дзеля аб'ектыўнасьцi мы мусiм зноў зьвярнуцца да часоў акупацыi i адказаць на пытаньне: цi выяўлялiся i ў чым беларускiя нацыянальныя iнтарэсы ў дзейнасьцi савецкiх партызанскiх атрадаў на тэрыторыi акупаванай Беларусi?
Прыватныя выпадкi нацыяналiзму i прыватныя нацыянальныя iнiцыятывы ў асяродку савецкай партызанкi (кшталту атрадаў iмя Калiноўскага або баявога лiстка па-беларуску) нiяк не складаюцца ў тэндэнцыю. Яны выключныя i толькi падкрэсьлiваюць агульнае правiла: савецкая партызанка была антыбеларуская паводле сваёй сутнасьцi, нiяк ня менш антыбеларуская за гiтлераўскi фашызм. Але, калi так, то якiм чынам мы мусiм разглядаць беларускую савецкую культуру, якая непадзельна стаяла i стаiць на баку савецкае партызанкi? Гераiзацыя апошняй стала паветрам лiтаратуры. Гераiзацыя ворага стала законам роднае лiтаратуры! Тысячы пiсьменьнiкаў, як зрэшты i мастакоў, музыкаў стварылi нацыянальны эпас савецкае партызанкi, iмкнучыся зрабiць яго тоесным уласна беларускаму нацыянальнаму эпасу. Больш за тое, вобраз беларуса быў надоўга i трывала прывязаны да вобраза партызана.
Дарэчы, калябаранты на баку фашыстаў не стварылi нават спробы такога эпасу, я ўжо не кажу пра гераiзацыю мужнага германца, якi ратуе Эўропу ад бальшавiцкага нашэсьця.
Што ж адбылося? Нацыянальная культура ня толькi адарвалася ад нацыянальных iнтарэсаў, але й апела iнтарэсы антынацыянальныя. Выключэньне склалi пiсьменьнiкi ўсесаюзнага маштабу, якiх гэты маштаб i выратоўваў. Урэшце ваенны эпас Быкава знаходзiцца ў тым самым рэчышчы, што i «Каханы горад» Юстапчыка — першы беларускi эпiчны твор пра вайну, напiсаны, калi заўгодна, на тым баку лiнii фронту. Праўда, як кажуць, перамагае. I перамагае яна ня толькi савецкую iдэалёгiю, ня толькi стэрэатып савецкага партызана-героя, але й беларускую савецкую культуру, якая ўступiла была зь ёю, з праўдай, у супрацьстаяньне. I тут я зусiм блiзкi да ключавое высновы пра тое, што праўда перамагла саму беларускую мову, зьнявечаную бальшавiцкай рэформай 33-га году i пастаўленую на службу гераiчнаму эпасу пра савецкiх партызанаў i калектывiзацыю.
На бок савецкай партызанкi, г.зн. супраць нацыянальных iнтарэсаў устала ўся дэфармаваная беларушчына: дзяржаўная iдэалёгiя, нацыянальная адукацыя, навука i культура. Недэфармаваная беларушчына: этнiчныя традыцыi, свая гiстарыяграфiя, скарбы нашанiўства, — усё гэта, што выжыла, апынулася па той бок лiнii фронту, г.зн. у падпольлi або ў эмiграцыi.
Фактычна Беларусь у мiнулую вайну перажыла падвойную акупацыю з боку дзьвюх варожых сiлаў, якiя адмаўлялi нам у нашых нацыянальных iнтарэсах. Савецкая акупацыя перамагла i кiравала жыцьцём краiны ледзьве не да апошнiх дзён. Сёньняшняя дзяржава iмкнецца працягваць традыцыi савецкай партызанкi. Гэта значыць, што савецкая акупацыя, якая перамагла нямецкую ў 44-м годзе, працягваецца.
Дзеля доказу дастаткова згадаць, што ўсё нашае жыцьцё дагэтуль пранiзанае гiганцкiм павучыньнем КГБ. КГБ — гэта чыста акупацыйны арганiзм, якi нiколi ня ўлiчваў беларускiх нацыянальных iнтарэсаў. Ня дзiва, што ва ўсiх краiнах, якiя вызвалiлiся з-пад савецкае акупацыi, першым чынам выдалялася менавiта гэтая ракавая пухлiна. Замест яе паўсюль былi створаныя новыя органы бясьпекi, чыя дзейнасьць грунтуецца якраз на абароне нацыянальных iнтарэсаў. I бадай толькi ў Беларусi гэтая пухлiна не выдалялася. Яна працягвае стаяць на варце iнтарэсаў iмпэрыi, якой няма.
Нiхто ня ведае колькасьцi супрацоўнiкаў КГБ, нiхто не патрапiць у архiвы гэтае арганiзацыi. Мiж тым няма ў Беларусi чалавека — малога або дарослага, прафэсара цi селянiна, якi б увесь час не знаходзiўся пад пiльным наглядам асьведамляльнiка.
Некалi, дасьць Бог, усё ж адкрыюцца архiвы i мы многае зразумеем, у тым лiку i ў сучасным палiтычным жыцьцi, у няўдачах апазыцыi. Я думаю, гэта будзе эфэкт перагорнутага айсбэрга. Калясальная i нечаканая праўда стане канцом савецкае акупацыi ў Беларусi. У гэтага Кашчэя раптам зьявiцца сьмертаносны для яго кантэкст. Ён будзе блытаны-пераблытаны, але надзвычай зразумелы i ясны. Гiпнатычны стан простае хлусьнi зьменiцца празрэньнем складанае праўды.
Нарэшце, трэба сказаць i пра становiшча мовы ў гэтым кантэксьце. Беларуская мова стала сымбалем савецкай калябарацыi, хоць паводле закону бутэрброда менавiта яе спрабавалi выставiць сымбалем калябарацыi нямецкай заўзятыя бээсэсэраўскiя публiцысты. Вось на гэтым этапе яе лёс радыкальна разышоўся зь лёсамi суседнiх моваў — польскай, лiтоўскай, нават украiнскай. Яна стала ў чыстым выглядзе нацыянальнай мовай антынацыянальных iнтарэсаў. Яна аддзялiлася ад глебы i завiсла ў паветры. Яна з усiмi яе камiсараўскiмi правапiснымi рэформамi ператварылася ў зьяву, якая ў прынцыпе ня можа выклiкаць сымпатыяў, а тым больш выхоўваць уласных абаронцаў. Вольна цi мiжвольна, а народ меў гэта ў полi зроку. Вось адкуль бяруцца каранi адмаўленьня бацькоў ад беларускамоўнага навучаньня для дзетак. Вось адкуль развагi пра несапраўдную, грубую i нiчога ня вартую беларускую мову. ТАКУЮ мову нельга анi любiць, анi адстойваць, бо за ёй — пустка.
Падзякаваць за гэта мы мусiм найперш закормленаму ў савецкiя часы беларускаму пiсьменьнiцкаму цэху, калябаранцкай арганiзацыi, якая стварыла калябаранцкую лiтаратуру. Сёньня iхную ролю з посьпехам працягваюць бiлiнгвiстычныя апазыцыйныя газэты i незалежныя выдавецкiя прадпрыемствы, у кнiгах якiх нават Ян Чачот i Вацлаў Ластоўскi гавораць з камунiстычным пранонсам. Няхай усё гэта не непасрэдная справа рук КГБ, але ўсё гэта — непасрэдная справа КГБ. У савецкi час мы, антысаветчыкi, маглi купiцца на беларускую мову, як сымбаль беларускiх нацыянальных iнтарэсаў, i траплялi ў сьвядомасную пастку, у антыбеларускае паводле зьместу асяродзьдзе. Сёньня мы, антысаветчыкi, набываем «Навiны» або «Народную волю» i трапляем у тую ж пастку антыбеларушчыны.
Калi скончыцца гэты падман? Толькi тады, калi савецкая партызанка i ўсё, што за ёй стаiць, а менавiта 70 гадоў нявечаньня ўсяго беларускага, 70 гадоў адкрытага цынiзму i хлусьнi, набудуць кантэкст. Няма сэнсу чакаць, пакуль дзяржава скасуе камунiстычныя пастановы i прызнае варожую для нацыянальных iнтарэсаў дзейнасьць савецкiх партызанаў. Яна гэтага ня зробiць нiколi, пакуль гэтага ня зробiм мы самi.
(Сяргей Харэўскі: ) "У мастацтве вобраз Беларусi, як партызанскага краю, быў створаны яшчэ перад вайною, у 20-я гады. Змаганьне беларусаў з расейскiмi белагвардзейцамi, немцамi й палякамi стала для мастакоў арганiчнай тэмаю, якая ўважалася цi не за самую нацыянальную. Згадаем, што гэта былi часы беларусiзацыi. На 3-яй Усебеларускай выставе 1929 году мастакi выставiлi больш за 20 твораў, у назвах якiх было слова «Партызаны»...
Ужо тады, сярод гэтых твораў, зьявiлiся i свае шэдэўры, якiя сфармавалi амаль кананiчную iканаграфiю беларускай партызанкi — людзi ў сялянскiх уборах, падперазаныя кулямётнымi стужкамi, зброя ў руках, за поясам — сякера. Нават краявiд падкрэсьлiваў нацыянальную спэцыфiку — лес узiмку, радзей ўвосень, але нi промня летняга сонца. I вось што цiкава — вобразы партызанаў мусiлi быць не канкрэтныя, а як бы зьлепленыя ў суцэльны вобраз беларуса наогул. Клясыкай сацрэалiзму сталi «Партызаны» Гаўрылы Вiера, «Партызаны» Мiхаiла Эндэ, «Партызаны» Валянцiна Волкава. Акрамя ўсяго iншага, вобраз беларуса-партызана, якi супрацьстаiць чужынцам, быў спробаю засьведчыць суб'ектнасьць Беларусi ў падзеях ХХ стагодзьдзя.
Шмат паспрыяла фармаваньню партызанаманii коласаўская аповесьць «Дрыгва», а вобраз яе героя дзеда Талаша ўспрымаўся як узор нацыянальнага мэнталiтэту. Над iлюстрацыямi да «Дрыгвы» перад вайною працавалi беларускiя мастакi — Мiнiн, Волкаў, Цiхановiч... Цi не найлепшымi з гэтых iлюстрацыяў сталi чатыры дрэварыты Iбрагiма Гембiцкага: «Засада», «Партызаны», «Гарыць маёнтак» i «Нашэсьце»... У 38-м годзе сэрыя Гембiцкага была набытая Музэем iмя Пушкiна ў Маскве. Акрылены посьпехам мастак працягнуў «партызанскую» лiнiю ў 39-м годзе, прысьвяцiўшы яе змаганьню беларусаў з Польскай дзяржавай. Адзiн з дрэварытаў тых гадоў — «Партызаны рэжуць правады» — успрымаецца сёньня як сапраўдны сымбаль беларускае рэзыстэнцыi па-за часам i па-за палiтычнай канкрэтыкай... Аднак на гэтым слава Iбрагiма Гембiцкага перарвалася. Яго абвiнавацiлi ў нацдэмаўшчыне. Як i Мiнiна, i Цiхановiча...
Мiж тым, папулярнасьць тэмы партызанкi нарастала перад вайною з году ў год. На Ўсебеларускай выставе 1940 году партызаншчына ўжо трыюмфавала — як-нiяк, а польскую кампанiю выйгралi. Тут табе i Гэнрых Бржазоўскi («Раззбраеньне насельнiцтвам белапольскага атрада») i Монас Маназсон са сваiм «Зьнянацку». «Партызанскiя» фантазii заходзiлi часам вельмi далёка. Прыклад гэтаму — скульптура «Арджанiкiдзэ ў разьведцы ў лесе пад Барысавам» Аляксея Глебава. Праўда, да Беларусi гэты шал ужо меў мала дачыненьня... Хоць... Выхаваўчая работа з гледачом, а менавiта гэтак i варта разглядаць мастацтва канца трыццатых, у даступных i наглядных формах была праведзеная.
Па вайне сьвятасьць партызаншчыны i яе спрадвечна беларускi характар былi ўжо па-за дыскусiяй. Праўда, у канцы саракавых — пачатку пяцiдзясятых канон пачаў быў распадацца, эразiравацца натуралiстычным бытавiзмам. Той жа Цiхановiч, той жа Бржазоўскi, той жа Маназсон i дзясятак маладзейшых мастакоў выяўлялi постацi, сьпiсаныя з канкрэтных асобаў партызанаў. Тут пачалося ерархаваньне: гэты вядомы, гэты зараз пры пасадзе, у гэтага адабралi мэдаль, гэты... Абстрактныя масоўкi людзей са зброяю ў лесе ўсё болей i болей нагадвалi пастановачныя здымкi манэкенаў, расстаўленых адпаведна ў тым парадку, якi гэтыя манэкены занялi ў паваенным жыцьцi...
Напрыканцы 60-х адбыўся апошнi ўсплеск партызанскае тэмы. Яго падрыхтавалi тыя, хто стаў мастаком ужо без вайны. Iдэалягiчна гэтыя часы былi бязьмерна далёкiмi i ад 30-х, i ад 50-х гадоў. Сама тэма вайны ўжо займала непараўнальна меншае месца. Мастакi змаглi дазволiць сабе абагульненьнi. Iзноў перадусiм яны паспрабавалi намацаць прыроду нацыянальных рысаў, прынамсi, да тае ступенi, да якой яны самi адчувалi сябе нацыянальнымi мастакамi...
«Партызанская мадона» Савiцкага, купленая маскоўскай Трацьцякоўкаю i «Беларусь — мацi партызанская» Данцыга, (абедзьве напiсаныя ў 1967 годзе), фактычна паставiлi кропку на ўсёй тэме. У гэтых двух палотнах няма нi штучнага патасу штучна насупленых людзей, нi самога дзеяньня вайны. Ёсьць адчуваньне драмы, а не гульня ў яе. Калi я параўнаў гэтыя два палатны з тым, што стваралася ў Беларусi перад вайною, я быў моцна зьдзiўлены, наколькi яны перагукаюцца нават у дэталях. Але зьмест ужо цалкам iншы. Нi азарту бунту, нi помсьлiвае нянавiсьцi... Адно толькi горыч стратаў i любоў. З вышынi свайго пакаленьня абодва мастакi сьцьвярджаюць ужо тое, што адбылося: загояцца раны... Тым самым запярэчыўшы ўсёй сыстэме папярэднiх савецкiх стэрэатыпаў: беларус у любым узросьце i ўва ўсе часы — лясны мсьцiвец, гатовы на любыя ахвяры".
