(Ракіцкі: ) "Улетку 1919 году, калі бальшавікі саступілі Менск палякам, у газэце "Минский курьер" пачаў друкавацца дакумэнтальны раман "Аляксандар Мясьнік'янц". Аўтарам быў папулярны тады журналіст Аляксандар Гзоўскі.
Раман друкаваўся з працягам, зачытваліся ім і паспалітыя месьцічы, і польскія акупацыйныя ўлады, і бальшавікі, якія адышлі за Бярэзіну, — выведка іхная сьвежыя нумары імгненна здабывала.
Аляксандар Гзоўскі, які некалі працаваў у бальшавісцкай прэсе і быў набліжаны да чырвоных камісараў, па-бульварнаму бэлетрызаваў рэальныя падзеі, зьвязаныя з абвешчаньнем БССР у Смаленску і барацьбой за ўладу ў Менску “чырвоных айцоў” БССР.
А праз два гады гэты ж раман Гзоўскі выдаў у Варшаве асобнай кнігай пад назвай "У краіне чырвоных людажэраў". Гісторык Віталь Скалабан і журналіст Сяргей Крапівін аднавілі тэкст раману паводле беларускіх і польскіх архіваў. І з старонак гэтага рамана паўстае пачварнае аблічча тых, хто абвяшчаў БССР і быў ейным першым урадам.
Аўтарскае крэда ў дачыненьні да сваіх герояў Гзоўскі сфармуляваў так:
"Усе гэтыя мясьнік'янцы, далмановічы, пінкелі, норынгі і іншыя, усе гэтыя дэзэрціры старога рускага войска, якія своечасова выскачылі на паверхню, захапілі ўладу пры дапамозе падманутых імі жаўнераў й цяпер кіруюць намі".
Але ці можна верыць аўтару? І хто ён, гэты журналіст Гзоўскі? Пытаньне да майго госьця — гісторыка Віталя Скалабана".
(Скалабан: ) "Аляксандар Гзоўскі — гэта здольны журналіст, пісьменьнік. У 1918 годзе яго лёс закінуў у Смаленск. Ён працаваў там у савецкіх установах, быў набліжаны да кіраўнікоў Заходняй вобласьці й фронту.
Потым перайшоў на працу ў бальшавісцкія газэты і разам з урадам ужо савецкай рэспублікі пераехаў з Смаленску ў Менск, дзе таксама працаваў у газэтах "Звязда", "Бядняк".
(Ракіцкі: ) "Спадар Скалабан, напачатку пра гістарычную канву тых гадоў. У 1918 годзе ў Смаленску, дзе была абвешчаная Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, жылі таксама Янка Купала й Максім Гарэцкі. Купала, дарэчы, пісаў: "Там, дзе я пражыў увесь цяжкі й страшны 1918 год, я на самой справе жыў як у непрытомнасьці". Што б гэта значыла?"
(Скалабан: ) "Сытуацыя ў Смаленску была надзвычай цяжкая. Пачаліся першыя бальшавісцкія расстрэлы. Расстрэлам у Смаленску 1918 году прысьвечаныя й многія старонкі рамана Гзоўскага "Аляксандар Мясьнік'янц".
(Ракіцкі: ) "А на чым будуецца інтрыга рамана і якія пэрсанажы там дзейнічаюць?"
(Скалабан: ) "Галоўны герой — журналіст. Гэта сам Аляксандар Гзоўскі. А таксама Мясьніковіч, Калмановіч, Кнорын ды іншыя камісары. Яны выведзеныя практычна пад сваімі прозьвішчамі, толькі зьмененыя адна ці дзьве літары. Мясьнікоў — Мясьнік'янц, Кнорын — Норынг, Пікель — Пінкель, чэкіст Яркін — Маркін.
Другая частка рамана прысьвечаная любоўнае лініі. Адзін з камісараў (выведзены ён пад прозьвішчам Найдзянкоўскі, прататыпам якога быў камісар Найдзёнкаў) адбіў жонку ў Аляксандра Мясьнікова:
"Найдзянкоўскі схапіў Алену Пятроўну ў свае моцныя абдымкі й пакрываў ейны твар, шыю і грудзі дзясяткамі моцных пацалункаў.
Ціха рассунулася фіранка ля ўваходных дзьвярэй, і на парозе пакою зьявіўся Аляксандар Мясьнік'янц. Бледны, зь перакошаным ад дзікай злосьці тварам.
Алена Пятроўна дзіка ўскрыкнула і вырвалася з абдымкаў Найдзянкоўскага. Апошні, убачыўшы нечаканага госьця, скокнуў убок.
“Падлюга! Мярзотнік! — закрычэў Мясьнік'янц і, выхапіўшы з кішэні невялікі браўнінг, кінуўся да Найдзянкоўскага, але апошні зь неўласьцівым яму спрытам коткі выбіў рэвальвэр, кулаком зьбіў яго з ног, выбег у калідор, хуценька схапіў паліто і шапку і кінуўся на вуліцу.
Алена Пятроўна грымнулася на падлогу і прыкінулася мёртваю…"
І за гэта Аляксандар Мясьнікоў арганізуе суд рэвалюцыйнага трыбуналу й трыбунал прыгаворвае Найдзянкоўскага да расстрэлу. Гэты вырак быў імгненна выкананы".
(Ракіцкі: ) "Мясьнік'янц, Кнорын — гэтых людзей мы даволі добра ведаем. А вось Найдзёнкаў, ці Найдзянкоў — хто ён?"
(Скалабан: ) "Гэта дробны чыноўнік. Жыў у Смаленску. Далучыўся да бальшавікоў. Узначальваў ён Савет народнае гаспадаркі, потым Камісію па дапамозе палонным і ўцекачам. Яго абвінавацілі ў тым, што ён растраціў грошы, і, акрамя таго, ня змог даказаць удзелу ў рэвалюцыйнай працы ў папярэднія гады. І рэвалюцыйны трыбунал засудзіў яго да расстрэлу".
(Ракіцкі: ) "Якія ж партрэты камісараў малюе Гзоўскі?"
(Скалабан: ) "Пра Мясьнікова ён так піша:
"Гэта былы маскоўскі памочнік прысяжнага паверанага бяз практыкі, былы прапаршчык, начальнік вучэбнай каманды, затым рэвалюцыйны "выскачка", дэмагог, камандуючы фронтам, удзірацель ад немцаў, а цяпер "чырвоны" таварыш генэрал-губэрнатар".
Пра Калмановіча, бальшавісцкага міністра харчаваньня, такія падаюцца зьвесткі:
"Юркі, паголены, сярэдняга росту, брунэт гадоў 32, хадзіў па кабінэце рэквізаванай у буржуяў кватэры і чакаў прыходу нявесты".
Кнорын — Норынг. Ён паказаны вельмі недалёкім".
(Ракіцкі: ) "Гзоўскі паказвае сваіх пэрсанажаў як людзей, якія згубілі сваё маральнае аблічча. Яны паказаныя злодзеямі, рабаўнікамі:
"Алена Пятроўна заявіла мужу: “Я паеду да твайго Вярхоўнага Лейбы, да Троцкага, і раскажу яму пра ўсё, што вырабляе таварыш Мясьнік'янц. Я пакажу яму ўсе тыя дыямэнты, якія ты купіў мне на скрадзеныя табой грошы. Я пабываю і ў Леніна і паведамлю яму, што ты, калі быў на чэхаславацкім фронце, прысвоіў больш за паўмільёна рублёў..."
(Скалабан: ) "Самае галоўнае — што на руках гэтых людзей кроў нявінных асобаў. Гэта кроў і япіскапа Макарыя, гэта кроў і генэрала Дормана, старога чалавека, якога абвінавацілі ў тым, што ён арганізаваў контаррэвалюцыйную змову, гэта — кроў соцень сялянаў, якіх катавалі й якіх забівалі ў Смаленску ў 1918 годзе:
"Дома Маркіна сустрэла жонка Пелагея Антонаўна, звычайная вясковая баба з Кастрамской губэрні, якую суворы чэкіст, як ні дзіўна, вельмі баяўся. Даведаўшыся, што сярод расстраляных быў япіскап, назвала мужа быдлам і сказала, што духоўную асобу нельга расстрэльваць, тым больш сыну царкоўнага старасты. Маркін хацеў нешта сказаць у сваё апраўданьне, але Пелагея рашуча заявіла: “Пайшоў спаць!” Маркін падпарадкаваўся. Пелагея Антонаўна ў роздуме пастаяла хвілінаў дзесяць, а затым падышла да кута, дзе вісеў абраз, і пачала хрысьціцца і кленчыць. Малілася Пелагея доўга…"
А потым ня меншыя расстрэлы былі ў Менску, асабліва на пачатку лета 1919 году, перад прыходам польскіх войскаў. Ёсьць сьведчаньні ня толькі Гзоўскага пра сытуацыю ў Менску на той час. Ёсьць сьведчаньне й Янкі Купалы, які пісаў: "Над Менскам навіс крывавы кашмар".
(Ракіцкі: ) "У рамане асобныя разьдзелы так і называюцца: "Камісары дзейнічаюць", "Дні тэрору", "Пакараньне сьмерцю".
(Скалабан: ) "Вернемся ў Смаленск 1918 году. Падрабязна расьпісаны расстрэл япіскапа Макарыя, які кананізаваны. Ён быў першы япіскап, расстраляны новай бальшавісцкай уладай. Апісаны расстрэл і генэрала Дормана. Гэтыя старонкі напісаныя па-мастацку".
(Ракіцкі: ) "Як гісторыка вас ня могуць не цікавіць дакумэнты. Што калі супаставіць бэлетрыстыку Гзоўскага й дакумэнты?"
(Скалабан: ) "Мастацкая літаратура — гэта вельмі спэцыфічная гістарычная крыніца. Тым больш, такая крыніца, якая пісалася адразу пасьля тых падзеяў. Трэба аддаць належнае Гзоўскаму — ён вельмі дакладны храніст. Несумненна, ёсьць штось прыдуманае, на што асабліва зьвяртаеш увагу.
У рамане дзейнічае камісар Крываносаў, прататыпам якога быў камісар Крывашэін. Напрыклад, такі эпізод. Адбываецца п'янка, і вось як сябе паводзіць Крываносаў:
"Значит взыщем! Будем действовать по военному и взыщем! — заорал пьяный Кривоносов и предложил всем присутствующим выпить за успех взимания буржуйского налога".
Мы пазнаем рэальнага Крывашэіна, таго самага, які ў сьнежні 1917 году, на добрым падпітку, разганяў Усебеларускі зьезд у Менску".
(Ракіцкі: ) "Ніхто з 19 сяброў першага ўраду БССР не завершыў жыцьцё цывілізавана, так, як ва ўсім сьвеце заканчваюць жыцьцё адстаўныя міністры. Вось мартыралёг першага ўраду БССР:
"Расстраляныя й закатаваныя — 8,
загінулі пры незразумелых абставінах — 1,
скончылі жыцьцё самагубствам — 1,
зьніклі бязь зьвестак — 4,
памерлі нікому не патрэбнымі і ўлада ніколі пра іх ня ўзгадвала — 4,
загінулі ад зьнешніх ворагаў — 1".
Спадар Скалабан, чаму гэтыя людзі, якія яшчэ не пасьпелі, па-сутнасьці, узяць уладу, так нічога не пасьпеўшы зрабіць дзеля будаўніцтва той дзяржавы, якую яны задумвалі, пачалі самаадстрэл? Чаму так трагічна-бясслаўна завяршаецца іхны лёс?"
(Скалабан: ) "Мабыць, таму, што рэвалюцыя першымі пажырае сваіх дзяцей. Асабліва, калі гэтыя дзеці не зьвязаныя з гэтай зямлёй, краінай. Калі галоўнае для іх — ўсясьветная рэвалюцыя".
