Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Ці можа прынесьці плён дыялёг інтэлігенцыі з уладай у цяперашняй палітычнай сытуацыі?


Сяргей Навумчык, Прага

Удзельнічаюць: старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў і кінарэжысэр Уладзімер Халіп.

(Навумчык: ) “У апошнія дні некаторыя дзеячы творчай інтэлігенцыі выказаліся на тэму ўзаемадачыненьняў з уладамі. “Я перакананы, што іншага выйсьця Саюз беларускіх пісьменьнікаў ня мае і не павінен мець, як канструктыўны дыялёг з уладамі нашай краіны і канструктыўнае супрацоўніцтва зь імі”, – заявіў у інтэрвію Беларускаму тэлебачаньню старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў Алесь Пашкевіч.

Гэтае інтэрвію мела пэўны рэзананс ў палітызаванай, апазыцыйнай часткі грамадзтва і паставіла пытаньне пра мяжу кампрамісу, нават калі гаворка ідзе пра беларусізацыю. Пра захаваньне нацыянальных каштоўнасьцяў. Дарэчы, рэзананс атрымала і паведамленьне пра сустрэчу кіраўніка ТБМ Алега Трусава зь віцэ-спікерам Канаплёвым і з прадстаўнікамі адміністрацыі прэзыдэнта адносна стварэньня беларускамоўнага ўнівэрсытэту і ўнясеньня паправак ў закон аб мовах.

Спадар Трусаў, першае пытаньне – да Вас у сувязі з гэтымі сустрэчамі, бо наколькі вядома, у самой Палаце прадстаўнікоў ніхто з дэпутатаў па-беларуску практычна ніколі не выступае, не заўважаныя ў сымпатыях да беларускай мовы і кіраўнікі прэзыдэнцкай адміністрацыі.

(Трусаў: ) “Мэта ТБМ, якое я ўзначальваю – гэта наданьне беларускай мове рэальнага статусу дзяржаўнай. І мы вось ужо чацьверты год у цесным кантакце з уладамі, і вядзём зь імі штодзённы дыялёг. Іншая справа, што ён не заўжды канструктыўны, як таго хоча спадар Пашкевіч, ну але ён хлопец малады, зь цягам часу гэты недахоп – маладосьць – праходзіць. Але мы ня можам ня весьці дыялёгу і не займацца асьветніцкай дзейнасьцю. У выніку гэтага дыялёгу з уладамі мы шмат чаго дамагліся. Мы дамагліся ад Палаты прадстаўнікоў, што былі ўнесеныя значныя зьмены ў Закон аб аб адукацыі. Былі прынятыя зьмены ў Адміністрацыйным кодэксе, за зьнявагу беларускай мовы. Былі названыя вуліцы ў Менску – зусім нядаўна мы атрымалі вуліцы Ігната Дамейкі, Браніслава Тарашкевіча і Паўлюка Труса. І гэты пералік я магу працягнуць. Гэта – вынік нашай штодзённай працы з уладамі. Іншая справа, што пры гэтым нельга губляць уласную годнасьць і нельга заяўляць, што дыялёг толькі канструктыўны. Трэба пачаць гэты дыялёг, а потым будзе бачна, канструктыўны ён ці не”.

(Навумчык: ) “Спадар Алег, я хацеў бы ўдакладніць. Вы сказалі – наданьне беларускай мове статусу дзяржаўнай...”

(Трусаў: ) “Рэальнага статусу, падкрэсьліваю. Рэальнага. Фармальна ён нададзены, а вось як у рэальнасьці – трэба мяняць Закон аб мовах. Таму мы і хадзілі да Канаплёва з гэтай нагоды”.

(Навумчык: ) “Вопыт кінарэжысэра Ўладзімера Халіпа ў справе вымушаных кантактаў з уладамі яшчэ за савецкім часам адлюстраваны ў ягоных мэмуарах, якія летась прагучалі на хвалях Свабоды. Ну а што наконт сёньняшняга часу?”

(Халіп: ) “Я, канечне, ухваляю крокі спадара Трусава. Трэба рабіць крокі па адстойваньні беларушчыны, не спыняць пры любой уладзе, якой бы яна ні была. Але пытаньне шырэйшае – ці варта ісьці інтэлігенцыі на кантакт? А што значыць – ісьці на кантакт? Гэта значыць, прызнаць легітымнасьць гэтай улады, прызнаць, што мы згодныя зь ёй, што яна недзе там у нечым памылялася, а цяпер яна добрая, разумная і будзе рабіць усё, як належыць. Менавіта гэта, пэўна, і мелі на ўвазе спадары, якія выступілі па беларускім тэлебачаньні. Але гэтая ўлада нарабіла столькі ў гэтай краіне, нарабіла такія злачынствы, яна так засьвяціла сябе на ніве зьнішчэньня беларушчыны, яна праводзіла яе гэтак жа, як праводзіць ОМОН зачыстку пасьля дэманстрацыі, аглядаючы кожны двор, кожны квартал: як бы дзе-небузь чаго-небудзь беларускага не засталося. Я ўсё гэта перажыў на сваім уласным досьведзе, на студыі “Беларусьфільм”, калі я быў мастацкім кіраўніком студыі “Летапіс”. Нашу студыю зьнішчылі гвалтоўна, яна існавала дзесяць гадоў як студыя беларуская, мы рабілі беларускія фільмы для Беларусі на беларускія тэмы. І вось гэта было галоўнай прычынай яе гвалтоўнага закрыцьця – зачынілі, выкінулі рэжысэраў на вуліцу, і ўсё, няма нічога. І што гэта, адзінкавы прыклад? Яны гэтак жа зьнішчылі часопісы літаратурныя.

Калі гэтая ўлада вырашыла што-небудзь добрае зрабіць Беларусі, дык яна павінна была падаць нейкі знак істотны: што яна ўжо ня тая, што яна зразумела свае памылкі, і што яна хоча нешта зрабіць дзеля гэтага народа. Нічога гэтага не было. Яны што, папрасілі прабачэньня ў Васіля Быкава? Яны што, папрасілі прабачэньня, што дралі на вачах у людзей наш бел-чырвона- белы сьцяг, які быў на самай вышэйшай кропцы краіны? Яны вярнулі часопісы літаратарам? Яны вярнулі Дом літаратараў Саюзу пісьменьнікаў? Нічога яны не зрабілі! І нічога ня зробяць. А тыя дробязі, што яны робяць, толькі дзеля аднаго – каб улада выглядала крышачку больш прыстойнай. Ведаеце, каб у яе зьявіліся нейкія эўрапейскія рысы. Бачыце, яна ня супраць беларускай мовы. Бачыце, яна ня супраць назваць вуліцы імёнамі выбітных дзеячоў, але дзе-небудзь у Сьляпянцы, на ўскрайку, а ў цэнтры гораду застаюцца чэкіст Урыцкі, усё той жа Ленін. Такое іх стаўленьне да беларускасьці. І гэткім яно і застанецца. Канечне. Трэба ўсё рабіць, каб што можна ў іх вырваць, але яны іншымі ня сталі. І ні на які кампраміс зь імі ісьці нельга. Бо гэта будзе калябаранцтва і здача нашай дзяржаўнасьці, нашай мовы і нашай духоўнасьці людзям, якія прадстаўляюць ня ўладу, а рэжым. А рэжым дзейнічае не па Канстытуцыі, а па статуту гарнізоннай службы.

(Навумчык: ) “Уладзімер Халіп прыгадаў бел-чырвона-белы сьцяг, які калісьці вісеў над адміністрацыяй прэзыдэнта і які разадраў, нагадаю, кіраўнік справамі прэзыдэнта Ціцянкоў. А перад тым, як сьцяг быў парваны, адбыўся у 1995 годзе так званы рэфэрэндум аб зьмене сымболікі. З пратэстам супраць гэтага антыканстытуцыйнага рэфэрэндуму выступілі дэпутаты Апазыцыі БНФ, якія абвясьцілі галадоўку ў залі Вярхоўнага Савету і былі за гэта там жа, у залі, жорстка зьбітыя. Спадар Алег, вы былі сярод гэтых дэпутатаў. Скажыце, Вам з чыста маральных пазыцыяў, ды і псыхалягічна, Вам было лёгка гутарыць з прадстаўнікамі той самай адміністрацыі, якая мела непасрэднае дачыненьне да гэтага злачынства (зьбіцьцё – гэта паводле Крымінальнага кодэксу – злачынства)?”

(Трусаў: ) “Справа ў тым, што спадар Канаплёў у маім зьбіцьці ня ўдзельнічаў. А тыя, хто ўдзельнічалі, дарэчы, падыходзілі да мяне ў мэтро, праз два гады, і прасілі прабачэньня. І распавядалі, як іх прымусілі. Я думаю, што крымінальная справа па нашым зьбіцьці яшчэ будзе адноўленая, і той, хто біў, панясе пакараньне. Аднак у сваёй дзейнасьці я заўжды сыходзіў з інтарэсаў Бацькаўшчыны. І тут трэба ўласныя амбіцыі часам заціснуць у кулак. Вазьміце вопыт літоўцаў. У свой час літоўцы, каб захаваць сваю мову, гісторыю і культуру, пайшлі ў КПСС, пайшлі ў КГБ, і мы бачылі, што Бразаўскас першым вывеў сваю партыю з КПСС, узначаліў дзяржаву, яго абралі прэзыдэнтам, а зараз ён прэм’ер-міністар. Можна заставацца чалавекам, сьвядомым беларусам пры любой уладзе. І гэта ўжо ўнутранная структура чалавека і нічога больш. А калі сыходзіць з пазыцыі “ніякага супрацоўніцтва” – тады трэба проста зьяжджаць у эміграцыю. Калі чалавек ў эміграцыю зьехаў – ён тады, канечне, з уладай не кантактуе. Ёсьць і такі крок. Я яго не ўхваляю, але й не магу асуджаць, як гэта робяць некаторыя. Кожны з нас выбірае свой шлях. Адзін застаецца з народам, жыве ў Беларусі, другі змагаецца за межамі Беларусі. І тое, і другое – правільна, толькі ўсё залежыць ад характара чалавека, ад ягоных поглядаў на жыцьцё”.

(Навумчык: ) “Спадар Алег, але акрамя тых, хто зьехаў у эміграцыю, ёсьць і тыя, хто застаўся ў Беларусі, іх проста абсалютная большасьць. І ёсьць арганізацыі, што выключаюць якія б то ні было кантакты ці супрацоўніцтва з уладамі. Ну, скажам, першае, што цяпер прыходзіць мне на памяць – моладзевы рух “Зубр”. Маладыя людзі абсалютна адрынаюць якое б то ні было супрацоўніцтва з уладамі. Чаму Вы не дапускаеце такую форму існаваньня ў Беларусі?”

(Трусаў: ) “Так званы “Зубр” – вельмі небясьпечная зьява. Яго стварылі, на маю думку, каб ракалоць нашу апазыцыю, бо там пануе расейшчына. Яны імкнуліся нашыя сымбалі выкарыстоўваць у расейскай абгортцы. Па–другое, арганізацыя, якая ня ведае крыніцаў фінансаваньня, якая ня ведае кіраўніуоў – вельмі небясьпечная. Дзе гарантыя, што гэты “Зубр” не стварылі дзе-небудзь на Лубянцы? Ніхто ж ня ведае, хто стаіць за спіной гэтага “Зубра”. І калі маладыя людзі зь нейкіх шчырых памкненьняў пішуць надпісы на сьценах – гэта не вялікае геройства, каб ноччу ўзяць крэйду і нешта там накрэмзаць. Іншая справа, каб гэты чалавек штодня, 24 гадзіны ў суткі гаварыў па-беларуску, дык я думаю, што ў гэтым геройства больш, і ўціску на яго, дарэчы, ад уладаў, было б у дваццаць разоў болей”.

(Навумчык: ) “Спадар Уладзімер, Вас не пужае такая вось прарасейская, паводле спадара Трусава, накіраванасьць гэтага моладзевага руху?”

(Халіп: ) “Не, мяне не палохае. Калі ён супраць гэтага рэжыму, дык ён дастойны ўхвалы. Што тычыцца іх канкрэтна, дык я б не сьпяшаўся навешваць розныя ярлыкі. Таму што абвінаваціць адзін аднаго ў гэбізме – гэта прасьцей за ўсё. Выдатна весьці барацьбу па мэтаду бліц-крыгу. А калі зацягваецца усё гэта, калі пераходзіць у пазыцыйную барацьбу – вось тады пачынаюцца разборкі паміж сабой, ці гэта гэбісты, ці не гэбісты. Не, давайце мы адзін аднаго ня будзем абвінавачваць. Скончыцца ўсё гэта – мы па архівах разьбярэмся, хто кім быў, А цяпер трэба падтрымліваць адзін аднаго, а калі душа да гэтага не ляжыць – дык не перашкаджаць”.

(Навумчык: ) “Чаго павінна была б патрабаваць інтэлігенцыя ад улады, і ці ёсьць у яе нейкія рэальныя мэханізмы, зважаючы на тое, што інтэлігенцыя нашая паводле самых розных крытэраў – ня ў самым лепшым стане?”

(Халіп: ) “Ну ведаеце, некалькі гадоў таму хадзілі нашы пісьменьнікі да Лукашэнкі, вялі зь ім перамовы. Лукашэнка нікога зь іх не пачуў. Лукашэнка скарыстаў гэты паход на сваю карысьць, паказаў, што ён гаспадар усяго, а тыя, хто зь ім ня згодны, будуць ведаць сваё месца. І гэта быў адзіны вынік гэтага паходу. Са мной таксама раіўся адзін вядомы, добры чалавек – ісьці ці не ісьці, -- і я тады сказаў, што вынік з гэтага будзе альбо нулявы, альбо адмоўны. Так яно і атрымалася. Тое самае будзе і цяпер у кантактах з гэтым рэжымам. Ня будзе нічога. Няма ў нас ніякіх магчымасьцяў ўзьдзейнічаць на яго вось гэткім чынам – што мы адмовімся ад нейкіх перакананьняў, пойдзем на кантакты, што прапануе зараз новы лідэр Саюзу пісьменьнікаў. Нічога ня будзе. І Дом літаратара яму не аддадуць, і нічога мы не даб’емся ў гэтых варунках. Але усё трэба рабіць, як калі, ведаеце, трапіў у рукі сілавых структураў, дык трэба рабіць усё, каб вырвацца. Але – не адмаўляючыся ад сваіх прынцыпаў”.

(Навумчык: ) “Спадар Уладзімер, але – што канкрэтна рабіць?”

(Халіп: ) “Не прасіць, а патрабаваць. Лукашэнка ня той чалавек, у якога можна што-небудзь выпрасіць. Трэба патрабаваць. І вось мы зараз зьбярэмся на сход інтэлігенцыі. Ёсьць два варыянты. Альбо мы будзем ізноў нешта сьлёзна прасіць, каб яны пачулі – яны зноў не пачуюць, колькі мы ўжо гэтых сходаў праводзілі. А мы павінны выказаць свае рашучыя патрабаваньні канкрэтныя да гэтай улады. І адстойваць іх усімі магчымымі спосабамі – вулічнымі акцыямі, пікетамі, дэманстрацыямі, усім, чым заўгодна”.

(Навумчык: ) “Такім чынам, Вы – за гранічную палітызацыю гэтага сходу інтэлігенцыі, які прызначаны на сакавік?”

(Халіп: ) “Я – за шырокі спэктар узаемадачыненьняў з гэтай уладай, пачынаючы ад нейкіх перамоваў з асобнымі чыноўнікамі, у якіх абсалютна разумна робіць гэта спадар Трусаў, спрабуе абуджаць нейкія пачуцьці – і скончваючы мэтадамі вулічнай барацьбы – мітынгамі, шэсьцямі, тым, у чым, мне здаецца, мы трошачкі расчараваліся ў апошні час”.

(Навумчык: ) “Якім спосабам інтэлігенцыя можа патрабаваць?”

(Трусаў: ) “Я згодны са спадаром Халіпам. Самая лепшая абарона – гэта напад. І інтэлігенцыя беларуская мае самую моцную зброю, якой не заўсёды карыстаецца – гэта наша мова і духоўнасьць. Калі б нашая інтэлігенцыя размаўляла па-беларуску 24 гадзіны ў суткі, перш-наперш дома, зь дзецьмі, з жонкай, зь цёшчай, каб запаўняла бланкі па-беларуску, каб патрабавала беларускамоўныя клясы, беларускія студэнцкія групы – гэты б рэжым рухнуў на працягу году. І ня трэба біць вокны, перакрываць праспэкт і пісаць нешта на сьценах”.

(Навумчык: ) “Спадар Алег, Вы лічыце, што калі ўся інтэлігенцыя, усе настаўнікі і інжынэры (мы тут маем на ўвазе ўжо ня толькі творчую інтэлігенцыю) напішуць заявы, каб іх дзеці пайшлі ў беларускія клясы, рэжым рухне?”

(Трусаў: ) “Рухне! Як ня дзіўна, рухне. Сытуацыя простая. Мы дамагліся ад міністра Стражава, што каб стварыць беларускамоўны кляс, трэба тры заявы. Раней трэба было трыццаць. Цяпер трэба тры. І вось, напрыклад, у Горадні, дзе моцная апазыцыя, моцны рух – такіх людзей няма! У Горадні няма беларускамоўнага кляса! А на Магілёўшчыне – калі ласка! Каральковых прыгадайце. На ўсходзе Беларусі рух за свае нацыянальныя правы значна мацнейшы, чым на Гарадзеншчыне. Гэта яшчэ раз гаворыць пра тое, што трэба карыстацца той зброяй, якая ёсьць. А гэта наша мова і духоўнасьць. А калі мы будзем ладзіць нейкія мітынгі, а прыйшоўшы зь мітынгаў, будзем па-расейску весьці дыскусіі, будзем лаяцца расейскім матам, будзем пісаць па-расейску “Он должен уйті” – атрымаем поўную паразу. Нашая галоўная зброя – гэта беларускасьць. У палякаў, дарэчы –польскасьць. І каб палякі не адчувалі сябе палякамі, не было б Валенсы, не было б “Салідарнасьці”. Чэхі ў свой час адрадзілі сваю нацыю з нуля. Калісьці чэхаў, якія размаўлялі па-чэску, можна было сабраць на адной канапе. І пакуль наша інтэлігенцыя не зразумее, што яе галоўная зброя – гэта беларускасьць – яна ніколі не пераможа. Калі зразумее – рэжым рухне на працягу году-двух. Бо супраць мовы ён нічога ня здолее супрацьпаставіць. Нам, ТБМу, Мін’юст даў за нашую дзейнасьць два папярэджаньні. Мы пайшлі ў Вярхоўны суд, судзіліся тры дні, упершыню дамагліся, што суд быў па-беларуску. Нават пракурор нас падтрымаў. І што ў выніку? Хоць мы суд і прайгралі, празь пяць дзён Міністэрства юстыцыі само скасавала папярэджаньне і даслала мне гэтую паперу. Улада баіцца беларускасьці і галоснасьці. І як толькі інтэлігенцыя зойме актыўную беларускую пазыцыю, ад рэжыму нічога не застанецца”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG