Страйкавая сытуацыя восені-99: прычыны й магчымае разьвіцьцё

Удзельнікі: у Горадні – кіраўнік страйкаму прадпрыймальнікаў Беларусі Валеры Леванеўскі і ў Менску – старшыня Рады прафкаму Свабоднага прафэсійнага зьвязу Менскага заводу аўтаматычных лініяў Міхал Водчыц (эфір 12.09.1999).

Аўтарка й вядучая Алена Радкевіч.

Напачатку верасьня ў Беларусі йзноў на поўны голас пачало вымаўляцца слова "страйк". У тым, што на гэтым тыдні Фэдэрацыя Прафэсійных зьвязаў і Кангрэс Дэмакратычных прафэсійных зьвязаў супольна падалі заяўку на рэспубліканскую акцыю пратэсту 30 верасьня – дзіўнага нічога няма, кожную восень лідэры прафэсійных зьвязаў (і незалежныя, і залежныя) – абяцаюць масавы выхад рабочых на вуліцы.

Аднак сёлета заявы пра гіпатэтычныя акцыі пратэсту гучаць на тле пратэстаў рэальных. Ад 1 верасьня агульнарэспубліканскі страйк пачалі дробныя прадпрыймальнікі ў Горадні, Ваўкавыску, Лідзе, Мастах, Слоніме, Наваполацку, Полацку, Віцебску, Баранавічах. І гэтую акцыю падтрымалі прадпрыймальнікі ў іншых гарадох.

Пратэсты пракаціліся й па вялікіх прадпрыемствах: толькі на гэтым тыдні страйкавалі ліцейшчыкі заводу аўтаматычных лініяў, маторнага заводу, магілеўскага заводу "Зеніт". На мінулым тыдні страйкаваў Бабруйскі завод трактарных дэталяў і агрэгатаў. Ад 1 верасьня абвесьцілі галадоўку пратэсту работніцы супольнага галяндзка-беларускага прадпрыемства "Альформа".

Пры чым, калі год таму такія страйкі адбываліся з патрабаваньнем падвышэньня заробку, то сёлета – ужо з патрабаваньнем выплаты. Страйкавы рух ахоплівае ўсё большае кола людзей, хаця прычыны страйкаў дробных прадпрыймальнікаў і рабочых на прадпрыемствах фармальна розныя.

Страйкавая сытуацыя восені-99: прычыны й магчымае разьвіцьцё.

Гэтую тэму мы будзем абмяркоўваць сёньня з маімі суразмоўцамі. А гэта: у Горадні – кіраўнік страйкаму прадпрыймальнікаў Беларусі Валеры Леванеўскі і зь Менску – старшыня Рады прафкаму Свабоднага прафэсійнага зьвязу Менскага заводу аўтаматычных лініяў Міхал Водчыц.

(Вядучая: ) "Такім чынам, прычыны страйку на прадпрыемствах я ўжо назвала – нявыплата заробкаў. Які настрой у рабочых: каго яны лічаць вінаватым у затрыманьні заробку: адміністрацыю прадпрыемства, адміністрацыю прэзыдэнта, кіраўніка дзяржавы?"

(Водчыц: ) "Па-першае, рабочыя вінавацяць кіраўніка прадпрыемства, затым – увогуле, кіраўніка дзяржавы, калі так назваць, былога прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь Лукашэнку. Людзі сёньня гатовыя выйсьці на вуліцу, таму што жыць пры такіх умовах наогул немагчыма. Людзі, мала таго, што атрымліваюць невялікі заробак (на нашым прадпрыемстве ён складае трохі болей за 15 мільёнаў у сярэднім – гэта меней за мінімальны спажывецкі бюджэт), дык яшчэ ён і выплочваецца ня ў час. Справа ў тым, што нашыя прадстаўнікі Ліцейнага цэху застрайкавалі таму, што заробак за ліпень ня быў ім выплачаны. А сёньня кошты растуць кожны дзень – і нахлеб, і на ўсё іншае. І каб хоць як пракарміць свае сем'і, трэба атрымліваць заробак у час. Таму яны выйшлі й сказалі, што калі заробак за жнівень не дадуць да 15 верасьня, то яны зноў выйдуць і зьвернуцца да ўсіх прадстаўнікоў заводу, каб іх падтрымалі".

(Вядучая: ) "Скажыце, Вы бачыце нейкую розьніцу ў настроі рабочых у параўнаньні зь леташнімі, з пазалеташнімі?"

(Водчыц: ) "Розьніца вялікая. Справа ў тым, што летась – нават, пазалетась – магло б застрайкаваць можа некалькі чалавек, то сёньня можа застрайкаваць усё прадпрыемства".

(Вядучая: ) "Дзякуй, Менск! Мы чулі меркаваньне старшыні Рады прафкаму Свабоднага прафэсійнага зьвязу Менскага Заводу аўтаматычных лініяў Міхала Водчыца. А зараз – слова ў Горадню. Уласна да кіраўніка страйкаму прадпрыймальнікаў Валера Леванеўскага – пытаньне аб прычынах страйку прадпрыймальнікаў. Мы ведаем, што фармальная прычына – гэта дэкрэт № 14, які прадугледжвае канфіскацыю ў прыбытак дзяржаўнага бюджэту тавараў, якія ня маюць суправаджальных дакумэнтаў…

Скажыце, калі ласка, вось здавалася б – чарговы ўказ… Мала іх было – такіх указаў, скіраваных супраць прадпрыймальнікаў? Чаму менавіта гэты выклікаў такі масавы страйк?"

(Леванеўскі: ) "Слушна было заўважана напачатку гутаркі, што прычыны нібыта розныя. Але ўсе яны йдуць ад аднаго чалавека. Усе дэкрэты прымаюцца аднаасобна, і з пункту погляду здаровага сэнсу – непрыймальныя. Што да менавіта гэтага дэкрэту – то ён ускалыхнуў Рэспубліку, бо стварае ўмовы, пры якіх немагчыма працаваць наогул.

Цяпер любому кантралёру, любому міліцыянту дадзена права спыніць вас дзе заўгодна – у дарозе, на кірмашы – дзе ў вас тавар, прыдрацца з фармальнай прычыны да любога дакумэнта й сканфіскаваць тавар. Тут нават не прадугледжваецца судовага вырашэньня пытаньня: хаця й суды ў нас фармальныя, але нават і гэта выкінута з дэкрэта.

І вы фактычна застаецеся без маёмасьці, а яна або грошы на яе пакупку – як правіла, пазычаныя… Гэта не асабістыя грошы прадпрыймальніка, бо трэба каб было шмат разнастайнага тавару – тады яго будуць купляць. І прадпрыймальнік стаіць перад выбарам: або стаяць і баяцца, чакаць, калі ў яго забяруць тавар якія-небудзь кантралёры, або гандляваць на свой страх і рызыку. І гэта масава, гэта ўзаконена.

Ранейшае плаўнае рабаваньне сталася цяпер абвальным. Цяпер любы кантралёр або міліцыянт можа сканфіскаваць у прадпрыймальніка ўсё, што ўздумаецца. Гэта як у 17-м годзе забіралі ўсё імём рэвалюцыі".

(Вядучая: ) "То бок у адрозьненьні ад рабочых прадпрыемстваў, якія лічаць у першую чаргу вінаватымі ў нявыплаце сваіх заробкаў адміністрацыю прадпрыемства, прыватныя прадпрыймальнікі непасрэдна віну ўскладаюць на кіраўніцтва дзяржавы?"

(Леванеўскі: ) "Безумоўна. Бо у рабочага ёсьць хаця б нейкі пасярэднік – напрыклад, дырэктар, якому можны выказваць незадаволенасьць. Для прадпрыймальнікаў жа такім дырэктарам зьяўляецца Лукашэнка – прынамсі, ён сам сабе надаў такія неабмежаваныя паўнамоцтвы, і цяпер, можна сказаць, непасрэдна кіруе прадпрыймальнікамі, стварае заканадаўчую базу.

Але з гэтым дэкрэтам атрымаўся ўвогуле парадокс. Паводле дэкрэту, трэба канфіскоўваць тавар, а чыноўнікі кажуць: мы гэты пункт выконваць ня будзем – але пісьмова гэта нідзе не пазначым, гэта будзе нашай вуснай дамоўленасьцяй. І так кажуць чыноўнікі ўсіх узроўняў. Атрымліваецца, што падначаленыя Лукашэнкі ўціхую не зьбіраюцца выконваць ягоны дэкрэт. Ну, гэта нонсэнс!"

(Вядучая: ) "Скажыце, калі ласка, вось што тычыцца сытуацыі на прадпрыемствах – гэтыя страйкі рабочых былі стыхійныя ці перадусім тут роля прафэсійных зьвязаў як арганізатара?"

(Водчыц: ) "Што тычыцца страйку 7 верасьня, то ён адбыўся стыхійна. Мне паведамілі аб гэтым людзі, якія ўдзельнічалі ў гэтым страйку. Я ня ведаў, што ён адбудзецца. Але сёньня, мабыць, ужо й прафэсійныя зьвязы мусяць сюды ўцягнуцца. І гэта будзе, мабыць, з 30 верасьня, калі на пляцы й вуліцы Менска выйдзе ня меней за 100 тысячаў чалавек. Наогул, прафэсійныя зьвязы, так бы мовіць, трымаюць сытуацыю ў руках. Зьвязы заключаюць усялякія дамовы з наймальнікам – ці гэнэральнае пагадненьне, ці мяйсцовае, ці тарыфнае… І мы патрабуем да наймальніка выкананьня гэтых пагадненьняў.

Калі ўзяць нашае прадпрыемства, то калектыўная дамова сёньня не выконваецца ад пачатку году – а ні паводле велічыні заробку (які мусіць быць у 150% мінімальнага спажывецкага бюджэту), а ні паводле тэрмінаў выплаты заробку. І таму мы мусім штосьці рабіць, каб хоць нейкім чынам палепшыць становішча. Але мы на сваім невялічкім прадпрыемстве – на ім працуе трохі больш за 1,5 тысячы чалавек – ня можам зрабіць рэвалюцыю ў дзяржаве. І нашыя людзі, якія маюць вельмі высокую кваліфікацыю, уцякаюць на іншыя прадпрыемствы – на той жа МАЗ, на той жа трактарны…"

(Вядучая: ) "Або йдуць у прадпрыймальнікі?"

(Водчыц: ) "Або йдуць у прадпрыймальнікі. Але, я казаў мой калега Леванеўскі, і прадпрыймальнікам не салодка…"

(Вядучая: ) "І мы цяпер зноў вернемся да прадпрыймальнікаў, да спадара Леванеўскага ў Горадню… Я б таксама хацела ад Вас даведацца: наколькі ўсё ж стыхійныя гэтыя страйкі прадпрыймальнікаў? Роля прафэсійных зьвязаў наколькі істотная ў арганізацыі гэтых страйкаў?"

(Леванеўскі: ) "Я хацеў бы адзначыць, что прафэсійны зьвяз не зьяўляецца ініцыятарам страйкаў. Задача зьвязу – зарганізаваць тое, чаго хочуць сябры зьвязу, у нашым выпадку – прадпрыймальнікі. Сытуацыя з гэтым дэкрэтам насьпела даўно, таму дзеля аргаізацыі акцыі неабходны ворган, які будзе кіраваць ёю. Вось асноўная задача прафэсійных зьвязаў. І мы яе нядрэнна выканалі, адзінае што – нам фактычна здрадзілі нашыя калегі са зьвязу "Садружнасьць". Яны на некаторых мейсцах заклікалі людзей працаваць, зьбянтэжылі іх, і ў некаторых мейсцах акцыя гэтая праходзіла няроўна: то працавалі, то не. Што да Гарадзенскай вобласьці, то ў мейсцах, дзе моцны Свабодны прафэсійны зьвяз, перасталі выплочваць падаткі ды іншыя выплаты, і ўсе сыйшлі дружна ў адпачынак на цэлы месяц. У Гарадзенскай вобласьці на кірмашох можна гуляць у футбол".

(Вядучая: ) "Скажыце, калі ласка, вось калі да прыкладу йдзе маніфэстацыя на мітынг рабочых, якія страйкуюць з патрабаваньнем выплаты або падвышэньня заробку – гэта неяк выклікае спачуваньне ў людзей? Якое стаўленьне ў насельніцтва да страйку прадпрыймальнікаў? Усё ж такі, стаўленьне да прадпрыймальнікаў у народзе адпаведнае: "з нас дзяруць, а ім яшчэ й мала!" Усё ж такі ваш пратэст – гэта ня вашая асабістая вайна з адміністрацыяй… Ён будзе мець плён, калі вы атрымаеце вялікую масавую падтрымку?"

(Леванеўскі: ) "Цалкам згодны з Вамі. Таму, калі прасачыць гісторыю руху прафэсійных зьвязаў прадпрыймальнікаў, то можна ўбачыць, што мы заўсёды падтрымліваем акцыі рабочых. У тым ліку, прынятае рашэньне страйкаму актыўна падтрымаць – і людзьмі, і фінансава – акцыю, якая будзе праводзіцца 30 верасьня.

Апроч іншага, мы – прадпрыймальнікі – нядаўна зарганізавалі шэраг акцыяў "Наш горад": мы сабралі ў сваіх прадпрыймальнікаў шмат рэчаў: больш як 400 сем'яў атрымалі ад нас новыя рэчы для дзяцей – з разьліку 2-3 рэчы на дзіця. Гэтая акцыя прайшла вельмі пасьпяхова, мы бясплатна гушкалі дзяцей на арэлях, каруселях.

І, ведаеце: у нашым горадзе стаўленьне да прадпрыймальнікаў прыкметна зьмянілася. Бо гэтыя адносіны да прадпрыймальнікаў, як да кепскіх людзей, хапугаў – яно ствараецца пэрсанальна Лукашэнкам. Ён выкарыстоўвае свой манапольны ўплыў на сродкі масавае інфармацыі. Але ж мяркуюць паводле справаў, а ня словаў.

І гэты шэраг акцыяў, якія мы правялі – зьбліжае нас з людзьмі. Многія нас падтрымліваюць, толькі што ім не стае інфармацыі. Мы гэты недахоп кампэнсуем, пачынаючы выдаваць уласныя выданьні, як, напрыклад, мы пачалі выпускаць выданьне "Наш горад". І калі чалавек прачытае – ён інакш пачынае ўспрымаць падзеі".

(Вядучая: ) "І цяпер я хацела б зьвярнуцца ў Менск, да старшыні прафкаму Менскага заводу аўтаматычных лініяў, Міхала Водчыца – а наколькі рабочыя Вашага заводу ўспрымаюць гэты страйк прадпрыймальнікаў, як справу агульную зь імі, з рабочымі?"

(Водчыц: ) "Справа ў тым, што на тых жа кірмашох сядзяць тыя людзі, якія пайшлі з прадпрыемства з-за нізкага заробку. Гэта нашыя людзі. І яны вымушаныя былі туды пайсьці, бо на прадпрыемстве няма працы. Няма! Таму што калі яшчэ 2-3 гады таму назад на нашым прадпрыемстве было амаль 3 тысячы чалавек, сёньня іх троху болей як 1,5 тысячы. Яны пайшлі і ў прадпрыймальнікі, і на іншыя прадпрыемствы… І мы, гараджане, ходзім на гэтыя кірмашы, купляем тое, што прывозяць прадпрыймальнікі. Бо ў нашых крамах усё нашмат даражэй. А якасьць тых тавараў, што ў крамах, часта й ніжэйшая за тых, што можна купіць у прадпрыймальніка. Таму асабіста я й мае сябры падтрымліваюць іхныя патрабаваньні й цалкам зь імі салідарны".

(Вядучая: ) "Наколькі мы ведаем – тое, што прадпрыймальнікі ня выйшлі на працу, а значыць, не плацілі й падаткі ў бюджэт – гэта пазбавіла мяйсцовыя бюджэты вялікай часткі грошай. Як Вы думаеце – гэта пытаньне да Валера Леванеўскага – у зьвязку з гэтым мяйсцовая адміністрацыя падтрымлівае нутранна (вонкава ж ня можа пакуль адкрыта выступіць на вашым баку) вашыя патрабаваньні? Бо ваш страйк – гэта і ўдар па ёй…"

(Леванеўскі: ) "Вядома, падтрымлівае. Хаця многія мяне крытыкуюць праз тэлевізію, але ў сяброўскіх гутарках са мной яны кажуць: я проста не магу казаць інакш, бо мяне здымуць з працы. А там на сам-рэч шмат людзей са здаровым розумам, і яны разумеюць, што нашыя патрабаваньні – справядлівыя.

І яны можа і хацелі б нам дапамагчы, але ў іх завязаныя рукі. Гэта ненармальнае становішча, калі кіраўнік падаткавае інспэкцыі кажа: ідзіце, працуйце, мы паставім міліцыянта, каб ніхто ў вас тавар не забіраў. То бо: гораду выгадна, каб мы працавалі, нам выгадна працаваць, ня выгадна толькі аднаму чалавеку – Лукашэнку – ды ягонаму атачэньню.

А ў чым прычына? Проста ў сфэры гандлю мы ствараем дзяржаве велізную канкурэнцыю, а дзяржава сёньня – гэта карумпаваныя чыноўнікі. Якасьць нашага тавару на кірмашох часьцей за ўсё вышэйшая, а цана – ніжэйшая. Чаму? Бо ёсьць канкурэнцыя. Ятка стаіць на ятцы – таму кожны стараецца прадаць таньней. А дзяржава хоча манапалізаваць гандаль і прадаваць у крамах даражэй.

І зьвярніце ўвагу: у крамах прадаецца тавар не сэртыфікаваны. Напісана, што гэта канфіскаваны тавар, яго ня трэба сэртыфікаваць. А прадпрыймальніку – трэба. Што ж атрымліваецца: два суб'екты гаспадараньня, але дзяржава можа прадаваць тавар без усялякіх дакумэнтаў? А гэта ж тавар, канфіскаваны ў прадпрыймальніка якраз з-за адсутнасьці дакумэнтаў. Дзяржава ў асобе Лукашэнкі стварае проста нагоду для таго, каб адабраць маёмасьць. Бо дзяржава грошы не зарабляе: яна навучылася толькі адбіраць – вырабляць яна нічога ўжо ня можа".

(Вядучая: ) "Я ізноў даю цяпер слова ў Менск – Міхалу Водчыцу. Мяне таксама цікавіць гэткае ж пытаньне адносінаў страйкоўцаў і адміністрацыі. А як адміністрацыя вашага прадпрыемтсва ставіцца да страйку – яна прызнае, што вінаватая яна, ці стаўленьне такое: "мы тут людзі маленькія, вашыя прэтэнзіі вы мусіце вышэй адрэсаваць"?"

(Водчыц: ) "Справа ў тым, што на апошнім страйку, які адбыўся ў нас, дырэкіарпрызнаваў, што і ён троху вінаваты. Але большую віну ён ускладваў на тое, што робіцца ў дяржаве – такая эканамічная сытуацыя, што прадпрыемства ня мае грошай, каб выплаціць людзям заробак. І тыя прадпрыемствы, якія ў нас замаўлялі станкі, ня могуць разьлічыцца. Вось гэта самае страшнае, што сёньня робіцца. Мабыць, ёсьць і віна дырэктара, але большая віна тут у дзяржаўнай эканамічнай палітыцы".

(Вядучая: ) "Скажыце, на вашую думку – наколькі гатовыя рабочыя ўвязваць эканамічныя патрабаваньні з палітычнымі?"

(Водчыц: ) "Сёньня яшчэ ня ўсе гатовыя да палітычных акцыяў. Што тычыцца эканамічных – скажам, падаражэла каўбаса ці хлеб – гэта абмяркоўваецца ў курылках, а вось, што тычыцца палітычных – ня ўсе ўсьведамляюць, што ў тым, чаму ў нас так нядобра жывецца, вінаваты былы прэзыдэнт, ці што сёньня прэзыдэнт ужо нелегітымны. Таму, зьвязваць эканамічныя і палітычныя чыньнікі – яшчэ вельмі цяжка з усімі размаўляць".

(Вядучая: ) "А што прадпрыймальнікі з гэтай нагоды думаюць?"

(Леванеўскі: ) "Прадпрыймальнікі больш арыентуюцца ў абстаноўцы й больш юрыдычна падкаваныя. Бо многія езьдзяць за мяжу, шмат кантактуюць, бачаць, як жывуць людзі, якія яшчэ 10 гадоў таму да нас паесьці прыяжджалі – дапусьцім, у той жа Польшчы, дзе заробак 300-400 даляраў, а яшчэ кольгі гадоў таму яны да нас прыяжджалі за харчамі (было яшчэ горш, чым у нас).

Прадпрыймальнікі разумеюць прычыны няўдачаў: яны чытаюць газэты, жыва ўсім цікавяцца, і самае галоўнае – у іх зьяўляюцца хаця б нейкія грошы. А калі чалавек сыты, ён пачынае думаць.

А дзяржава хоча, каб усе былі паслухмянымі; дзяржава хоча ўсё адбіраць, і выдаваць тым, хто будзе добра сябе паводзіць. А прадпрыймальнікі яшчэ ў 94-95-м гадох (калі быў росквіт прадпрыймальніцтва) навучыліся працаваць, многія змаглі пабудаваць сабе кватэры, забясьпечыць нечым сваіх дзяцей.

Вось у мяне, да прыкладу, чацьвёра дзяцей. Я не скажу, што вы аж вельмі добра жывем, але апрануцца, паесьці – ёсьць грошы. Ні капейкі ад дзяржавы я не бяру ўжо гадоў 7-8: толькі сам зарабляю. І так кожны: бо чалавек зацікаўлены ў выніках сваёй працы".

(Вядучая: ) "Ну й на завершаньне нашае гутаркі я хачу прывесьці дадзеныя незалежных сацыялягічных крыніцаў: ужо 24,4 адсоткі жыхароў краіны гатовыя выйсьці на вуліцы дзеля абароны сваіх правоў, калі эканамічная сытуацыя ў агляднай будучыні ня зьменіцца. Гэтае сацыялягічнае дасьледваньне праводзілася ў сярэдзіне жніўня. Цярер, нагадаю, у нас сярэдзіна верасьня. І куды кіруеца дынаміка, я думаю, мы ўбачым ужо 30 верасьня".