Удзельнік: Адольф Стэльмах (Украіна, Адэса)
Вядома, што за савецкім часам Беларусь страціла шмат адукаванай моладзі, якую пасылалі ў розныя рэгіёны Савецкага Саюзу на “адказную працу”. Сярод гэтых людзей быў і малады навуковец-генэтык Адольф Стэльмах. Ён нарадзіўся перад самай вайною недалёка ад Маладэчна на бацькоўскім хутары, але большая частка ягонага жыцьця аказалася зьвязанаю з украінскай Адэсай.
(Сурмач: ) “Вітаем Вас, спадар Адольф. Як выглядаў шлях беларускага хлопчыка з хутару ў акадэмікі?”
(Стэльмах: ) “Я ў 6 гадоў пайшоў у 7-гадовую школу. Брату было 8 гадоў, а мне 6, чытаць, пісаць навучыліся дома, а хутар, дарогаў няма, мы праз лес за 3 км хадзілі ўдвох адразу ў другую клясу. Потым дзесяцігодка за 11 км ад майго хутара, у 15 гадоў скончыў з мэдалём. Пашпарта не было і год працаваў у калгасе.
Праз год, у 16 гадоў, паступіў у БДУ на біяфак, скончыў, мне 21год быў у 1961 і адразу ў асьпірантуру. Пасьля асьпірантуры я абараніў дысэртацыю, стаў кандыдатам навук і працаваў выкладчыкам на катадры генэтыкі”.
Цяперашні акадэмік вельмі высока ацэньвае ўзровень адукацыі, які ён атрымаў на Бацькаўшчыне.
(Стэльмах: )”Калі я вучыўся, у нас былі прафэсары, якія заканчвалі Пастэраўскі унівэрсытэт у Парыжы, Стакгольмскі ўнівэрсытэт, унівэрсытэт у Лундзе. Гэта быў сапраўды храм навукі.
Я спэцыялізаваўся на катары генэтыкі. На той час, калі ў краіне яшчэ панавала "лысенкаўшчына", у Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце на біяфаку было прафэсараў больш, чым ва ўсім унівэрсытэце, хаця набор на курс быў 50 чалавек. Гэта было мейсца высылкі апальных прафэсараў з усяго Саюзу, ня толькі генэтыкаў.
З дазволу Мазурава і Машэрава выкладчыкі выкладалі тое, што хацелі самі, незалежна ад саюзных праграмаў. Ужо ў канцы 50-х гадоў я слухаў там клясычную генэтыку”.
Працы Вавілава Вы тады вывучалі?
(Стэльмах: ) “Я ня толькі вывучаў, у нас выкладаў ягоны родны пляменьнік. Вавілавых двое было, адзін – генэтык, які ў 1942 годзе загінуў у Саратаве ў турме, і другі быў фізык, які пасьля вайны быў прэзыдэнтам Усесаюзнай акадэміі навук. У іх была сястра Анна, яна выйшла замуж за аднаго з купцоў Іпацьевых, іх сын -Аляксандар Мікалаевіч Іпацьеў выкладаў у нас на біяфаку.
Быў акадэмік Турбін, ён пераехаў з Ленінградзкага унівэрсытэту. У 1956 годзе яго выбралі акадэмікам Беларускай акадэміі, і ён загадваў ў БДУ катадраю генэтыкі і загадваў аддзелам генэтыкі ў Інстытуце біялёгіі ў акадэміі, быў дырэктарам таго інстытуту. Потым той аддзел сфармаваўся ў самастойны Інстытут генэтыкі і цыталёгіі, які працуе і да сёньня.
Турбін ужо ў 1952 годзе публікаваў у часопісе "Вопросы философии" артыкул "Сучасная канцэпцыя гена". Ён быў маім непасрэдным настаўнікам.
Калі я абараняў дысэртацыю, апанэнтамі ў мяне былі два прафэсары і прыяжджаў на абарону пляменьнік Вавілава, сын фізыка”.
Выглядае, што ў Беларусі тады былі найбольш спрыяльныя ўмовы для разьвіцьця клясычнай генэтыкі?
(Стэльмах: ) “Гэта заслуга Мазурава і Машэрава. У Саюзе тады было тры ўнівэрсытэты – Ленінградзкі, Беларускі і новы арганізаваны Новасыбірскі, дзе генэтыка была на вышэйшым узроўні.
Пасьля адстаўкі Хрушчова ў кастрычніку 1964 году выходзілі пастановы пра адставаньне ў біялягічнай навуцы. А ў нас ужо ў 1961-62 г.г. абараняліся дысэртацыі па дразафіле. Мы працавалі галоўным чынам па генэтыцы расьлінаў”.
Праз тры гады выкладчыцкай працы лёс маладога навукоўца нечакана зьмяніўся.
(Стэльмах: ) “У 1968 годзе мне праз Маскву, праз сельскагаспадарчую акадэмію і ЦК прапанавалі пераехаць у Адэсу ва Ўсесаюзны селекцыйна-генэтычны інстытут загадваць аддзелам генэтыкі і цыталёгіі. Мне было 27 гадоў”.
Для маладога кандыдата навук гэта была даволі салідная прапанова, як сталася, што абралі менавіта Вас?
(Стэльмах: ) “А вось як. Калі ў 1967 годзе майго кіраўніка акадэміка Турбіна абралі акадэмікам Усесаюзнай сельскагаспадарчай акадэміі ў Маскву і прызначылі акадэмікам-сакратаром аддзяленьня расьлінаводства і сэлекцыі, пад ягонае ведама трапілі ўсе інстытуты сельскагаспадарчыя, дасьледчыя. І вось дырэктар гэтага інстытута з Адэсы папрасіў Мікалая Васільевіча, каб ён парэкамэндаваў свайго вучня на загадчыка аддзела генэтыкі. Ён адразу назваў маё прозьвішча. Я спачатку адмовіўся, але Турбін сказаў, што яму патрэбна, каб я туды паехаў. Калі трэба, гэта ж усё ж мой настаўнік, і я сказаў, што паспрабую.
Я прыехаў сюды ў жніўні 1968 году як бы адпачываць і пазнаёміцца з інстытутам. Мяне засялілі першага чужога чалавека ў лысенкаўскі нумар у гатэлі. Усе глядзелі, ня ведалі, што гэта за малады чалавек прыехаў і не зь сям'і Лысенкі.
Я пазнаёміўся зь інстытутам, потым вярнуўся ў Менск і падаў заяву на звальненьне на ўласнае жаданьне.
27 кастрычніка 1868 году дэкан мяне выклікаў і сказаў, што я ўжо звольнены. Назаўтра я ўжо быў у Адэсе”.
Вы былі ня толькі маладым навукоўцам, але і па ўзросьце малодшым за Вашых падначаленых. Як Вас прынялі на новым месцы?
(Стэльмах: ) “Ня лёгка было. У аддзеле працавалі два былыя ягоныя загадчыкі, дактары навук-прафэсары і ярыя “лысенкаўцы”.
Адэскі сэлекцыйна-генэтычны інстытут – гэта было месца, адкуль Лысенка пачынаў сваю дзейнасьць, гэта быў ягоны аплот. Калі сытуацыя пачала мяняцца і "лысенкаўшчына" пайшла ў адстаўку, то там яна трымалася да 1968 году, інстытут насіў імя Лысенкі”.
Там Вы абаранілі і сваю доктарскую дысэртацыю?
(Стэльмах: ) “Я абараніў доктарскую ў 1978 годзе. Калі напісаў, я паехаў у Маскву ва ўсесаюзную акадэмію, у інстытут генэтыкі, і там я абараняў дысэртацыю, каб даказаць, што я нечага варты.
Тэма маёй доктарскай – як перавесьці лысенкаўскую навуку на клясычныя генэтычныя асновы, знайсьці памылкі лысенкаўскага напрамку і з генэтычных пазыцый абгрунтаваць і паказаць, якімі ў сапраўднасьці генэтычнымі сыстэмамі кантралююцца злакі, якія вывучаў Лысенка”.
Пазьней спадар Стэльмах быў абраны намесьнікам дырэктара інстытута па навуковай працы, і займаў гэтую пасаду да выхаду на пэнсію. Але й да сёньня ня можа сабе дараваць, што страціў час на адміністрацыйную працу.
(Стэльмах: ) “Шкадаваў я, што згадзіўся быць намесьнікам дырэктара. Адміністратыўную працу я не люблю, не люблю, гэта не для мяне”.
Адміністрацыйных клопатаў хапала і на іншай працы, якую спадару Стэльмаху давялося выконваць. З 1971 году ён удзельнічаў у распрацоўцы каардынацыйных плянаў навуковага супрацоўніцтва краінаў СЭУ і кіраваў трыма напрамкамі гэтага супрацоўніцтва да распаду Савета эканамічнай узаемадапамогі сацыялістычных краінаў.
Спадар Адольф, як навуковец Вы дасягнулі прызнаньня ня толькі ва Ўкраіне, Беларусі, але і ў шырокім замежжы, удзельнічалі ў навуковых канфэрэнцыях у шмат якіх краінах сьвету. Я прачытала пра Вас, што Вы абраны таксама акадэмікам Нью-Ёркскай акадэміі, так?
(Стэльмах: ) “О, Нью-Ёркскай акадэміі акадэмікам я стаў на два гады раней, чым Украінскай. Ведалі мяне па працах навуковых, канфэрэнцыях.
Потым ужо Украінскай, спачатку член-карэспандэнтам, а потым акадэмікам.
Калі я быў у Амэрыцы па службовых справах двойчы, мне прапанавалі застацца там працаваць у дэпартамэнце сельскай гаспадаркі навуковым супрацоўнікам. Прапанавалі таксама стаць саветнікам пасольства СССР у ЗША па сельскай гаспадарцы. І я адмовіўся.
Ад адной прапановы і цяпер шкадую, што адмовіўся, бо тут былі выбары дырэктара і намесьніка, мне сказалі, што няма лепшай за маю кандыдатуры на намесьніка дырэктара, і я пагадзіўся. А мне ў той час прапанавалі ў Вене ад МАГАТЭ лябараторыю па дапамозе слабаразьвітым краінам, лябараторыю генэтыкі”.
Калі не сакрэт, як шмат маеце навуковых публікацыяў у сваім творчым багажы?
(Стэльмах: ) “Ужо больш за 300, у навуковых часопісах галоўным чынам, пераважна ва Ўкраіне. Але, у мяне ёсьць 58 розных артыкулаў навуковых у замежжы на ангельскай мове. Я сам пішу. Вывучыў мову самастойна – падручнікі, магнітафон. Праз паўтара году паехаў на міжнародную канфэрэнцыю і рабіў ўжо даклад. Потым праз год – у Кембрыдж на месяц. Калі езьдзіў у ЗША у складзе дэлегацыі як генэтык за першую паездку мы 32 рэйсы на самалётах зьмянілі, я адначасова быў тады перакладчыкам.
У Індыі лекцыі чытаў па-ангельску. Дапамагаў з праектам у Мэксыцы, там ёсьць міжнародны цэнтар пшаніцы. Я кіраваў сумесным праектам, у якім удзельнічалі галяндцы, таксама з Англіі, мэксыканцы”.
Спадар Стэльмах пад час нашай размовы мімаходзь заўважыў.
(Стэльмах: ) “Мяне вельмі добра ў Ізраілі ведаюць праз маіх дзядоў”.
Вядома ж мне захацелася распытаць пра гэтых дзядоў, увогуле пра іхны род?
(Стэльмах: ) “З мацярынскага боку дзед – Русецкі Рыгор Іосіфавіч у часы вайны ратаваў двух маладых габрэйскіх хлопцаў і француза. Дзед жыў на хутары, быў сувязным партызанскага атрада, і быў немцамі прызначаны старастаю. У акрузе ніводнага чалавека ў Нямеччыну не вывезьлі.
Калі наступала савецкая армія габрэі дзе сядзелі, там і сядзелі, а француз выбег насустрач чырвонаармейцам і крычаў: "Камрад, камрад!" І расейскі салдат на вачах у дзеда проста ў рот яму выстраліў. Дзед з віламі на гэтага салдата: "Ты забіў чалавека. Я ахвяраваў не толькі сваім жыцьцём, але і сваёй сям'і праз усю вайну, а ты забіў". І дзеда ўзялі, пасадзілі. Але, праз тры дні з усёй акругі ў раён, дзе пасадзілі дзеда, пайшло больш за тры тысячы чалавек. Яны самі пайшлі і селі вакол турмы і патрабавалі: "Вызваліце гэтага чалавека, ён ні ў чым не вінаваты. Ён наадварот абараняў нас усю вайну".
Дзед праз тыдзень ужо быў дома, і яго прызначылі старшынём сельскага савета, быў старшынём да 1949 году”.
Рыгор Русецкі быў нашчадкам і галавой вялікай сям’і.
(Стэльмах: ) “У дзеда па мамінай лініі было 6 братоў і сясьцёр, 8 дзяцей, 17 унукаў, 30 праўнукаў, 29 пляменьнікаў, 78 унучатых пляменьнікаў”.
Вось такі магутны беларускі сялянскі род. Сваіх унукаў дзед Рыгор вучыў, найперш, шанаваць свой гонар і годнасьць.
(Стэльмах: ) “Дзед некалі казаў: "З простым чалавекам заўсёды знойдзеш агульную мову. Але ведай, з труны ўстану і пракляну, калі сваю годнасьць, гонар ня здолееш захаваць перад "шышкаю". Табе давядзецца ў жыцьці сустракацца з "шышкамі", беражы годнасьць і гонар, дакажы, што ты ня горшы, чым яны, а можа нават нечым і лепшы".
Сустракаўся я і з Брэжневым, сустракаўся з Хрушчовым, зь Індзіраю Гандзі ў Індыі, за адным сталом сядзелі”.
А вось што распавёў спадар Адольф пра свайго другога дзеда па бацьку.
(Стэльмах: ) “Дзед па бацькоўскай лініі – Стэльмах Іван Іванавіч. Пад час сталыпінскай рэформы тры браты Стэльмахі куплялі 80 га зямлі, бралі пазычку ў зямельным банку і займалі грошы ў двух габрэяў з суседняга сяла Вішнява. Пабудаваліся, зараблялі грошы, аддалі даўгі банку і гэтым габрэям.
У часы вайны было габрэйскае гета ў Ракаве, 11 кілямэтраў ад нашай хаты. У тое гета трапіў Бялік, адзін з тых двух братоў, у які пазычалі грошы. Было двое братоў Бялікаў – адзін карчмар, а другі паэт. І вось адзін з іх аказаўся ў гета. Дзед ведаў і вазіў туды дапамогу– бульбу, муку, крупу ўдавалася перадаваць. Аднойчы паліцаі-літоўцы, якія ахоўвалі гета, дзеда злавілі і зьбілі так, што ён беспрытомны вярнуўся дадому, конь яго прывёз. Дзед на пяты дзень памёр, прычына доўгі час хавалася.
Уся гэта гісторыя адкрылася толькі ў апошнія гады, калі прыязджаў Шымон Перэс. Адзін з гэтых Бялікаў быў бацька Шымона Перэса, прэмьер-міністра Ізраіля. Ён пахаваны ў Вішнева, там помнік пастаўлены”.
Спадар Адольф, а сям’я Вашых бацькоў вялікая, маеце братоў, сясьцёр?
(Стэльмах: ) “У нас у сям'і тры браты родныя, адзін прыёмны і сястра прыёмная.
У час вайны мама забрала аднаго хлопчыка зь цягніка, якога вывозілі ў Нямеччыну са Смаленшчыны, ён потым застаўся ў нас, і яна езьдзіла на Смаленшчыну, знайшла там ягоную меншую сястру і забрала да сябе.
Бацькі, дзяды ў нас былі неадукаваныя, праўда, чытаць, пісаць умелі. А вось іх ужо ўнукі, больш за 100 асобаў, больш паловы зь іх маюць вышэйшую адукацыю, і каля чвэрці з іх здабылі навуковыя ступені. Гэта хутарскія сяляне, мудрыя былі. Наш род чыста беларускі”.
У спадара Стэльмаха даволі нязвыклае імя, якое ня часта сустракаецца ў беларускіх праваслаўных сем’ях. Калі я запыталася пра гэта, спадар Адольф сказаў, што гэта атрымалася праз памылку бацькі, які так запісаў яго пры рэгістрацыі, як поўнае ад імя Эдзік, гэтак хацела назваць яго маці.
Але, аказалася, што ў сфэры навукі гэткае імя зусім ня рэдкае. Спадар Стэльмах прыпомніў адзін выпадак.
(Стэльмах: ) “З нашага інстытуту зьбіралася ехаць дэлегацыя ў Вугоршчыну, афармлялі праз Маскву, праз спэцаддзел, дэлегацыя – тры чалавекі з аднаго інстытуту – Стэльмах Адольф, Чарназубаў Адольф, Пятрэнка Адольф. У ЦК: " Што ! У вас ў інстытуце ўсе Адольфы?"
Спадар Адольф, ці маеце сёньня кантакты зь беларускімі навукоўцамі?
(Стэльмах: ) “Толькі зь Інстытутам генэтыкі. У мінулым годзе быў там на канфэрэнцыі. Яны прысылаюць свае дысэртацыі, каб я напісаў водгукі”.
Не прапаноўвалі Вам вярнуцца на працу?
(Стэльмах: ) “Шмат разоў прапаноўвалі. Цяпер гэта ня так проста”.
У Адэсе існуе Нацыянальна-культурнае аб’яднаньне “Беларусь”, Вы з’яўляецеся сябрам праўленьня.
(Стэльмах: )”Мы тут адчуваем сябе беларускай сям'ёй. Многія з нас салідныя пасты займаюць – загадчык катадры пэдінстытута, прафэсар хімічнага факультэта ва ўнівэрсытэце, галоўны лекар дзіцячай паліклінікі, дырэктар завода мэталаапрацоўчых канструкцый, галоўны рэдактар Адэскай кінастудыі, генэральны консул Расеі ў Адэсе – беларус, генэрал у адстаўцы, начальнік упраўленьня абласной падатковай інспэкцыі, загадчык аддзела культуры мэрыі, юрыста маем, шмат бізнэсмэнаў пасьпяховых. Усе тут беларусы ў нашай суполцы, мы гонар маем.
У гэтым годзе будзем адзначаць 5 гадоў суполкі, у нас актыў – чалавек 40-50, суполка шмат большая. У Адэскай вобласьці жыве некалькі тысяч беларусаў.
Свой ансамбаль маем – 9 чалавек. Сьвяткуем разам. Арандуем залю і запрашаем прадстаўнікоў другіх нацыянальных аб'яднаньняў, а іх у нас у горадзе 57, прадстаўнікоў адміністрацыі і даём беларускі канцэрт. А я канфэрансам там, напрыклад:
Я – беларус, спрадвеку мне належыць
Чароўны край бароў, палёў, крыніц
Ад тураўскіх муроў да Белавежжа
Ад Крэва і да полацкіх званьніц.
І там, як вы пяеце "Чэрэмшыну",
Так мы часьцей сьпявалі – "Касіў Ясь канюшыну"
Да кожнай песьні ёсьць такое літаратурнае суправаджэньне.
У нас нават ёсьць Гімн адэскіх беларусаў.
Наша ўнучка – тры з паловаю гады ў нашай суполцы на Новы год чытала вершык:
Я – унучка беларуса
З блакітнымі вачыма
Хачу і я каб лепей
Жыла яго Айчына
Як, увогуле, Вы пачуваецеся ў Адэсе, як прывыкалі да гэтага своеасаблівага гораду?
(Стэльмах: )”Вельмі цяжка, пасьля Менску вельмі цяжка. Я меў уяўленьне пра Адэсу з літаратуры, яна аказалася зусім другою. Канешне, гумар ёсьць, але горад прыморскі, партовы, гандлёвы.
Мяне так з дзяцінства расьцілі і дзед вучыў шмат чаму, дык я нідзе не прапаў бы. Дзед вучыў: будзь цыганам сярод цыганоў, сярод габрэяў – габрэем і ніколі не прападзеш”.
Але ж вы засталіся беларусам, не забываеце на сваю Бацькаўшчыну?
(Стэльмах: )”Беларусам, так, гэтага нікуды не падзенеш, мы любім, любім яе...”
