Днямі на расейскіх тэлеканалах была пракручаная відэастужка, якая паказвала былога кіраўніка Чачні Зелімхана Яндарбіева. Голасам дыктара гаварылася, што ў часе, калі адныя гінуць – маюцца на ўвазе чачэнцы – іх лідэры жывуць за мяжой, у добрых умовах і адтуль кіруюць паўстанцамі.
Мы дазваніліся ў Катар – Зелімхан Яндарбіеў, які зьяўляецца прадстаўніком Аслана Масхадава ў краінах Блізкага Ўсходу, зараз жыве там – і пацікавіліся ацэнкамі кіраўнікоў чачэнскіх паўстанцаў адносна таго, што адбылося ў Маскве, і пэрспэктываў...
Пачатак гутаркі быў нечаканым. Зелімхан Яндарбіеў, уведаўшы, што я зь Беларусі, адразу перадаў прывітаньне беларускаму пісьменьніку Леаніду Галубовічу, зь якім яны разам вучыліся ў Літаратурным інстытуце ў Маскве. Яндарбіеў запытаўся, ці ўсё ў Леаніда Галубовіча ў парадку, бо ў Беларусі складаная сытуацыя, і коратка пракамэнтаваў рашэньне ўладаў аб рэарганізацыі беларускіх часопісаў, сказаўшы, што цяпер пісьменьнікі будуць разьлічваць выключна на творчасьць і на сябе.
Зелімхан Яндарбіеў быў вядомы ў Чачэніі перадусім як паэт, перакладчык з розных моваў народаў былога СССР, публіцыст. Актыўнай палітыкай ён пачаў займацца, калі стаў намесьнікам Джахара Дудаева. Пасьля гібелі Дудаева ў 1996 Зелімхан Яндарбіеў ачоліў Чачэнскую рэспубліку да выбараў, на якіх перамог Аслан Масхадаў.
Пасьля таго, як у 1999 годзе пачалася так званая другая чачэнская вайна, Зелімхан Яндарбіеў зьехаў з тэрыторыі Расеі, і праз пэўны час Масхадаў вярнуў яго ў палітыку ў якасьці свайго прадстаўніка ў краінах Блізкага Ўсходу. Найперш я запыталася, чым, на яго думку, кіруюцца чачэнскія байцы і самазабойцы, калі захопліваюць людзей:
(Яндарбіеў: ) “Тыя, хто ў 1995 годзе змушаныя былі даць бой у Будзёнаўску, таксама ехалі ў Маскву. Гэта група Шаміля Басаева. Яны таксама ставілі мэтай спыніць тады вайну. І група Бараева таксама разьлічвала прадэманстраваўшы пагрозу ў Маскве прымусіць Пуціна неяк па-іншаму паглядзець на тое, што яны вырабляюць у Чачні. Гэта, разумееце, маральныя парывы. Гэта людзі, якія ў імя шляху Алаха і свабоды чачэнскага народу, незалежнасьці Чачэніі гатовыя былі аддаць жыцьцё. Яны так заяўлялі, яны так і зрабілі”.
Я папрасіла спадара Яндарбіева патлумачыць: што магла зрабіць і не зрабіла Чачэнія для таго, каб не пачалася ў 1999 годзе “другая чачэнская вайна”. Мой суразмоўца лічыць, што мірныя ініцыятывы чачэнцаў не былі ўлічаныя. Пад кіраўніцтвам Яндарбіева ў 1996 былі падпісаныя Хасаўюртаўскія пагадненьні пра вывад расейскіх войскаў. Зеліхман Яндарбіеў прыгадаў тыя перамовы.
(Яндарбіеў: ) “Гэта заплянава было яшчэ тады, калі спынялі вайну. Яшчэ ў Хасаўюрце у складзе дэлегацыі Лебедзя быў і Лукін. Ён уваходзіў у “Яблоко”, лічыцца вялікім дэмакратам. І вось гэты Лукін у запале дыскусіі проста сказаў: сёньня Расея слабая, таму вы скарысталі гэта. Вось гадоў праз 5 мы вам пакажам. Вось яно й атрымалася праз пяць гадоў амаль...”
(Карэспандэнтка: ) “Ці магчыма змяніць стаўленьне расейцаў да чачэнцаў, калі зьменіцца дзяржаўная расейская палітыка ў дачыненьні да Чачні?”
(Яндарбіеў: ) “За кароткі пэрыяд, вы і самі, беларусы, гэта добра адчуваеце на сваёй скуры, балтыйскія народы, азэрбайджанцы, грузіны – зараз быў дакладны прыклад – гэта доўгі і цяжкі шлях. Уся былая прастора СССР адчувае, што гэтага вельмі цяжка дасягнуць – іншага стаўленьня расейскіх уладаў да суседніх народаў. Каб Расея моцна паважала, трэба быць моцным, як Амэрыка. І стварэньне такога доўгатэрміновага прэцэдэнту, што людзі доўгі час будуць знаходзіцца ў такім ваенным канфлікце, пасьля будзе адбівацца як на чачэнскіх праблемах, так і для суседзяў, для Расеі”.
Зелімхан Яндарбіеў выказаў пэўную крытыку адносна непасьлядоўнасьці пазыцыі Эўропы ў пытаньні Чачэніі і парушэньня там правоў чалавека. Ён адзначыў, што ня верыць у пагадненьні, бо яны не выконваюцца. А на пытаньне, на каго ж яны разьлічваюць, адказаў, што тут яшчэ й момант розьніцы паміж усходнім і заходнім чалавекам:
(Яндарбіеў: ) “Мы спадзяемся на Ўсявышняга. Гэта – нашае асноўнае. Усё астатняе ідзе ад яго волі і яго міласэрнасьці. І калі мы як народ веруючы, які арыентуецца на тое, каб выконваць тое, што Ўсявышнім дазволена і не дазволена ў разуменьні зямнога і таго, што будзе Судны дзень, мы перакананыя – дапамога прыедзе”.
(Карэспандэнтка: ) “На чым можна адбудоўваць краіну, разбураную, зь вялікай эміграцыяй, спрэчкі клянаў...”
(Яндарбіеў: ) “Калі гаварыць коратка, гэта рэальна. Няма ніякіх клянаў, чачэнскае грамадзтва ня больш клянавае за іншае вакол яго. Гэта – міты. Чачэнія – гэта такая багатая зямля: у нас ёсьць нафта, у нас ёсьць газ, у нас ёсьць вельмі каштоўныя пароды дрэваў, усё іншае. У нас ёсьць лекавыя крыніцы, мінэральныя крыніцы, Чачэнія ўжо праз год бы стала на ногі”.
Пад час нашай гутаркі спадар Яндарбіеў пацікавіўся пра сытуацыю ў Беларусі і апошні канфлікт з Расеяй – маецца на ўвазе газавая спрэчка. Чачэнскі палітык сказаў, што ён увесь час адсочвае, што адбываецца ў Беларусі і Ўкраіне і вакол іх, бо ад разьвіцьця гэтых краінаў і інтэграцыі іх у Эўропу залежыць пэўным чынам і дэмакратызацыя Расеі, а пасьля выказаў сваё бачаньне ролі Аляксандра Лукашэнкі:
(Яндарбіеў: ) “Так я сачу за тым, што там адбываецца, якія ён там цуды савецкай рэчаіснасьці стварае, як ён лез у абдымкі Ельцына, Пуціна. Пасьля Пуцін сваімі нахабнымі паводзінамі яго адштурхнуў. Я думаю, ён надта прагматычны. Мне падаецца, што галоўная вашая барацьба за грамадзянскія каштоўнасьці ў Беларусі наперадзе, але пляцдарм ваш, я думаю, непахісны, ні жаданьнямі Пуціна, ні жаданьнямі Лукашэнкі”.
Днямі Інтэрфакс са спасылкай на ОРТ заявіў, што Катар разглядае пытаньне пра перабываньне на яго тэрыторыі былога чачэнскага прэзыдэнта Яндарбіева. Расея патрабуе яго выдачы.