Беларуская мова была і застаецца сымбалем супраціву. У гэтым упэўнены археоляг Міхась Чарняўскі. Амаль 30 гадоў таму каля сотні маладых беларускіх навукоўцаў былі выгнаныя з працы за тое, што размаўлялі па-беларуску, з кагэбэшнай фармулёўкай “нацыяналіст”. Але сёньня, пасьля брэжнеўскіх рэпрэсіяў, Чарняўскі сьцьвярджае, што ўсё будзе добра — такая лёгіка гістарычнага разьвіцьця. І цяпер, калі здаецца, што ў беларусаў наперадзе толькі рэпрэсіі, досьвед і аптымізм папярэдняга пакаленьня актуальны, як, можа, ніколі раней.
(Ірына Халіп: ) “Рэпрэсіі ў Беларусі ўзмацняюцца, і зараз іх ужо параўноўваюць з рэпрэсіямі брэжнеўскімі ці нават сталінскімі. Вы перажылі брэжнеўскія рэпрэсіі. Давайце ўзгадаем, як гэта было тады”.
(Міхась Чарняўскі: ) “Па-першае, гэта было даўно. Па-другое, мы тады былі маладыя. Мы трапілі ў Менск на пачатку 60-х, большасьць зь вёсак, і пераважна з Заходняй Беларусі. І мы ўжо мелі нейкую нацыянальную сьвядомасьць — праз кніжкі віленскія, пад дашкам знойдзеныя ці ў куфры бабульчыным, праз аповеды старэйшых сяброў, якія ўдзельнічалі пасьля вайны ў руху беларускім, часам і падпольным. І мы трапілі ў Менск ужо з грунтоўнай нацыянальнай падрыхтоўкай.
І мы трапілі ў абсалютна расейскае асяродзьдзе. У той час ужо пазакрываліся ўсе школы беларускія, нават беларускую літаратуру выкладалі ў школах па-расейску. Купалу і Коласа выкладалі на расейскай мове! Вядома ж, гэта выклікала пратэст. Вялікае ўзьдзеяньне на наша асьпіранцкае асяродзьдзе аказваў Язэп Сушынскі, удзельнік Першага беларускага кангрэсу, які вярнуўся з канцлягеру. Потым мы пазнаёміліся з Ларысай Геніюш. Ну і, канечне, Уладзімер Караткевіч. Вось такі сабраўся асяродак. Як на сёньняшні дзень, дык мы не рабілі ніякай крамолы”.
(Халіп: ) “Але ж улады заўважылі, што вы робіце штосьці ня вельмі савецкае...”
(Чарняўскі: ) “Самым антысавецкім было тое, што мы размаўлялі на беларускай мове. Для камуністычнага рэжыму гэта было сапраўднай антысаветчынай. Таму што ўжо было ў праграме партыі запісана, што будзе адзіны савецкі народ, а адзіны савецкі народ павінен размаўляць на адзінай мове. Зразумела, гэта была расейская мова. І таму кожны, хто размаўляў па-беларуску, быў антысаветчыкам і дысыдэнтам”.
(Халіп: ) “Але ў Грузінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы ўсё роўна размаўлялі па-грузінску!”
(Чарняўскі: ) “Ну, Грузія — гэта была радзіма Сталіна, і гэта быў чацьверты-пяты этап утварэньня адзінага народу. А Беларусь і Ўкраіна — гэта быў першы этап. Славянскія праваслаўныя рэспублікі першымі павінныя былі зьліцца ў адзіны савецкі народ.
І таму, калі нас выганялі з працы — гэта быў 1973–74 год — парторг Акадэміі Навук на сходзе казаў: “Мы должны присмотреться к каждому, кто разговаривает по-белорусски!” Я калі быў яшчэ настаўнікам у Мядзельскім раёне, мне ў райкаме камсамолу казалі: “Ты нацыяналіст, таму што па-беларуску размаўляеш”. Мова была сымбалем супраціву і 40 гадоў таму, і 30, і 20, і 10, і цяпер яна застаецца сымбалем супраціву.
Паглядзіце: як толькі які-небудзь навуковец ці юрыст ідзе на працу ў адміністрацыю ці ў нейкія дзяржаўныя структуры, ён адразу ж забывае беларускую мову. І наадварот: тыя, каго выкінулі з той адміністрацыі, паглядзіце, як яны празь месяц цудоўна шпрэхаюць па-беларуску! Так што мова была, ёсьць і яшчэ нейкі час будзе сьцягам супраціву.
І яшчэ мы зьбіралі беларускую літаратуру — такая ў нас самаадукацыя была, — і шукалі беларускіх хлопцаў. Дзяўчат таксама — але пераважна чамусьці хлопцаў. Мы рыхтавалі іх да паступленьня ў інстытуты — дапамагалі не сваім пляменьнікам, а беларускім школьнікам з нацыянальнай сьвядомасьцю.
Дарэчы, потым, калі яны ўжо займалі нейкія пасады, мы раілі ім уступіць у партыю. Нават калі яны не хацелі, сінелі ад слова “КПСС”, мы іх змушалі. Мы казалі: “Толькі партбілет дасьць табе магчымасьць заняць нейкую пасаду, і ты будзеш на гэтай пасадзе рабіць беларускую справу. Паглядзі: у Літве ўсе нацыяналісты — партыйныя”.
І нам вельмі не хапала нацыянал-камуністаў. Прыклады такія, як Генадзь Каханоўскі, вядомы потым навуковец — ён страшэнна многа зрабіў для беларускага адраджэньня. Ці Міхась Ткачоў: ня стаў бы ён партыйным — ня трапіў бы ў Горадню на выкладчыцкую працу, не стварыў бы “Паходню” — гэта аганізацыя, якая вельмі многа зрабіла для адраджэньня на Гарадзеншчыне. У гэтым сэнсе мы і былі антысаветчыкамі, так нас і ўспрымалі”.
(Халіп: ) “А як з вамі змагалася ўлада? Вас проста выганялі з працы ці, можа, выклікалі ў КГБ, у парткам?”
(Чарняўскі: ) “О, вядома ж, спачатку ў КГБ! Гэта былі доўгія допыты — пасьля другога допыту я выйшаў на вуліцу, ужо цямнелася, а быў канец лета. Што ў кожнага з нас у галаве — усе яны добра ведалі, тым больш што былі і сярод нас стукачы. І мы іх ведалі тады, ведаем і цяпер, часам сустракаемся і ветліва вітаемся. А што зробіш — такі час быў. Такі ж час і зараз”.
(Халіп: ) “Вось вас выклікалі ў КГБ. А што потым?”
(Чарняўскі: ) “У прынцыпе яны хацелі, каб у нас была арганізацыя. Але як такой арганізацыі ў нас на пісьме не было. У нас былі невялічкія групы — 3–4–5 чалавек. У другім унівэрсытэце — такія ж невялічкія групы. Мы адзін аднаго часам і ня ведалі. Была такая рэдзенькая сетачка гэтага адраджэнскага руху. Ні пратаколаў, ні сьпісаў не было. Але тое-сёе было.
Яны вельмі хацелі, каб была арганізацыя, і ўсё пад гэтае падводзілі. “Кто ваши сообщники?” — было першае пытаньне. І лідэрам хацелі зрабіць, як у 1930-я Купалу, Уладзімера Караткевіча. Літаральна кожнага пыталі пра Караткевіча: Караткевіч быў, Караткевіч гаварыў, якія ў Караткевіча погляды і гэтак далей. Калі мяне пыталі пра Караткевіча, я сказаў, што ўвогуле не лічу яго беларускім патрыётам. “А чаму?” — “А таму, што ён з жонкай размаўляе па-расейску”. І тады яны сказалі: “Вы фанатык”.
Але нікога з нас не зачапілі за штосьці рэчывае — толькі Міколу Прашкевіча, супрацоўніка Інстытута літаратуры. Ён быў вельмі рамантычны чалавек і напісаў ліст ва Ўкраіну адной вядомай нацыяналістцы — дачцэ ці то Кацюбінскага, ці то Франка, ня памятаю дакладна. Такі вялікі ліст пра тое, што ў нас таксама многа нацыяналістаў, і разам з украінскімі нацыяналістамі мы будзем змагацца супраць маскалёў і дасягнем незалежнасьці Ўкраіны і Беларусі. Вядома ж, яна яго паказвала направа-налева, але там былі свае “казачкі”, якія ліст скапіявалі і адправілі ў КГБ. Адтуль яго пераслалі сюды, Прашковіча моцна прыціснулі. На жаль, ён раскалоўся, бо яму сапраўды сьвяціла турма.
Але потым, пасьля таго як нас моцна патрэсьлі, усё заціхла, таму што Машэраў так загадаў. Ён атрымаў усе гэтыя дакумэнты і сказаў: “Ну як жа так, партызанская рэспубліка, якая першая ідзе да камунізму, а тут нейкія нацыяналісты псуюць вывеску савецкай рэспублікі-партызанкі”. І ён загадаў усё прыкрыць, абмежавацца добрым “прачуханцам” гэтым нацыяналістам. І ў канцы лета 1973 году допыты скончыліся.
Але нашыя “мастацтвазнаўцы ў цывільным” пакрыўдзіліся. Ва Ўкраіне такія працэсы ішлі, каля 40 чалавек пасадзілі, а тыя, што гэтыя допыты рабілі, атрымалі новыя зоркі, павышэньні, прэміі. А тут — два гады працавалі дарма. І яны паскардзіліся свайму маскоўскаму начальству, маскоўскае начальства — у ЦК. І адтуль прыслалі вядомага Шауру.
Шаура прыехаў, праслухаў запісы ўсіх нашых допытаў і насупраць кожнага прозьвішча напісаў рэзалюцыю: “трудоустроить”. У той сьпіс трапілі і Прашковіч Мікола, і Лапуць Віктар, геоляг, і Рабкевіч Валянцін, і Місько Сьцяпан, і Каўрус Алесь. Пазьней трапіў Пазьняк Зянон. А ў “першым прызыве” быў Чарняўскі... Ну а потым пачалася прапаганда па ўсёй рэспубліцы — на сходах нейкія там лектары, прапагандысты распавядалі, што ў Менску “разоблачена группа мелкобуржуазных националистов”. Шкада — буйнабуржуазным было б быць неяк больш прыемна”.
(Халіп: ) “А я ўвогуле розьніцы не разумею. праўда, ніводнага буйнабуржуазнага я ніколі ня бачыла”.
(Чарняўскі: ) “І я ня бачыў! Дуаю, што буйнабуржуазныя мелі нейкія грошы вялікія, а мы ні халеры ня мелі, акрамя стыпэндыі асьпіранцкай. Дырэктар нашага інстытуту заклікаў нашага мастака, каб ён ліст напісаў. Праходзілі сходы. На сходах грамілі нас. І, зразумела, была вялікая колькасьць усялякіх плётак. Быццам бы мы горы літаратуры вазілі з Украіны, мелі сувязі з замежжам, зброю зьбіралі…
Памятаю, калі я пайшоў уладкоўвацца на працу на трактарны завод, кадравік адразу кажа: “Чарняўскі? З акадэміі? Ну раскажы, як вы там у падвале бомбы, міны і гранаты хавалі”.
(Халіп: ) “Дык вас туды ўзялі на працу?”
(Чарняўскі: ) “Не, не ўзялі. Нават вартаўніком у Батанічны сад не ўладкаваўся, таму што Батанічны сад — гэта ўжо сыстэма Акадэміі Навук”.
(Халіп: ) “І куды вас узялі ўрэшце?”
(Чарняўскі: ) “Мяне браў на аўтазавод кадравік — добры такі дзядзька, напэўна, былы вайсковец, рускі. Я адразу ж сказаў, што я нацыяналіст і мяне выгналі з працы. Я ў кожным месцы шчыра ўсё распавядаў, і пасьля слова “нацыяналіст” кадравікі звычайна лезьлі пад стол — хаваліся. А гэты выслухаў уважліва і кажа: “Я цябе адпраўлю на курсы на аўтазаводзе, ты атрымаеш цудоўную прафэсію і будзеш зарабляць у 10 разоў больш, чым у Акадэміі”.
Але я не згадзіўся. Я спадзяваўся, што празь нейкі час змагу вярнуцца. І мне ж потым трохі дапамог Максім Танк, мы зь ім землякі і нават нейкія далёкія родзічы па кудзелі, па жаночай лініі. Ён зьвярнуўся ў ЦК, і там яму сказалі: “А чаму ж вы раней не зьвярнуліся? Мы б проста ягонае прозьвішча выкрэсьлілі з таго сьпісу, а цяпер ужо ні ЦК, ні Машэраў нічога не вырашае, усё вырашае Масква. Так што няхай папрацуе, а праз год, можа, ужо і вернецца”. Амаль так і атрымалася, толькі не праз год, а праз паўтара.
А тады знаёмыя мастакі, нашыя ж аднадумцы, якія таксама маглі патрапіць у той сьпіс, уладкавалі мяне на мастацка-вытворчы камбінат. Там рабілася ўсякая агітацыя. Перад сьвятамі па Менску разьвешваліся велізарныя плакаты. Гэты мы з брыгадай зьбівалі гэтыя шчыты, чаплялі іх. А потым, калі прыяжджаў Ніксан, мы ўсю ноч па дарозе ў Хатынь ставілі гэтыя шчыты з рабочымі і сялянкамі. А як ехаў Ніксан, нас сагналі з гэтых шчытоў, і я сядзеў каля дарогі і нават бачыў блізка Ніксана зь ягоным такім носікам-лапсікам”.
(Халіп: ) “Вам пашчасьціла, таму што вы змаглі вярнуцца ў Акадэмію літаральна праз паўтара года. А што было зь іншымі вашымі аднадумцамі?”
(Чарняўскі: ) “Зянон вярнуўся ня ў свой інстытут, а ў наш. Сьцяпан Міско — ён партызан, мае ўзнагароды — таксама вярнуўся. Рабкевіч Валянцін вярнуўся ўжо на іншую работу... Але я заўсёды хацеў вярнуцца толькі ў археалёгію. Больш нічога я не любіў і не хацеў. І калі працаваў грузчыкам, тынкаваў там рознае ў гэтым камбінаце, я кожны дзень ішоў увечары ў інстытут, там мой стол захоўваўся. І таму я кожны дзень хадзіў у белай кашулі адпрасаванй, як ніколі раней не хадзіў. Гэта на злосьць некаторым”.
(Халіп: ) “Вы археоляг. Калі не памыляюся, вы вывучалі палеаліт”.
(Чарняўскі: ) “Так, прычым самых першых людзей у Беларусі!”
(Халіп: ) “Дык нашто вам была сучаснасьць? Гэта ж так цудоўна — першыя людзі ў Беларусі, і някіх там парткамаў, і ніякай КПСС, і ніякага КГБ!”
(Чарняўскі: ) “А так здарылася, што амаль заўсёды на беларускае адражэньне працавалі археолягі. Браты Луцкевічы былі археолягамі. Ну і потым у нашых аддзелах археалёгіі ствараўся “Мартыралёг Беларусі”, потым распрацоўвалася, як рабіць Беларускі Народны Фронт. Паседжаньні аргкамітэту БНФ і БСДГ у нас праходзілі. Калі-небудзь у нашых кабінэтах будуць вісець медныя дошкі.
Разумееце, мы былі археолягі, і мы былі свабодныя. Пазьней можна было трапіць у асьпірантуру і на працу толькі праз моцнае партыйна-кагэбэшнае сіта. А мы займаліся чарапкамі ды касьцямі мамантаў. Мы былі загнаныя пад лесьвіцу. І мы маглі шмат чаго зрабіць. Мы езьдзілі па ўсёй Беларусі, мы сустракаліся з кім хацелі.
Сярэднявеччам займацца было нельга — з народу трэба было выбіць ягоную гістарычную памяць. Там можна было займацца толькі тэмамі, як беларускі народ увесь час імкнуўся да братняга ўсходняга народу, як там сяляне здавалі панам авёс, ну і яшчэ сялянскімі паўстаньнямі і гарадзкім рамяством. Ваеннай гісторыяй забаронена было займацца. Нават у археалёгіі былі тэмы, якія забараняліся — пра балтаў, якія тут жылі, нельга было нават казаць.
І мы бралі ў археалёгію таго ж Ткачова, таго ж Бохана, таго ж Сагановіча — напрыклад, на раскопкі замкаў ці мястэчак. Але ж там толькі 30–40%з рыдлёўкі, астатняе — зь пісьмовых крыніц! І чалавек фармальна пісаў дысэртацыю з раскопак, а фактычна займаўся беларускай ваеннай гісторыяй. І потым, калі пачалася адліга, яны ўсе перайшлі ў аддзел сярэднявечча.
Петрыкаў, наш былы дырэктар, які і раскручваў усю гэтую чыстку, неяк прыехаў з Чэхаславакіі і кажа: “Там савецкі пэрыяд чэскай гісторыі сядзіць пад лесьвіцай, а галоўнае — гэта старажытная гісторыя Чэхіі”. Я яшчэ тады падумаў: “А мы тут пад лесьвіцай тое-сёе робім”.
(Халіп: ) “А што, на ваш гістарычны погляд, нагадвае сёньняшняя сытуацыя ў Беларусі? Можа, мы як Гандурас пачатку ХХ стагодзьдзя?”
(Чарняўскі: ) “Па стане ўціску нацыянальнага мы, можа, нагадваем Ірляндыю пачатку ХХ стагодзьдзя. Іншая справа, што ў іх кроў гальская, яны тэмпэрамэнтныя, яны паўставалі кожныя 20 гадоў. А ў нас нардычная кроў, мы больш спакойныя і таму рэдка паўставалі.
Дарэчы, у Ірляндыі незалежнай і цяпер цяжка з нацыянальнай мовай. Іхная памылка ў тым, што яны ўвялі дзьве нацыянальныя мовы — ірляндзкую і ангельскую. І цяпер дзяржава выдзяляе велізарныя грошы на захаваньне ірляндзкай мовы, але колькасьць тых, хто валодае ірляндзкай мовай, у параўнаньні з 20-мі гадамі мінулага стагодзьдзя зьменшылася. Ёсьць выбар — ірляндзкая ці ангельская мова, а паміж імі два такія жорны як Англія і ЗША. Таму ім страшэнна цяжка. У гэтым сэнсе мы падобныя да іх. А больш аналягаў няма. Мы ўнікальная краіна і ўнікальны народ”.
(Халіп: ) “А што ж будзе з нашай мовай?”
(Чарняўскі: ) “Усё будзе добра. У часы маёй маладосьці, калі едзеш у тралейбусе і раптам чуеш, як хтосьці па-беларуску сказаў, значыць, гэта знаёмы — ці Мальдзіс, ці Караткевіч. А зараз ідзеш на дэманстрацыі ў калёне, дзе тысячы людзей, і пераважная большасьць размаўляе па-беларуску — і нікога не пазнаеш.
Мы яшчэ калі жаніліся (жонка мая, дарэчы, спачатку расейскамоўная была), я сказаў ёй: “Я гісторык і ведаю дакладна, што ні адна імпэрыя вечнай не бывае. Можа, мы з табой будзем вельмі старыя, але яна рухне”. І яна абрынулася, а мы былі яшчэ нават не старыя... Разумееце, зьменіцца рэжым, а мы такія паслухмяныя! Я недзе чытаў, што калі б начальства загадала беларусам быць беларусамі, то яны былі бы самымі апантанымі беларусамі ў сьвеце. І калі б прэзыдэнт хоць празь дзень размаўляў па-беларуску, усё стала б на свае месцы. Так што ўсё будзе добра”.
(Халіп: ) “А калі асабіста вы адчувалі сябе найбольш свабодным — на пачатку 90-х, у 60-я, зараз ці, можа, калі працавалі грузчыкам?”
(Чарняўскі: ) “Адчуваеш сябе свабодным у экспэдыцыі, калі ідзеш з рукзаком адзін уздоўж Нёману ці Дзьвіны. А калі браць бліжэй да палітыкі — адчуваньне пачатку 90-х гадоў. Памятаю, як на Доме ўраду павесілі бел-чырвона-белы сьцяг. Ноччу, па-зладзейску, тайком. А я думаў: засьпею яшчэ. Я раненька-раненька, толькі шарэла яшчэ, паехаў на плошчу, гляджу — ужо вісіць сьцяг. І мне так шкада было, што мы не пасьпелі сабрацца, што не пры нас павесілі гэты сьцяг. А потым гляджу — ідзе нехта ўпоперак плошчы. Прыгледзеўся — а гэта Пазьняк. І вось мы зь ім пасярод пустой плошчы сустрэліся і абняліся. Я ня памятаю, можа, я нават трошачкі заплакаў.
І яшчэ, калі абвесьцілі незалежнасьць. Я ў экспэдыцыі быў, раскопкі скончыліся, перапынак, мы ў нейкай хатцы сядзім за сталом, і раптам па радыё кажуць, што абвешчаная незалежнасьць. І вось гэта было неверагодна”.
(Халіп: ) “У студыі быў археоляг Міхась Чарняўскі. Ня ведаю, як там было падчас палеаліту, але як сьцьвярджала савецкая ўлада, што ў Савецкім Саюзе няма рэпрэсіяў, так і зараз беларуская ўлада сьцьвярджае, што няма ў Беларусі рэпрэсіяў. Наіўна было б спадзявацца, што медны коньнік паразумнеў і больш не пагоніцца ні за кім. У меднага коньніка — медны лоб”.
