(Халіп: ) "Пасьля таго як Аляксандар Лукашэнка стаў прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь, пачалося паступовае зьнішчэньне гэтай самай Рэспублікі Беларусь. Спачатку былі зьнічшчаныя беларускія школы, потым — беларускія грамадзкія арганізацыі, зараз надышла чарга літаратурных часопісаў, і кажуць, што ў наступным годзе беларуская мова будзе выкрэсьленая з праграмы школьных выпускных іспытаў. Валянцін Яфімавіч, вы перажылі акупацыю, вы былі партызанам. Тое, што зараз адбываецца зь Беларусьсю, вам не нагадвае акупацыю?”
(Тарас: ) "Я праводзіў у адным са сваіх артыкулаў гэтую паралель — паміж тым, што адбываецца на маёй Радзіме, у маёй краіне, і тым, што я бачыў. Акрамя таго, што я бачыў, я яшчэ шмат чаго чытаў. Я якраз тады перакладаў кнігу пра Мартына Бормана нямецкага пісьменніка Лянга, і там усё было так дакладна напісана пра структуру нацысцкай дзяржавы — па ўсіх паверхах, як яна будавалася, што з чаго вынікала. Падабенства было проста жахлівым”.
(Халіп: ) "Але падчас фашысцкай акупацыі на Беларусі было створана вельмі моцнае падпольле і моцны партызанскі рух. А зараз я ня бачу ніякага супраціву. Здаецца, наладзілі пісьменьнікі маленькі ціхі пікет некалькі гадоў таму, калі ў іх адабралі будынак Дома літаратараў — хіба што прыбіральшчыцы гэтага Дома літаратараў бачылі той пікет. А можа, пачынаць супраціў трэба было яшчэ ў 1995 годзе, калі былі зьбітыя дэпутаты ў Вярхоўным Савеце? Зараз жа, здаецца, позна”.
(Тарас: ) "Тут крыху рызыкоўна праводзіць паралель паміж супрацівам ва ўмовах гітлераўскай акупацыі — гэта былі чужынцы, гэта была вызваленчая вайна, якая ішла ў межах другой усясьветнай вайны з гітлераўскім фашызмам. І тут праводзіць такія паралелі аб неабходнасьці стварыць такое ж падпольле — крыху рызыкоўна. Але бараніцца, змагацца супраць таго, што адбываецца, безумоўна, трэба. Што тычыцца пісьменьнікаў, то вельмі вялікая грамада пісьменьніцкая, і там вельмі многа розных людзей. Дазволю сабе сказаць, што пісьменьнікаў там мала. Калі ўзгадаць лічбу — 500 сябраў Саюзу пісьменьнікаў, дык любы чалавек жахнецца. Зь іх 300 паэтаў. Вы можаце сабе ўявіць 300 паэтаў?”
(Халіп: ) "Мне здаецца, любы нават адукаваны чалавек зможа назваць хіба што 20-30...”
(Тарас: ) "20-30 — гэта самае большае, але нават з 20-30 можна назваць 4-5 сапраўдных імёнаў. Але вельмі многа ў Саюзе тых, каго мы клічам абываталямі. Калі ўвесь твой чалавечы сум зводзіцца да таго, што ты страціў нейкія матэрыяльныя выгоды, і ты за тое, каб вярнуліся былыя парадкі, каб літаратура зноў апынулася ў тым становішчы, у якім яна знаходзілася доўгія дзесяцігодзьдзі, дык паўстае пытаньне: а ці пісьменьнік ты? Таму што пісьменьнік — гэта заўсёды грамадзянін!”
(Халіп: ) "Але калі ўзгадаць перабудову, чэргі каля газэтных кіёскаў, дэфіцыт падпіскі на літаратурныя часопісы — гэта ўсё тычылася толькі расейскіх часопісаў. А беларускія так і заставаліся з вузкім колам чытачоў-прафэсіяналаў — саміх пісьменьнікаў, крытыкаў, філёлягаў. І я ня памятаю тут такіх яскравых публікацый, як у расейскіх часопісах. Чаму?”
(Тарас: ) "Я не магу згадзіцца з вамі наконт таго, што не было яскравых публікацыяў. Можна прыгадаць і публіцыстыку Быкава, і шмат вершаў розных паэтаў, якія зьявіліся якраз на гэтай хвалі. А вось чаму ні адзін з гэтых часопісаў ня стаў сапраўднай трыбунай грамадзтва, цэнтрам прыцягненьня, як гэта было ў Венгрыі ў 1956 годзе, напярэдадні паўстаньня, калі клюб Пётэфі — пісьменьніцкі клюб — адыграў галоўную ролю і раскалыхаў сваю нацыю? Гэта пісьменнікі адкрылі вочы свайму народу на тое, што адбываецца, гэта пісьменьнікі кінулі іскру, зь якой потым палыхнула. Можа, калі б быў такі беларускамоўны орган, які займаў бы палымяную, пасіянарную пазыцыю, хтосьці і стаяў бы ў чарзе па такі часопіс”.
(Халіп: ) "Зараз вельмі папулярнымі сталі размовы ў інтэлігенцкім асяродзьдзі наконт таго, што з гэтым народам няма чаго рабіць, народ безнадзейны, народ абраў Лукашэнку, народ марыць хіба што аб шкварцы і чарцы, і мы, гаротныя інтэлігенты, нічога ня можам з такім народам. Але я памятаю, што народы не зьдзяйсьняюць злачынстваў, народы ня здраджваюць, народы заўсёды справядлівыя, народы прымаюць нас, нават калі мы ад іх адракаемся. Дык можа, трэба не народ зьмяніць, а інтэлігенцыю? Пачакаць, пакуль выгадуецца новая інтэлігенцыя — не на вершах Быкава, а тая, якая будзе хаця б ведаць, што проза — гэта тое, чым размаўляе спадар Журдэн?”
(Тарас: ) "Ня трэба рабіць з народу Бога”.
(Халіп: ) "Але ня трэба з народу рабіць дэбіла!”
(Тарас: ) "Правільна, і дэбіла ня трэба рабіць! Народ такі, які ён ёсьць. І ў народу ёсьць усё. А хто такая інтэлігенцыя — хіба ня частка народу? Любая плынь, якая ёсьць сёньня ў грамадзтве, — тая ці іншая плынь народу. А народам у тым разуменьні — поўнага адзінства — ён становіцца толькі ў выключныя моманты гісторыі — звычайна падчас вызвольных войнаў”.
(Халіп: ) "Але бываюць і рэвалюцыі, і паўстаньні, і путчы. Напрыклад, у жніўні 1991 году ў Маскве дзякуючы путчу рускі народ адчуў сябе народам урэшце рэшт і перастаў быць натоўпам”.
(Тарас: ) "Тут я з вамі пагаджуся часткова. Заслон гэкачэпістам, гэтаму камунфашысцкаму перавароту, паставіла інтэлігенцыя, і ў першую чаргу маскоўская і санкт-пецярбурская. Што адбывалася ў глыбінцы, мы даведваемся толькі зараз. А там была цішыня. Гісторыя чарговы раз пацьвердзіла, што лёс народаў, зьвязаны з пэўнымі велізарнымі падзеямі, вызначаецца ў сталіцах”.
(Халіп: ) "Але я ня памятаю, каб у беларускай сталіцы ў першых шэрагах таго ж "Чарнобыльскага шляху" ішла творчая інтэлігенцыя. Генэралаў — памятаю. Захаранку — памятаю. А пісьменьнікаў — штосьці ня бачыла”.
(Тарас: ) "А я памятаю мітынгі, на якіх выступалі Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін — і я разам зь імі, гэта былі першыя мітынгі ў гады перабудовы. Памятаю нейкія шэсьці, дзе таксама былі пісьменьнікі... І іх было нямала. Зараз жа іх паменела, і я зь вялікім сумам назіраю і не магу зразумець, чаму так адбываецца, што ўзьняць значную колькасьць пісьменьнікаў на нейкі пратэст амаль немагчыма. Я назіраў на апошнім зьезьдзе, пра які пратэст можа ісьці гаворка. Яны хочуць, каб вярнулася тое, што было. Каб былі грошы, каб аванс за кнігу плацілі вялікі, каб быў дом творчасьці і пуцёўка — сум па страчаных матэрыяльных выгодах...”
(Халіп: ) "Але ж нават апошнія матэрыяльныя выгоды ўжо страчаныя — раней хаця б быў літаратурны часопіс, дзе можна было надрукаваць новую аповесьць і потым атрымаць ганарар. Усё, няма больш нічога — гэта ж зьдзек! І што, цярпець?”
(Тарас: ) "Ёсьць частка пісьменьнікаў, якія не маўчаць, якія пратэстуюць. Можна назваць і Рыгора Барадуліна, і Сяргея Законьнікава, і Ніла Гілевіча, і Валодзю Арлова, і "пэнаўцаў"... Вядома ж, іх мала. І вось што адбываецца. Мы зараз ня можам склікаць раду — трэба рабіць надзвычайныя захады, пісаць ліст на імя старшыні Саюзу пісьменьнікаў Вольгі Іпатавай з патрабаваньнем, каб яна склікала раду. Чамусьці яна ня б'е ў звон. Чамусьці яна не спалохалася, як быццам бы нічога ня здарылася. А тут трэба біць у звон і любым чынам склікаць ня тое што раду — склікаць зьезд.
Я ведаю, што сёньня мы зрабіць нічога ня можам. Скасаваць той голдынг, у які ўсіх загналі, як у калгас, мы ня зможам. Але мы не павінны ўсё гэтае маўкліва праглынуць і сысьці са сцэны, апусьціўшы галаву. Усё, што робіцца цяпер, будзе запісана — і ўжо запісваецца — у гісторыю. І мы павінны сказаць, што мы думаем, на поўны голас, сказаць на плошчы, на вуліцы, з трыбуна Саюзу пісьменьнікаў, пакуль яна яшчэ існуе, — з усіх трыбунаў! Мы не павінны маўчаць. Літаратура ў калгас ня пойдзе. Яна знойдзе сабе нішу.
Я ведаю, што на бліжэйшы час — можа, на палову дзесяцігодзьдзя, можа, на дзесяцігодзьдзе — будуць існаваць дзьве літаратуры. Дакладней кажучы, нелітаратура, ці сэрвільная літаратура, і сапраўдная, нацыянальная, дэмакратычная літаратура. Яна будзе існаваць у сваёй нішы. І калі-небудзь, калі на вагі лягуць дзьве гэтыя рэчы, ня будзе нават спрэчак, хто пераважыць. Я гістарычны аптыміст, са мной ніколі не пагаджаецца Быкаў, калі мы спрачаемся. Ён кажа: "З тваім аптымізмам можна далёка зайсьці". Але я застаюся гістарычным аптымістам, і я глыбока перакананы, што сапраўдная культура пераможа насуперак таму, што зараз адбываецца. Культуру падмяняюць фізкультурай, і пераможа ўсё-такі культура!”
(Халіп: ) "Але з вашых словаў вынікае, што сапраўдную літаратуру будуць ствараць два з паловай чалавекі, а астатнія пакорліва пойдуць ствараць "касьцяную" літаратуру”.
(Тарас: ) "Не, такога ня будзе. Ёсьць жа моладзь, вы паглядзіце на часопіс "Архэ". Выходзяць нейкія зборнікі. Я чалавек старой закалкі, мне гэта ўсё ня вельмі даспадобы, але я бачу: штосьці існуе, жыве, б'ецца сэрца літаратурнай моладзі і ўвогуле творчай — яе не заглушыш. Я наагул зьдзіўляюся, чаму дыктатарскія, таталітарныя ўлады думаюць, што калі яны будуць біць моладзь дубінкай па галаве, то ўваб'юць тыя думкі, якія ім патрэбныя. Тут можна ўзгадаць акупацыю. Фашыстоўскі рэжым падчас акупацыі быў больш жорсткім, лютым, страшным — у тысячы разоў. Шыбеніцы стаялі ў Менску, на іх віселі людзі. І што ж мы, менскія падлеткі? Нас хацелі запалохаць, калі павесілі нашых адналеткаў, а мы пайшлі ў лес. Вось вам і адказ. Так і тут будзе”.
(Халіп: ) "У студыі быў Валянцін Тарас, гістарычны аптыміст, пісьменьнік і партызан. Валянцін Тарас зрабіў для сваёй краіны і для ўсяго сьвету ўсё, што мог, — ён змагаўся з фашызмам. Зараз — слова за астатнімі пісьменьнікамі. Няхай яны зробяць хоць што-небудзь для сваёй краіны”.
