Лінкі ўнівэрсальнага доступу

ПРАСКІ АКЦЭНТ. АРЫШТЫ ДЫРЭКТАРАЎ: КРАХ ЭКАНАМІЧНАЙ ПАЛІТЫКІ?


Віталь Тарас, Прага

Затрыманьне генэральнага дырэктара МТЗ Лявонава сталася, безумоўна, заўважнай падзеяй. Але ж нечаканай яе не назавеш. Варта нагадаць, што прыканцы мінулага году быў распачаты цэлы шэраг так званых гучных справаў – у тым ліку супраць дырэктара ВА “Атлянт” і кіраўніка Беларускай чыгункі. А сёлета 4 студзеня на хвалі Радыё Свабода прагучала інтэрвію былога намесьніка гендырэктара МАЗа Аляксандра Якаўлева, які апошнія паўтара году жыве ў Польшчы. Летась беларускія ўлады таксама ўзбудзілі супраць яго крымінальную справу і патрабуюць ягонай экстрадыцыі. Дык вось, падчас гэтага інтэрвію наш варшаўскі карэспандэнт Аляксей Дзікавіцкі спытаў сп. Якаўлева – ці можна чакаць у бліжэйшы час новых арыштаў сярод дырэктарскага корпусу ў Беларусі? І вось што ён адказаў.

(Якаўлеў: ) “Як людзям патлумачыць, што яны ня сталі лепей жыць? Патлумачыць вельмі проста: ты не атрымліваеш добрай зарплаты, таму што твой дырэктар ці намесьнік крадуць. Ён злодзей – ён у цябе скраў, таму ты, рабочы, не атрымаў зарплату. І для рабочага гэта зразумела, таму што тая сыстэма, пры якой мы жілі пры сацыялізьме, так выхоўвала людзей – “усе крадуць”. І чалавек гэта ўспрымае нармальна. Ну, як жа – дырэктар, яму сам Бог загадаў красьці!

Ці пойдзе рэжым на рэальную лібэралізацыю? А ён існаваць тады зможа? У нас 200 тысяч чалавек у войску. У нас нармальная паліцэйская сыстэма кіраваньня.”

Нагадаю, усяго празь некалькі дзён пасьля гэтага інтэрвію быў затрыманы дырэктар МТЗ. Мы пагаворым пра адну вельмі цікавую тэндэнцыю, якая праглядаецца за гэтымі справамі. Але спачатку у мяне такое пытаньне да суразмоўцаў. Тая камандна-адміністрацыйная сыстэма, якая існавала за савецкім часам і якая амаль цалкам захавалася ў Беларусі – яна сапраўды стварае для кіраўнікоў прадпрыемстваў магчымасьці для злоўжываньняў? Ці паставім пытаньне йнакш – ці могуць дырэктары пры гэтай сыстэме не парушаць закону?

І яшчэ адзін момант. Сп. Якаўлеў у сваім інтэрвію, якое мы згадвалі ўжо, выразна заявіў, што за кіраўнікамі ўсіх буйных прадпрыемстваў пастаянна сочыць КГБ. Адсюль пытаньне – ці спэцслужбы ведаюць пра парушэньні закону, якія потым становяцца падставай для крымінальных справаў, і маўчаць? Альбо ніякіх сур’ёзных парушэньняў, насамрэч, няма?

(Патупа: ) “Гэта відочны крах усяе эканамічнай стратэгіі нашага кіраўніцтва ў цэлым. Гэта аднабаковая арыентацыя на Расею, на расейскі рынак. І патрэбна нешта гаварыць аб тым, ад чаго такія наступствы, ад чаго такія маленькія грошы і гэтак далей. Гэта першае. І наш дырэктарскі корпус адказвае сёньня за калябарацыю ў гэтай эканамічнай палітыцы.

Відавочна, што мы маем вельмі крымінагенную сытуацыю. Таму што калі ўсе законы, дэкрэты, указы мець на ўвазе, то немагчыма гаспадарчую дзейнасьць рэалізоўваць. Гэта факт. Мінімум 20 адсоткаў законаў на ўсёй прававой прасторы Беларусі даводзіцца парушаць, і таму кожны кіраўнік прадпрыемства, кожны прадпрымальнік мае вельмі вялікі шанец трапіць у сьледчы ізалятар”.

Як вядома, сп. Лявонаў узначальваў Клюб дырэктараў. Што гэта за клюб, і ці ўступіўся ён хоць за аднаго зь кіраўнікоў, якія трапілі ў ізалятар?

(Патупа: ) “Тое, што ён узначальваў Клюб дырэктараў, быў адным з паважаных лідэраў нашай прамысловасьці – гэта відавочна. Але я скажу так: кожны дырэктар, які працаваў хаця б два-тры гады ў гэтай сыстэме, ён разумее жахлівы характар гэтай эканамічнай палітыкі. І ўлада можа падазраваць – і справядліва, што ўнутрана ён становіцца, можна сказаць, самым зацятым апазыцыянэрам, мабыць, не гаворачы гэта голасна, але разумеючы, што гэтай жахлівай палітыцы нельга сьледваць.

А што тычыцца арыштаў літаральна ўсіх дырэктараў – усё гэта трымаецца на адзінай схэме. У асноўным, гэта людзі, якія інтэнсыўна працуюць з Расеяй. Вы лёгка гэта можаце адсачыць.
Расейскія пасярэднікі вельмі жорстка кантралююць праз канчатковыя цэны продаж прадукцыі. І ў выніку заключаюцца вельмі невыгодныя зьдзелкі, бо гэтая прадукцыя назапашваецца на складах і ў дварах таго жд Трактарнага заводу, якога заўгодна іншага прадпрыемства. Альбо наогул ніякіх грошай не паступае, і пачынаецца аўрал.

Тады дырэктар, каб выплаціць зарплату, альбо нешта купіць, ідзе на нявыгодныя зьдзелкі. У выніку ён трапляе ў поле зроку сьледчых ворганаў. І ўрэшце яго пачнуць ненавідзець і свае рабочыя, і начальства, і кантралючыя ворганы. Ён трапляе ў пастку. Ён і жыве ў пастцы – акурат да тае пары, пакуль начальства закрывае вочы на гэтыя рэчы”.

Гэтая тэндэнцыя – што пад удар праваахоўчых ворганаў патрапілі перш за ўсё кіраўнікі тых прадпрыемстваў, якія працуюць на расейкіх рынках – яна відавочная. Спадар Беленькі, перш, чым выказаць свой пункт погляду, чаму так адбываецца, у мяне ёсьць да Вас яшчэ адно пытаньне. Хацелася б вярнуцца трошкі назад. Я ведаю, што Вы некалі працавалі на заводзе ў фінансавым аддзеле. Скажыце, кантроль спэцслужбаў за кіраўніцтвам прадпрыемстваў за савецкім часам і зараз – ці стаў ён яшчэ больш моцным? Я маю на ўвазе, наколькі самастойныя ў прыняцьці сваіх рашэньняў цяперашнія кіраўнікі беларускіх прадпрыемстваў?

(Беленькі: ) “Так, мне давялося працаваць на пасадзе начальніка фінансавага аддзелу заводу з 86-га да 95-га году. Я “захапіў” і савецкую сыстэму, і гарбачоўскую перабудову, і нават пачатак кіраваньня Лукашэнкі. Магу параўнаць.

За савецкім часам, зразумела, быў першы аддзел. Гэта людзі, якія “ненавязьліва” цікавяцца, чым і як ты займаешся. Існавала сыстэма “стукачоў” і г.д. У 92-м годзе, калі мы, дэпутаты ВС Беларусі 12-га скліканьня, разглядалі пытаньне КДБ, даведаліся, што ўсё нашае грамадзтва пранізанае сеткай агентаў, у тым ліку платных, якія маюць такія функцыі: ці слухаць і дакладаць, што і як робіцца, ці распаўсюджваць пэўныя чуткі.

Выяўляліся некаторыя дзіўныя рэчы, калі, скажам, сачылі нават за тымі людзьмі, якія проста былі сваякамі тых асобаў, што траплялі пад асабліва пільны кантроль КГБ. Пры тым, гэтыя людзі маглі ня мець ніякіх адносінаў да непасрэднай дзейнасьці гэтага чалавека, мець сталы ўзрост і нізкую адукацыю. Але гэта КГБ не цікавіла. Яны цікавіліся тым, пра што сталая жанчына гаворыць са сваімі суседкамі каля пад’езду.

Тое, што гэта сыстэма сёньня вернутая – у гэтым няма ніякага сумневу. Пра гэта ёсьць шмат сьведчаньняў. Гэта адказ на першае пытаньне.

Што на прамысловым прадпрыемстве ў сёньняшні час абсалютна немагчыма працаваць – я цалкам згодзен са сп. Патупам. Я проста прывяду прыклад, зьвязаны з тым этапам кіраваньня Лукашэнкі, калі паводе ягонага загаду, фактычна ўся эканоміка стала штучна паварочвацца да Расеі. Яна і так была прывязаная да яе, але ў той час, прыкладна, у сярэдзіне 90-х гадоў, пачаўся аб’ектыўны разварот эканомкі на Захад. Пры чым бязь нейкіх загадаў, а ў сувязі з эканамічнай мэтазгоднасьцю.

Суб’екты гаспадараньня шукалі тыя кантакты, якія выгадныя ім эканамічна. І, натуральна, прамысловаму прадпрыемству было выгадна купіць якасную прадукцыю на Захадзе (а яна часьцей за ўсё была і таньнейшай) і з гэтай якаснай прадукцыі зрабіць якасны тавар, бо, выбачайце, немагчыма з гнілога бярвеньня пабудаваць якасную хату.

Дык што зрабіў Лукашэнка? Ён адразу ў адміністрацыйным стылі загадаў разварочвацца да Расеі. Як гэта адбывалася? На нашым заводзе ў 97-м годзе дырэктар атрымаў ад адміністрацыі Савецкага раёну загад: ты павінен зрабіць такі вось аб’ём прадукцыі – натуральна, праз Расею. Загад ёсьць загад. Была закупленая дарагая няякасная камплектацыя. Зь яе былі зробленыя такія ж дарагія і няякасныя машыны, і доўгі час яны стаялі пад плотам на заводе. І ўрэшце рэшт, атрымаўшы эмісійныя крэдыты, плата за якія была ніжэй за ўзровень інфляцыі, завод прадаў іх у тую ж Расею – фактычна, праз гэтую інфляцыю абрабаваўшы ўсё беларускае грамадзтва. І гэта толькі адзін прыклад”.

Але ўсё-ткі застаецца незразумелым вось што. Прадукцыя “Атлянту” (славутыя халадзільнікі), і МАЗа, і трактарнагам заводу знаходзіла ў асноўным збыт у Расеі. Больш за тое, гэтая прадукцыя складае галоўную частку экспарту Беларусі. Навошта спатрэбілася рэзаць курыцу, якая здольная несьці “залатыя яйкі”?

(Патупа: ) “Беларуская эканоміка з 96-га году ўвайшла ў антырынкавую, адіміністрацыйна-камандную фазу. Таму эканомікі, якія вакол нас – у асноўным, драпежныя рынкавыя эканомікі, робяць з намі, што хочуць, як зь непаваротлівым дыназаўрам. Пытаньне ня ў тым, колькі халадзільнікаў ці трактараў адпраўляецца ў Расею, а якія грошы ўдаецца за іх атрымаць. Высьвятляецца, што альбо здзелкі аплочаныя ніжэй сабекошту прадукцыі, альбо зусім не аплочаныя: існуе нейкая запазычанасьць замест грошай і г.д.

У гэтым умовах усё цалкам відавочна: нічога, акрамя крымінагеннага спляценьня нібыта праўных актаў і адпаведна –працы кіраўнікоў суб’ектаў гаспадараньня на мінным полі, мы ня маем. Ня маем і канкурэнтаздольнай прадукцыі, аб чым казаў сп. Беленькі, і ня можам яе мець у пэрспэктыве. І ня маем інвэстыцыяў – вось, уласна кажучы, крах. Як яго патлумачыць? Вось, “тлустыя дырэктары” вінаватыя! Знайшлі ахвярнага казла для народу. Таксама добры варыянт.

Але я хацеў бы больш увагі надаць праваабарончаму аспэкту. Таму што гэта вельмі сур’ёзная і страшная тэма. Па-першае, абсалютна недапушчальна з гледзішча правоў чалавека, што працэсы ідуць у палітычным ключы. Гэта значыць, даюцца, па-сутнасьці, устаноўкі сьледчым ворганам: “фас!”

Як у свой час была “хваля банкіраў”, зараз пайшла хваля гандляроў-вытворцаў. Даюцца пэўныя ўстаноўкі. Гэта недапушчальна. Судзьдзі, якіх прызначае прэзыдэнт, адпаведна, таксама ня маюць незалежнага стану. Гэта цалкам недапушчальная рэч, таму што палітыка ў такія рэчы наагул умешвацца не павінна. Гэта грубае парушэньне правоў чалавека.

І другі аспэкт – нашыя ізалятары. У нас мэтад “сьледчага ізалятару” выкарыстоўваецца без усялякіх падставаў. Беларусь без таго ўваходзіць у першую тройку краінаў сьвету па колькасьці зьняволеных – а, быццам бы, ціхая, мірная краіна. Саджаюць у ізалятары. А ізалятар – гэта ж пакараньне, пры чым выдадзенае аванасам, без суду. Эканамічныя працэсы, хачу зьвярнуць вашую ўвагу – гэта доўгія працэсы, і часта яны фактычна не завяршаюцца нічым сур’ёзным. Вазьміце справу Віньнікавай, Чыгіра, Хілько… Але людзі сядзяць год, паўтара, два, таму што тэрміны такога сьледства заўсёды вельмі вялікія, іх працягваюць. Падсьледныя атрымліваюць самае страшнае пакараньне, якое даецца толькі рэцыдывістам, у самых жахлівых умовах, якія толькі бываюць у нашых ізалятарах. Калі б у нас пабудавалі хоць адзін цывілізаваны ізалятар замест тых лядовых палацаў…

У дадзеным выпадку, гэта служыць мерай пакараньня і мерай застрашэньня. Пры чым, важна ня толькі на кагосьці накіраваць “народны гнеў”, але і запалохаць дырэктарскі корпус.

Я бачу тут яшчэ і рэзкае ўзмацненьне парушэньняў правоў чалавека. Я думаю, што дзяржава пераходзіць у свайго роду тэрарыстычны рэжым ў адносінах з уласным народам. Гэта ня проста парушэньне правоў чалавека – гэта масавае запалохваньне палітычных апанэнтаў, грамадзкіх дзеячоў, буйных лідэраў эканомікі …”

Цяжка з гэтым не пагадзіцца. Але варта зазначыць, што гэты “тэрарыстычны складнік” рэжыму ўзьнік досыць даўно. Дастаткова ўспомніць імёны зьніклых палітыкаў, разгоны дэманстрацыяў, арышты апазыцыянэраў. Вы сказалі, што ідзе застрашваньне дырэктарскага корпусу і грамадзтва ў цэлым. Але за гэтым, мне здаецца, хаваецца страх самога рэжыму. Я хацеў бы нагадаць вядомае выказваньне Лукашэнкі, які заявіў, што нават “у год Каня” ён ня мае намеру скакаць за Расеяй. За гэтымі словамі таксама бачыцца пострах. Але якога роду гэты страх – таго, што Расея эканамічна паглыне Беларусь, ці тых умоваў, рынкавых умоваў, хай сабе й дзікіх, на якіх давядзецца ўсё ж працаваць, калі кантроль над эканомікай уплыве з адных рук?

Ні для кога не навіна, што ў Расеі таксама прызвычаіліся да парушэньня правоў чалавека. А вось тое, што Лукашэнка арыштоўвае кіраўнікоў заводаў – партнэраў расейкіх прадпрыемстваў, што за гэтым стаіць?

(Беленькі: ) “Я акрэсьлю пэўныя чыньнікі, якія высьветліліся за апошнія год-два. Па-першае, калі сталі аддаваць Расеі беларускія прадпрыемствы, выявілася, што расейскія, скажам так, інвэстары бяруць гэтыя прадпрыемствы, прыводзячы на іх свой кіраўнічы мэнэджэрскі пэрсанал, бухгальтэрыі. Яны пачынаюць згортваць тыя сацыяльныя праграмы, якія былі на прадпрыемствах.

Калі пакладзенае вока на пэўнае прадпрыемства, пачынаюць ужывацца сапраўды крымінальныя мэтады. Возьмем прыклад Менскага падшыпнікавага заводу. Гэты завод пачаў больш-менш выкараскавацца з эканамічных праблемаў. Працаваў ён і працуе таксама ў асноўным на расейскі рынак. І расейскія “інвэстары” пачалі працаваць з кліентамі гэтага заводу. У якім пляне працаваць? Яны пачалі тлумачыць, што завод вось-вось збанкрутуе, такім чынам адбіваючы кліентаў ад заводу і спрабуючы давесьці гэты завод, сапраўды, да банкруцтва. Адначасна паралельна вяліся перамовы аб магчымым, так бы мовіць, інвэставаньні ў гэты завод.

Сапраўды, захоп беларускай уласнасьці расейскім крымінальным капіталам ужо адбываецца. Мэтады, якімі дзейнічае расейкі крымінальны капітал, ужо сёньня відавочныя. Тут не павінна быць ніякіх ілюзіяў, што Расея прыйдзе ў Беларусь, і раптам воўк стане авечкай: нічога падобнага! І Лукашэнка разумее, што калі гэта адбудзецца, рэальная ўлада ад яго сыйдзе.

Па-другое, 25-26 сьнежня ў Маскве яму адназначна далі зразумець, хто вядзе інтэграцыю, а хто ёсьць выканаўца так званай інтэграцыі. І гэта быў крык душы, калі Лукашэнка заявіў пра “палітычную сьмерць”.

Што тычыцца зьменаў сацыяльных чыньнкаў у сувязі з такой палітыкай, то возьмем прыклад заводу халадзільнікаў. Я адмыслова пагаварыў зь некаторымі работнікамі, у першую чаргу звычайнымі рабочымі: што зьмянілася на заводзе пасьля арышту Калугіна? Работнікі казалі, што яны плянавалі ў аванс традыцыйна атрымаць 100 000 руб., але атрымалі 50. Г.зн. – адразу адчулася рэальнае зьніжэньне заработнай платы. А тое, што завод працаваў на Расею, дык паўтаруся – гэта сталася магчымым толькі пры агульнай эканамічнай сытуацыі, калі атрымліваліся танныя крэдыты ад беларускіх банкаў, і гэта дазваляла паступова выплочваць пазыкі па тых замежных крэдытах (вы памятаеце той японскі крэдыт, які быў у заводу халадзільнікаў), і такім чынам існаваць. Інакш кажучы, праз гэты мэханізм інфляцыі, праз банкаўскую сыстэму, танныя крэдыты, абіраецца ўсё беларускае грамадзтва, і ў першую чаргу тыя суб’екты гаспадараньня, якія больш-менш эфэктыўна працуюць.

Але зразумела, што такая сыстэма, калі пасьлядоўна разбураецца беларуская эканоміка, доўга ня можа існаваць. Яна можа існаваць толькі да пары, калі эканоміка яшчэ трохі дыхае. Як толькі будзе разубранае тое, што яшчэ жыве, зьнікнуць і фінансавыя паступленьні гэтага рэжыму. У мінулым годзе самыя вялікія праблемы з бюджэтам Беларусі ўзьніклі менавіта ў чацьвертым квартале. Чаму? Таму што былі зьменшаныя паступленьні ад суб’ектаў гаспадараньня ў сувязі з пагаршэньнем сытуацыі на іх. Мы павінны гэтыя тэндэнцыі адсочваць. Яны, канечне, зьвязаныя і з сацыяльнай сытуацыяй у краіне. Эканамічная сытуацыя ў краіне вымагае, каб гэтую сытуацыю неяк утрымаць пад кантролем. Таму і робяцца вось такія захады застрашваньня.

(Патупа: ) “Пра “каня, які не паскача за Расеяй”. Раней, як вядома, “за цывілізаваным сьветам” не хацелі ісьці. Гэта надзвычай важна. Таму што размова ідзе пра сцэнар так званага зачыненьня Беларусі і на Ўсход і на Захад.

Прыканцы сьнежня ў Расеі наагул забаранілі бартэр – толькі за жывыя грошы, праз поўную аплату весьці ўсе апэрацыі. І гэта прывяло, прабачце, ды гістэрычных зрываў. Можна псыхалягічна зразумець чалавека. Ён імкнуўся-імкнуўся ў саюз… І вось атрымалі тое, да чаго імкнуліся.

Ў выніку атрымалася свайго роду пастка бяз выйсьця. Зразумела, што яна і на ўзроўні дырэктарў існуе. Зразумела, што на яе вельмі нэрвовая рэакцыя. Як зараз патлумачыць, што ўся гэтая незразумелая канструкцыя саюзу, па-сутнасьці, абрынулася – і не каму-небудзь, але ўсім беларусам на галовы?
Уласна кажучы, мы апынуліся ў безнадзейнай сытуацыі. Трэба ўжо сувэрэнітэтам плаціць. Калі грошай няма – трэба сувэрэнітэтам расплочвацца. І гэта вызначае цяпер у цэлым і палітычныя і эканамічныя пазыцыі краіны”.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG