Лінкі ўнівэрсальнага доступу

ВАСІЛЬ БЫКАЎ: УСПАМІНЫ САВЕЦКІХ ГЕНЭРАЛАЎ – ФАЛЬСЫФІКАЦЫЯ ВАЙНЫ


Аляксандар Лукашук, Прага

(Лукашук: ) “Васіль Уладзімеравіч, вашыя дыялёгі з Алесем Адамовічам адбываліся амаль 20 год таму. Вы даволі прыкметна адмаўляліся, прынамсі падчас сустрэчаў з чытачамі, падчас інтэрвію з журналістам, адмаўляліся ад сваіх мэмуараў, адмаўляліся ад напісаньня іх і заўсёды даволі неахвотна на гэтую тэму гаварылі. Што ў гэтым жанры вас незадавальняла, што вы думаеце пра гэты жанр у беларускай літаратуры?”

(Быкаў: ) “Увогуле я даволі высокай думкі пра гэты жанр. Сапраўды, асабліва ў наш час гэты жанр літаратуры, можа быць, стаў цяпер самы папулярны і самы распаўсюджаны, друкуюць многа мэмуараў і выдатных людзей, і мастакоў, і літаратараў, і ня толькі. Гэтая тэндэнцыя заўважаная ў савецкай літаратуры была даўна. Памятаеце, колькі пасьля вайны выходзіла мэмуараў ваенначальнікаў, генэралаў, маршалаў. Іх мэмуары пісаліся вайсковымі журналістамі. Гэта значыць, пісалі за іх брыгады спэцыялістаў ад літаратуры, ад журналістыкі і там, канечне, апроч казёншчыны, цяжка было што-небудзь знайсьці. У тым ліку такіх аўтараў, як скажам Жукаў або нават Грамыка. Я некалі перачытаў два тамы мэмуараў Грамыкі, якія адносяцца да трыццатых гадоў. І што вы думаеце, там я не знайшоў ніводнага слова пра тое, што адбывалася ў краіне: пра гэтыя рэпрэсіі, пра пасадкі – нічога гэтага няма. Вось такія былі мэмуары. І, канечне, гэта не мэмуары, не літаратура”.

(Лукашук: ) “А што гэта? Як бы вы вызначылі гэты фэномен: што, якая задача й мэты?”

(Быкаў: ) “Гэта фальсыфікацыя гісторыі. Інакш да гэтага адносіцца нельга. Менавіта фальсыфікат, які выдаецца, як у таго Оруэла, для таго каб заднім чыслом выправіць былое, выправіць гісторыю”.

(Лукашук: ) “Вы лічыце, што гэтыя людзі, той самы Грамыка ці той самы Жукаў – яны што, выконвалі нейкую ідэалягічную звышзадачу, ці ўсё ж такі яны проста сабой нічога не ўяўлялі і не маглі гэта запомніць? Індывідуальнасьць пры чым тут? Гэта ж індывідуальная справа – мэмуары, ці ня так?”

(Быкаў: ) “Гэта так здаецца і ўвогуле павінна быць у ідэале, што гэта індывідуальная справа, але ў той час, пры савецкай уладзе, у савецкай краіне, відаць, уладай не разглядалася пытаньне мэмуарыстыкі, як індывідуальная прыватная справа. Гэта зноў жа была справа калектыўная, дзяржаўная і гэта відаць хоць бы з таго, як выдавецтвы да іх адносіліся, як іх рэдагавалі, як выпраўлялі ў сьвет. Я, дарэчы, чытаў мэмуары многіх ваенначальнікаў, і калі я параўноўваў свой уласны вопыт, я бачыў, што там столькі няпраўды, за выключэньнем, можа я скажу, аднаго генэрала Стучэнкі, якія я прачытаў, і дзе я знайшоў шмат праўды пра вайну, але і сам Стучэнка, і яго мэмуары некуды зышлі незаўважаныя ні ў літаратуры, ні ў нашай гісторыі”.

(Лукашук: ) “Васіль Уладзімеравіч, вядома зь гісторыі літаратуры, што такога кшталту дакладныя ўспаміны, прыватныя ўспаміны становяцца вельмі часта падставай для стварэньня літаратурных твораў. Клясычны прыклад – гэта “Вайна і мір” Талстога, які ў значнай ступені пабудаваны на дзёньнікавых мэмуарных запісах ягоных сваякоў і іншых удзельнікаў вайны 1812 году. Вы ня ўдзельнічалі ў партызанскім руху ў Беларусі. Адначасна вы, верагодна, карысталіся ці ня – маё пытаньне – той велізарнай партызанскай мэмуарнай літаратурай, якая выдавалася ў Беларусі дзяржаўнымі выдавецтвамі, і што вы пра гэтую літаратуру, пра гэтыя ўспаміны пра вайну, думаеце?”

(Быкаў: ) “Так, я што-нішто чытаў з партызанскай мэмуарыстыкі, але я скажу – зь яе я амаль нічым не пакарыстаўся, абсалютна. Таму што мяне ўсе гэтыя апэратыўныя справаздачы ваенначальнікаў партызанскіх не цікавілі. Мяне цікавіла зусім іншае – галоўным чынам гэта псыхалёгія вайны таго часу, псыхалёгія партызанкі. А вось гэтага якраз не было. Некаторыя дэталі, падрабязнасьці, якія я ня ведаў з уласнага вопыту – я браў дзе было магчыма, з нагоды: з размоў з некаторымі партызанамі, радавымі найбольш, зь якімі я спатыкаўся і ў сябе на радзіме, на Ўшаччыне, і на Гродзеншчыне. Я ўбачыў, што партызанская вайна ў іх зусім не такая, як афіцыйна. Яскравы прыклад – я прывяду старонку ушацкага прарыву, зь якога зрабілі вялікую перамогу ў партызанцы ў Вялікай айчыннай вайне”.

(Лукашук: ) “І там жа ж помнік стаіць, “Прарыў?”

(Быкаў: ) “Помнік грандыёзны, які, дарэчы, даволі бяздарны, яго зрабіў беларускі скульптар Анатоль Анікейчык. А я ведаю, як гэта ўсё там адбылося, я сам з тых мясьцін. І калі я туды прыяжджаў – мне паказвалі, мне расказвалі не адзін чалавек, а многія, расказвалі як усё гэта адбылося, які гэта быў жахлівы разгром. Дык вось як разгром – ён абсалютна закрэсьлены, гэта яшчэ невядома і вось застаўся толькі трыюмф прарыву, якога не было”.

(Лукашук: ) “Васіль Уладзімеравіч, у тым што вы гаворыце, я разумею што мэмуары не адпавядаюць крытэрыю праўды, але такі крытэрый, альбо дакладнасьці, можна прыкласьці і да, скажам, навуковых дасьледаваньняў. Што ў жанры мэмуараў робіць яго і родніць яго зь літаратурнай зьявай, па-вашаму?”

(Быкаў: ) “Усё ж такі для таго, каб напісаць добрыя мэмуары, трэба мець аўтару нейкі літаратурны дар. Я не скажу, што талент, таленту, можа, і ня трэба вялікага. Я магу прывесьці адзін прыклад: недзе ў шасьцідзесятыя гады, калі я жыў у Гродне, я пазнаёміўся з адным ветэранам – Іванам Ушчапоўскім. Гэта ветэран вайны, артылерыст, які перажыў сваю вайну ў Падмаскоў’і, якраз у гэтых мясьцінах, дзе адбываліся жахлівыя баі пасьля маскоўскага наступленьня ў 1942 годзе. Гэта таксама разгром некалькіх савецкіх армій. І вось ён усё гэта напісаў, прычым ён, канечне, не валодаў літаратурнай мовай, але ён, па-першае, памятаў усё гэта ў драбніцах і не адыйшоўся ад сваёй памяці, ад праўды. Ён пісаў усё падрабязна і вельмі многа. Гэта быў фаліянт (рукапіс) больш за тысячу старонак. Я хацеў яго надрукаваць, для гэтага я зрабіў яму літаратурны запіс, я сядзеў цэлую зіму і пісаў усё, нічога не папраўляючы з фактычнага бок, але проста апрацаваў у літаратурным сэнсе. І пасьля я, канечне, спрабаваў яго надрукаваць у Маскве, а таксама ў Менску. З гэтага нічога не атрымалася – так давялося адмовіцца ад гэтага твору, а гэта сапраўды быў бы літаратурны твор, бо гэта была праўда, прычым, трагічная праўда вайны, каторая ня так часта зьяўлялася ў літаратуры мастацкай і мэмуарнай літаратуры таго часу”.

(Лукашук: ) “Васіль Уладзімеравіч, з таго што вы кажаце, я б адзначыў два моманты: першы – што гэта сапраўды ўсё ж такі павінна быць літаратура. Шмат мэмуараў, успамінаў, якія дзякуючы пэўнай свабодзе кнігадрукаваньня сталі выходзіць апошнім часам – відавочна, што да іх блізка не набліжалася рука рэдактара, рука карэктара і там нейкая проста плынь сьвядомасьці, зь якой вельмі цяжка важдацца, цяжка чытаць, цяжка знайсьці нейкую агульную ідэю. І дробнае, і важнае й няважнае прысутнічаюць. Але мяне вельмі ўразіла, што вы сказалі – вы патрацілі частку свайго жыцьця на тое, што вы перапісвалі нечыя ўспаміны. Скажыце, чаму вы заняліся гэтай справай, ці не было гэта марнаваньнем вашага літаратурнага часу?”

(Быкаў: ) “Ну, можа быць так, але мне проста было шкада, што марна прападае такая, я б сказаў, вельмі значная праўда жыцьця, што калі я гэтага не зраблю, або яшчэ хто ня зробіць, то гэта ўсё й прападзе. Тым самым проста сыйдзе ў нябыт кавалак народнай гісторыі. Мне было гэтага шкада, і я, канечне, без усялякай карысьці, без усялякай дамоўленасьці на якую-небудзь плату ўзяўся, проста са спартыўнага інтарэсу, як кажуць. З гэтага мала што атрымалася, і цяпер я ўзяўся за ўспаміны Барыса Кіта. Я сам яму прапанаваў зрабіць такія ўспаміны, я запісаў іх на магнітафон, пасьля, канечне, ішла зноў жа мая праца наконт вывядзеньня на паперу. Як вядома, пра Кіта напісана ўжо некалькі кніжак, у тым ліку й на беларускай мове, і ў Беларусі выдадзеных. Усё ж такі быў вельмі важны яго суб’ектыўны погляд на многія рэчы з перажытага ім вопыту. І для таго, каб найбольш наблізіцца да гэтай ісьціны яго жыцьця, я падумаў, што патрэбна каб загучаў яго голас, менавіта зь яго інтанацыямі, зь яго ацэнкамі, асабліва што датычыць іншых людзей, гістарычных постацей, каторыя не знайшлі, на мой погляд, справядлівай ацэнкі ў гісторыі Беларусі, у мінулым Беларусі. А Кіт быў апошні або ёсьць апошні, хто можа засьведчыць праўду на гэты конт. І вось, калі вы чыталі яго ўспаміны, там ёсьць шмат персанажаў, ацэнка якая даецца ім абсалютна іншая, чым яна, можа быць, ужо ўсталявалася ў беларускай нацыянальнай гісторыі”.

(Лукашук: ) “Беларуская служба Радыё Свабода атрымала гэты запіс успамінаў Барыса Кіта, які зрабіў Васіль Быкаў. Гэта ўнікальны літаратурны дакумэнт, мэмуарны плён супрацоўніцтва дзьвюх надзвычайных асобаў, і нашыя слухачы, я думаю, у 2002 годзе змогуць пазнаёміцца з гэтым творам і пачуць голас Барыса Кіта. Я хацеў бы вам задаць апошняе пытаньне: вашыя дыялёгі з Алесем Адамовічам, усё ж такі гэта была ініцыятыва Алеся Адамовіча, ён выступаў у якасьці вядучага ў гэтай гутарцы, вы адказвалі на пытаньні, вы адкрывалі сваю памяць для таго каб задаволіць ягоныя патрабавеньні ў дадзеным выпадку, скажыце, ці працуеце вы ўсё ж такі над аўтарскімі мэмуарамі, над сваім цэласным поглядам на дваццатае стагодзьдзе?”

(Быкаў: ) “Калі ўжо зачапілася гэтае, я мушу прадоўжыць, наколькі гэта мне будзе дадзена, і я хачу напісаць, можа быць, не пра ўсё стагодзьдзе, не пра ўсё жыцьцё, а хоць бы пра ўласны вопыт напрыканцы дваццатага стагодзьдзя”.


Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG