Пасярод лета ў жыцьці становіцца болей літаратуры. Болей дарог, краявідаў, болей людзкіх тыпажоў-вобразаў і сюжэтаў іхнага ніколі ня простага жыцьця. Ты толькі пасьпявай занатоўваць, і пад рукою самі сабою будуць складацца такія апавяданьні, што ніколі не прыдумаеш наўмысна. Іншы раз нават асэнсаваць ня здолееш таго, пра што пачуў, бо надта ж чужое табе тое жыцьцё. Альбо наадварот, параўнаеш са сваім і пра сябе зразумееш такое, што раней у галаву не прыходзіла. А назаўтра -- зноў выпраўляесься ў шлях, пакінуўшы свае запісы на століку гатэльнага нумару. Пры гэтым будзеш мець два адчуваньні. Першае -- што спрабаваў накрэмзаць толькі бляклы абрыс таго, што пачуў і пабачыў насамрэч. А другое -- дзіўнае, амаль крамольнае пачуцьцё таго, што наўмысна пераблытаў жанры і зрабіў недазволенае.
Што такое, па сутнасьці, гатэль? Тая ж бібліятэка -- толькі жывая, нефармалізаваная. Нібы тыя ж калідоры і ячэйкі. Але ў гатэльнай тумбачцы каля ложку дазваляецца быць толькі адной кнізе -- Бібліі. Падкласьці да яе нешта сваё -- гэта значыць, зрабіць свае запісы або сьмецьцем, якое выкіне прыбірачка, або -- не літаратурай, а ўдзельнікамі жыцьця, калі іх прачытае выпадковы наступнік і лёсы вашыя ці думкі дзіўным чынам пераплятуцца.
Зрэшты, гатэль са сваім ладам жыцьця ніколі не прэтэндуе на такія выпадковасьці, а тым больш на твае нататкі. Усё наадварот. Гэта літаратура бясконца высмоктвае з гатэляў тыпажы, сюжэты і проста натхненьне, якое высякае з нас вострае адчуваньне часовасьці нашага быцьця -- тут і наогул.
Наўздагон згадваю раман Сэлінджэра "Лавец у жыце", якому мы прысьвяцілі адну нядаўнюю "Вострую Браму". Вось адна толькі цытата -- пра тыпажы:
"Мне далі жахліва панылы нумар, ён тугу наганяў. З вакна нічога не было бачна, апроч задняга фасаду гатэля. Але мне было ўсё адно. Калі настрой паскудны, ці ня ўсё адно, што там за вакенкам. Мяне правёў у нумар калідорны -- стары-прыстары, гадоў пад семдзесят. Ён на мяне наганяў тугу яшчэ больш, чым гэты нумар. Бываюць такія лысыя, якія зачэсваюць валасы збоку, каб прыкрыць лысіну. А я б лепей хадзіў лысы, чым так прычэсвацца. Наогул, што за праца для такога старога -- назіць чужыя валізкі і чакаць чаявых? Відаць, ён ні на што больш ня быў здатны, але ўсё адно -- гэта было жахліва".
Мусіць кожны з нас за жыцьцё ўсялякіх пабачыў гатэляў. Давялося і мне. Ад амэрыканскіх Рэдысанаў са штучнаю пазалотаю дзе трэба й ня трэба да расейскай "Масквы", дзе некалі пасярод лета ў лесьвічны пралёт упаў найвялікшы беларускі паэт. "Фае гатэлю — па-расейску разьлеглае і па-савецку няўтульнае", -- згадваю фразу з апавяданьня Вінцэся Мудрова. Згадваю таксама мурашнік-"Форум" у цэнтры Варшавы альбо малюпасенькі драўляны местачковы будынак, дзе з аднаго боку ўваход вёў у гатэль, а з другога -- у трупярню. Раніцою з гатэльнага вакна можна было назіраць, як на падворку зьбіраюцца далакопы. Чакаюць працу. Хоць мястэчка настолькі маленькае, што за ноч, магчыма, ніхто й не памёр. Аднаго разу, прыехаўшы сюды ўначы, мы пераблыталі дзьверы, а вахцёр гатэльчыка спаў непрабудным сном.
Гісторыі такія можна доўжыць. Аднак сёньня гаворка пойдзе пра беларускія гатэлі і тое, чым яны адрозьніваюцца ад іншых і чаму. Станіслаў Шушкевіч у нядаўнім апытаньні сказаў, што самае лепшае, што засталося сёньня ў Беларусі -- гэта гасьціннасьць нашага народу. Другая назва гатэлю -- гасьцініца. Выглядае, што беларускія гатэлі мусілі б быць эпіцэнтрамі гэтай самай нацыянальнай гасьціннасьці. Але гэта не зусім так. Тэму працягне Сяргей Харэўскі:
(С.Харэўскі: ) "Што прымушае міжволі павярнуць галаву, калі праходзіш міма адчыненых дзьвярэй, куды б яны ні вялі: у суседзкую кватэру, у бажніцу ці ў сьвіран?.. Бадай тое, што гэтак ты спрычыняесься да плыні штодзённага жыцьця. Таго самага, пра якое не дазнаесься, седзячы ў хаце альбо на працы. На маю думку, нідзе не дазнаесься гэтулькі ўсялікіх рэчаў, зь якіх тчэцца будзень краіны, як у гатэлях...
У большасьці краінаў гатэлі – гэта месца камфортнага адпачынку з той паўнатой сэрвісу, якой у сябе дома чалавек ня мае. Такія гатэлі ставяцца ў зручных і маляўнічых месцах, каб госьць мог палюбавацца краявідам, дыхнуць чыстага паветра, альбо апынуца без праблем у самым цэнтры гораду з усімі ягонымі выгодамі... У Беларусі з савецкіх часоў усё ня так. У нас гасьцініцы зазвычай – месцы кароткага побыту "камандзіровачных", якім не да адпачынку. Калі не лічыць адпачынкам расьпіцьцё ў нумары гарэлкі з выпадковым суседам, іншым "камандзіровачным". Адсюль спэцыфічная атмасфэра гэтых часовых прыстанкаў і стаўленьне да цябе гатэльнага "пэрсаналу": "Тут вам не санаторый..." Цікава, што самы шыкоўны беларускі гатэль знаходзіцца ня ў гістарычных і ўтульных Мядзелі, Браславе ці Нясьвіжы, а ў... Наваполацку. Пасярод прадпрыемстваў вялікае хіміі стаіць трохзоркавы "Нафтан". Прыехаў чарговы "камандзіровачны" з Масквы або Цюмені, агледзеў заводы, пераспаў ноч, і -- назад.
Але цяпер я кажу не пра гігантаў і адмысловы шык, а пра самыя звычайныя гатэлі, месцы часовага побыту дзясяткаў тысячаў людзей па ўсёй Беларусі. Ідучы па калідорах, заходячы ў нумары, едучы ліфтам ці седзячы ў холах, бачыш калейдаскоп тыпажоў".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі гаворыць пра тое, што гатэлі ў Беларусі -- для камандзіровачных. Дадам -- цяпер і для паседжаньняў апазыцыйнае намэнклятуры. Гэта значыць у кожным разе больш для працы, чым для адпачынку. Зь іншага боку гэтую выснову пацьвярджаюць турыстычныя каталёгі. Да прыкладу, ні ў водным такім каталёгу найбуйнейшых расейскіх турыстычных агенцтваў ня тое што які гатэль, але сама Беларусь ня згадваецца ні разу. Гэта ня месца для турызму. Адсюль і адмысловыя дачыненьні паміж людзьмі ў месцах часовага прыстанку.
Пра філязофскі кантэкст гатэльнага жыцьця мы пагаворым крыху пазьней. А пакуль зьвернемся да гісторыяў, які так па-рознаму характарызуюць беларускія гатэлі. Сяргей Харэўскі працягвае:
(С.Харэўскі: ) "Нечакана камфортны й дагледжаны гатэль сустрэне вас тоўстымі віетнамскімі кілімамі ў Століне. Тама і гарачая вада, і душ у нумары. А вось у Краснапольлі, у свой час, мне давялося жыць у гатэльчыку, дзе ўсе выгоды былі на двары, разам з рукамыйнікам. А пітную ваду ставілі там на калідоры ў вёдрах. Паколькі сьвятла на двары не было, а цямнела хутка, мала хто рызыкаваў скарыстацца драўлянай прыбіральняй краснапольскае гасьцініцы. Першае, што казала цётка-вахцёрка новапрыбылым: "Хлопцы, вы ж хоць пад вокнамі не сярыця..."
Вельмі важнае для госьця месца, дзе стаіць будынак, у якім часова давядзецца жыць. Скажам, у Мазыры гатэль "Прыпяць" разьмешчаны на высачэзнай гары, і да яго трэба ўздымацца, бясконца абімнаючы яблыкі пад нагамі, што ўсё коцяца й коцяцца некуды ўніз, адкуль ты падымаесься... Затое з балькону, калі пашанцуе з паверхам, адкрываецца цудоўная панарама на горад і прыпяцкія паплавы. А аднаго разу давялося мне шукаць нейкай ведамаснай гасьцінічкі ў ваколіцах Ашмянаў. У поўнай цемрадзі кастрычніцкага вечара я навобмацак рухаўся праз панадворак, пакуль не спатыкнуўся аб купу вугалю. І тут на мяне з брэхам кінуўся велізарны сабака. Дырэктар гасьцініцы быў нападпітку, з бурчэньнем выйшаў на двор і пачаў корпацца ў замках.
Важная таксама рэч -- наяўнасьць ці адсутнасьць у гатэлі кавярні або буфэта. Вельмі, памятаю, прыстойна кармілі ў Мсьціслаўскім гатэлі. Да таго ж там былі лядоўкі ў нумарах. А вось у Міры аднаго вечара, не знайшоўшы дзе пад'есьці ў мястэчку, давялося адкрыць кансароўку з тушанінай. Два суседы ў нумары, чачэнцы, паназіраўшы за мною, са скрухаю заўважылі, што ніхто гэтак ня робіць і неяк лоўка здолелі разагрэць мне тушаніну самадзейным кіпяцільнікам... Сыта й разанастайна можна было пад'есьці некалі і ў гатэлі "Магілёў", дзе даводзілася спыняцца ў рэдакцыйных справах. А вось у Быхаве мы знайшлі нагэтулькі агульную мову з цёткамі-паварыхамі, што яны адмыслова для нас гатавалі шыкоўныя дранікі зь мясам і раз-пораз частавалі гароднінай з уласных гародчкаў.
Вось жа самае цікавае ў гатэльным жыцьці й ёсьць людзі. Падняўшыся на свой паверх у мазырскім гатэлі, я зьвярнуўся да калідорнай, відавочна, не беларускага выгляду. Яна раптам уся расквітнела й загаварыла са мною таксама па-беларуску. Высьветлілася, што яна – туркменка, і прыехала сюды разам з мужам, які працуе на кабэльным заводзе. Мяркуючы, што ў Беларусі, як і ў Туркменіі, усе гавораць па-свойму, яшчэ да прыезду вывучылася па-беларуску й дзяцей пачала вучыць. Дзецям тая навука не спатрэбілася, бо пайшлі ў савецкую расейскую школу. А яна, працуючы ў гатэлі, усё чакала з кім бы пагаварыць па-беларуску. Во, дачакалася. А цётка-парцье ў Ветцы, пачуўшы ад мяне беларускую мову, адразу ж падхапіла гамонку. Прагаварылі пра ўсё, а тут яна дайшла да расповеду пра ўнукаў, маўляў вось радыяцыя тут, ды ўсе ўнукі пахварэлі. А ў віцебскім гатэлі "Эрыдан", як ні намагайся, па-беларуску не адкажуць. Затое ў іхным фае сядзіць жывы хамелеон. Што ж, і гэта часам можа быць суцяшэньнем....
Ну і безумоўна, самае цікавае – гэта самі насельнікі гатэляў, то бок госьці. Вось былі ў мяне суседзі ў Краснапольлі, два дзядзькі з заавэттэхнагляду, якія вымяралі ўплывы радыяцыі на жывыя арганізмы. Дык тыя жартаўнікі прынесьлі жывога шчупака ў вядры, каб я пераканаўся, як ад яго пішчыць дазімэтар. А ў Гомелі быў сусед, нармальны нібы чалавек, з Расеі інжынэр, дык усё ня мог узяць у цям, як гэта я беларус. "Вось, -- кажа, -- прыбалты, я разумею. Там у Азіі нехта. А беларусы ж з рускімі адно й тое цэлае. Я ж во тут у камандзіроўцы пераканаўся". А аднаго разу, у гатэлі "Беларусь", што ў Горадні, ужо я ўразіў выпадковага суседа. Справа ў тым, што мне давялося сабраць у скрыні плён археалягічных раскопак, у выглядзе антрапалягічнага матэрыялу: ну чарапы там, косткі. А суседам аказаўся міліцэйскі сьледчы, вельмі датклівы й ветлівы чалавек. Ён не хацеў мяне будзіць і не запальваў сьвятло, як выходзіў з пакою. Выпадкова закрануў скрынкі, а там... па паркеце пакаціліся чарапы.... Доўга давялося тлумачыць пасьля, хто я такі.
Вашым суседам можа аказацца й пісьменьнік, і археоляг, і шафёр, і вайсковец. Вашымі суседзямі па калідоры наогул можа быць хто заўгодна: студэнты зь Лібану, альбо пахмурнага выгляду людзі ў цывільным. А ты йдзеш сабе, міжволі круціш галавою, міжволі з усімі вітаешся. Становішся багацейшы вопытам, бо пакідаючы чарговы гатэль, абавязкова павязеш з сабою чарговы, ня ведамы й не чаканы да прыезду сюды досьвед".
(С.Дубавец: ) Гісторыі, пачутыя ды пабачаныя ў гатэлях, можна пераказваць бясконца. Яны сапраўды часьцяком ператвараюцца ў апавяданьні. Згадваю такі страшнаваты трылер Адама Глёбуса пад назваю "Прымусь сябе жыць у Лагойску". Студэнт мастацкага інстытуту прыяжджае на эцюды і спыняецца ў лагойскім гатэлі. Глядзі, не перапэцкай фарбамі бялізну, -- папярэджвае яго гатэльная служка. У адзін нумар да нашага героя падсяляюць двух камандзіровачных -- фінінспэктара і ягонага прыяцеля, сабутэльніка, якога інспэктар возіць з сабою, каб ня піць зь мясцовымі і каб ня піць адному. Два дзядзькі сядаюць і без адзінага слова выпіваюць бутэльку гарэлкі. Так паўтараецца штовечар. У поўным маўчаньні. А аднога разу пасярод ночы сабутэльнік бярэ ды забівае інспэктара. Дзікі лямант і гатэльны пакой, заліты крывёю. Вось табе і эцюды. І незапэцкаяная бялізна. Вось і прымусь сябе жыць у Лагойску.
Пра камандзіровачны характар беларускіх гатэляў і пра тое, чаму гэты характар менавіта такі, у сёньняшняй перадачы распавядае Алесь Аркуш:
(А.Аркуш: ) "На беразе Нёмана на Наваградчыне сярод руінаў Любчанскага замку сіратліва стаіць будынак былой вясковай школкі. Сёньня будынак амаль не выкарыстоўваецца і гэтаксама як суседнія дзьве замкавыя вежы гібее ў занядбаньні. Калі сёлета я наведваў гэтыя мясьціны, дык падумалася: выдатны атрымаўся б з будынку гатэльчык. Наўкола легендарныя мясьціны: праз раку пачынаецца Налібоцкая пушча, ды і сам Нёман варты, каб ля яго правесьці пару пагожых дзянёчкаў адпачынку, непадалёку Сьвіцязь зь міцкевічаўскамі рэліквіямі, а сам Наваградак?, ці былыя шляхецкія маёнткі ў Шчорасах, Асташыне? Карацей, ёсьць тут што паглядзець і дзеля чаго прыехаць. Прыехаць, вядома, можна, а вось спыніцца няма дзе. Асабліва замежным турыстам, якія ня вельмі ахвочыя да рамантыкі начлегаў у намёце, гатаваньня сьняданку на вогнішчы і спраўленьня патрэбаў у хмызьняку ля ракі. Вось для такіх сьпешчаных турыстаў і варта было б зрабіць цывілізаваны гатэльчык ў Любчы. І самому Любчанскаму замку было б карысна прысуседзіцца да заезнага двара. Глядзіш, і руіны пачалі б даглядацца, а з часам новыя гаспадары ўзяліся б за аднаўленьне радавога гнязда беларускага магнацкага роду Кішкаў. Бо няма нічога больш рамантычнага, чым спыніцца на начлег у замку. Толькі ня хутка тое можа адбыцца. Дзяржава за такую справу ня возьмецца. (а, па-шчырасьці, лепш бы й ня бралася, бо сапсуе Любчанскую аўру, а сам замак толькі пацерпіць ад такога суседзтва.) Прыватныя ж інвэстары не насьмеляцца. Ня тая палітычная сытуацыя сёньня ў Беларусі, каб гэтак безразважна рызыкаваць грашыма. Вось і атрымліваецца, што беларускай глыбінцы трэба чакаць іншага, больш спрыяльнага часу, перахоўваючы пры гэтым свае замкі і таямніцы ад хцівага вока чыноўніка.
У дзяцінстве мне падавалася, што кватэра маіх бацькоў -- самае надзейнае месца ў сьвеце. А ў шуфлядах твайго пісьмовага стала ўсё захоўваецца больш надзейна, чым у сэйфах швэйцарскіх банкаў. Як я памыляўся! У Беларусі няма нічога трывалага і надзейнага. Ня раз быў сьведкам, як дзеці пазбаўляюцца гэтак званага сьмецьця пасьля сваіх бацькоў – па гарадзкіх дварах тады лётаюць старыя фатаздымкі, лісты і паштоўкі. Аджыў сваё чалавек і адправілі ўсе ягоныя транты на сьметніцу. Пражыла пэрыяд краіна і сьпісалі ў невараць усе ейныя набыткі. Запіхалі ў адну торбу й выкінулі. Кватэркі ў панэльных і цагляных шматпавярховіках, ды й нашыя прыватныя дамкі – усё гэта толькі палепшаныя камуналкі для часовага жыцьця. А калі ў нас нават асобныя кватэры, разьлічаныя на часовае жыцьцё, дык якія тут могуць быць гатэлі. Гатэлі – гэта ўвогуле імгненьні жыцьця. А імгненьні ў нас не беруцца ў разьлік. Імгненьні можна ператрываць. Гэтых чалавечых імгненьняў у нас процьма. Управіцца хаця б з чалавечымі жыцьцямі! Таму і плянуем на пакаленьні. Лукашэнка таксама кажа, што ён надоўга. Кароткі час, якбы й ня час. І пражыты дзень – ня час, і пражыты год. Ды й жыцьцё таксама. Можна ператрываць. І калі раптам заўважаеш, што табе ўжо сорак, робіцца ніякавата.
"Якія гатэлі? - думаеш ты, - калі нават Любчанскі замак ператвараецца ў пыл. І толькі Нёман нясьпешна нясе свае воды ў Балтыку. Як сто гадоў таму, як тысячу гадоў таму".
(С.Дубавец: ) Алесь Аркуш робіць выснову пра нявартасьць часу ў сёньняшнім беларускім грамадзтве. Мала думаюць у нас пра пэрпэктыву ў два бакі -- пра гісторыю і будучыню. А таму ўсё існаваньне нібыта гатэльнае, не зусім тваё. Ты не спыніўся ў заезным двары па дарозе ад бацькоў дахаты. Ты ў гэтым заезным двары жывеш. І ўсё жыцьцё -- гэта нібы камандзіроўка -- зь яе непраўдзіваю мэтаю.
Камандзіровачныя прыстанкі сапраўды ніколі не разглядаліся ў нас як месцы адпачынку. І як месцы працы таксама. Яны былі месцам адрыву ад збрыдлае аднастайнае рэальнасьці ў іншы сьвет. Туды, дзе дазвалялася выйсьці за рамкі, ступіць на грань фолу, прайсьці па лязе. Адным словам, усё было наадварот. Гэта ўжо пасьля камандзіроўкі можна было перавесьці дых, згадваючы ці то небясьпечную прыгоду, ці рызыкоўны флірт, ці беспрабудную п'янку. Камандзіровачны -- казённы чалавек. Гэта асоба, у якой максымальна выражаная залежнасьць ад начальства і дзяржавы спалучаюцца з максымальнай свабодаю ад сям'і і маралі таго асяродку, адкуль асоба прыехала.
Фантастычная ідэя -- вызначыць характэрныя рысы і філязофію беларускіх гатэляў, скажам, сямідзясятых гадоў і маючы ў руках гэткі інструмэнтар, прааналізаваць літаратурны працэс адпаведнага пэрыяду. Кажу пра сямідзясятыя як пра давершаны ва ўсіх сэнсах этап. У наступныя часы ўсё нібы паплыло -- і ў літаратуры і ў гатэльнай гаспадарцы.
А сёньня заўважныя ўжо зусім іншыя тэндэнцыі. Да прыкладу, ня раз даводзілася чуць, што нейкая сямейная пара выбіраецца куды-небудзь у Клецк ці Нясьвіж на пару дзён, без усялякае мэты. Ён і яна спыняюцца ў тамтэйшым гатэлі, робяць выхады ў горад да мясцовых прыкметнасьцяў, а вяртаюцца адтуль з мноствам найлепшых уражаньняў і поўная новых сілаў. Гэтак паступова, нягледзячы на неспрыяльныя для гатэльнага бізнэсу і турызму ўмовы, нашы часовыя прыстанкі пачынаюць абслугоўваць ня толькі камандзіровачных, але й тых, хто прыяжджае адпачыць.
Але тое ўжо зусім іншая літаратура, іншыя тыпажы і іншае чалавечае жыцьцё.
