Летась незадоўга перад сваёй заўчаснай сьмерцю мяне паклiкаў да сябе этнограф Мiхась Раманюк. Невылечна хворы, ён ужо амаль не хадзiў, а ягоны зазвычай усьмешлiвы твар раз-пораз сьцiнаўся ад болю. Аўтар фундамэнтальнага альбому "Беларускае народнае адзеньне", якi ёсьць бадай у кожнай сьведамай беларускай сям'i, паказваў мне, колькi яшчэ падрыхтаваных да друку фундамэнтальных альбомаў ён пакiдае на волю нашчадкаў. Сёньняшняя дзяржава ня будзе выдаваць гэтыя кнiгi хоць бы адно з дурнога антыбеларускага
прынцыпу, а сярод прыватнiкаў у Беларусi мабыць яшчэ ня хутка зьявяцца дастаткова багатыя i пры гэтым патрыятычна настроеныя мэцэнаты.
Перад разьвiтаньнем этнограф перадаў мне адну такую кнiгу, якая сёньня рыхтуецца да друку ў выдавецтве "Наша Нiва". Кнiга называецца "Беларускiя народныя крыжы". 100 старонак тэксту, сто аўтарскiх фотаздымкаў, якiя адразу пасяляюць адчуваньне кроўнае лучнасьцi з уласнай нацыяй. Я думаю, якую б тэму нi ўздымаў этнограф Мiхась Раманюк: цi то народнага адзеньня, цi то традыцыйных рыбацкiх прыладаў, цi хоць якiх глiняных сьвiстулек, яго самога цiкавiла менавiта гэтае адчуваньне. Усялякае староцьце, сабранае па глухiх беларускiх вёсках (так некаторыя глядзяць на прадметы этнаграфii), вытлумачанае i выстраенае ў сыстэму, дзiўным чынам само пачынае вытлумачваць нам самiх сябе i тое, што творыцца вакол нас. Этнаграфiчныя працы ў выкананьнi Раманюка ўносяць яснасьць i пасяляюць у душы веру ва ўласны народ.
У сёньняшняй "Вострай браме" я паспрабую давесьцi гэтыя словы на прыкладах з новае кнiгi. I першым, што згадаю, будзе тэза з нашае леташняе перадачы пра тое, што беларусы ня маюць вартых помнiкаў сваiм культурным дзеячам, бо ня маюць беларускiх магiл. Аказваецца, што да апошняга, гэта зусiм ня так. Iншая рэч, што новая манаграфiя Мiхася Раманюка мiжволi падзяляе непераадольнаю прорвай могiлкi гарадзкiя i вясковыя. На адных вясковых могiлках зусiм нядаўна пабываў наш аўтар Зьмiцер Бартосiк.
(Зьмiцер Бартосiк: ) "Нядаўна мы зь сябрам апынулiся ў вёсцы. Дакладней у санаторыi пад Менскам, дзе праходзiў сэмiнар для журналiсцкай брацii. Парою вельмi дарэчы апынуцца зiмою па-за межамi гораду, дзе такая чаканая млявасьць перапыняецца адно пяцiразовымi
харчаваньнямi, масажамi-саўнамi, кактэйлямi-бiльярдамi i, вядома, гарачымi дыспутамi наконт далейшага лёсу нашай шматпакутнай Бацькаўшчыны. У вёску я, у адрозьненьне ад сябра, не выходзiў. Той жа апранаў свой шыкоўны, у Варшаве набыты строй, у якiм на бруднай вясковай вулiцы больш паходзiў на чыкагскага гангстэра, i iшоў у паход, як ён казаў, па жывыя сюжэты. Парушаючы мясцовую летаргiю сваёй выкшталцонай беларускай мовай.
Аднойчы яму закарцела, каб я склаў яму кампанiю. Ды не абы куды, а на вясковыя могiлкi. "Ну ўжо там якiя табе жывыя сюжэты?" -- упарцiўся я. "Хачу знайсьцi беларускiя магiлы".
Пачуўшы такi годны адказ, я не на жарт заiнтрыгаваўся. Нават амаль не паспрачаўся. Маўляў, блiжэйшая беларуская магiла -- на Вайсковых кладах у сталiцы. Але ўпэўнiцца ва ўласнай
рацыі на свае вочы я адмовiць сабе ня мог i пайшоў разам зь iм. Хоць, кажучы шчыра, як жа мне хацелася памылiцца! Я цалкам быў на ягоным баку. I ня менш за яго хацеў на самых звычайных беларускiх могiлках убачыць беларускамоўную магiлу не народнага паэта, ня сябра Саюзу мастакоў, а надмагiльле, зь якога можна было б зразумець, што пад iм спачывае ўсяго толькi Беларус.
Могiлкi былi немалыя. Зусiм старыя, замшэлыя драўляныя крыжы, можа, стогадовай даўнiны суседзiлi з праіржэлымi крыжамi нашага часу, зробленымi са звычайных, звараных памiж сабой вадаправодных трубаў. Па мне, чым такi сымбаль, дык лепш казённы жаўнерскi абэлiск. Уразiла мноства дзiцячых магiлаў. Ля адной я нават расхваляваўся. Хлопчык Валодзя нарадзiўся са мною ў адзiн месяц i год. Дата сьмерцi -- 71-ы год. Якраз той год, да якога сягае мая ўласная памяць. З выцьвiлага мэдальёну на мяне глядзеў занадта сур'ёзны для трохгадовага чалавека твар. Адчуваньня радасьцi жыцьця ад тых лiчбаў i таго погляду ў мяне не паболела.
Траплялiся й багатыя магiлы, з гранiтнымi помнiкамi ды агароджамi зь нержавейкi. Але ўсе пахаваньнi аб'ядноўвала цi ўраўноўвала расейская мова. Часам настолькi пачварна
вершаваная ў эпiтафiях, што нават мяне крыўда брала за невядомага нябожчыка. Пакуль я палiў ля помнiка 23-гадовай вельмi прывабнай дзяўчыны Iрыны, што памерла (цi загiнула?)
летась у векапомны дзень 3 лiпеня, спакой могiлак быў парушаны празь меру жывым крыкам майго сябра, якi гукаў мяне.
Ён знайшоў першую беларускую магiлу. Але, што ўразiла мяне асаблiва -- можа й сапраўды першую нашую магiлу з тых, што захавалiся. Надпiс на ўрослым у зямлю, магчыма, за сто гадоў каменi расейскiмi лiтарамi але зь беларускiм аканьнем паведамляў, што тут спачывае "Раба божая Татяна Ляхава". "Татяна" было напiсана, можа й несьвядома, але бязь мяккага
знаку. Нашыя пошукi яе нашчадкаў актывiзавалiся i былi ўвянчаныя. Наступныя дзьве магiлы былi ўжо сьвядома беларускiя. Ахайныя абэлiскi Iвана ды Эмiлii Ляхаў. З чыёй iнiцыятывы? Дзяцей цi самога Iвана Паўлавiча, прыгожага савецкага афiцэра са здымку? Ды цi так гэта выжна, калi двум падарожнiкам па гэткiх халодных мясьцiнах стала значна цяплей.
Але беларускiя могiлкi на гэтых магiлах не сканчалiся. Калi мы, задаволеныя, зьбiралiся сыходзiць, нам трапiлася яшчэ адна беларуская магiла. Ладны драўляны крыж, пафарбаваны сiняю фарбаю, за грунтоўнай агароджаю, на якiм нажом былi няроўна надрапаныя беларускiя словы "пагiб ад фашыскай рукi 1944. Пражыў 47. Кухарчык К.М." Тут ужо быў сюжэт. Жывы й па сёньня.
Як мала, аказваецца, нам трэба, каб не пачувацца самотнымi ў сваёй мове -- знайсьцi да сваiх жывых душаў пару роднасных душаў зусiм невядомых, даўно зьнiклых з гэтага сьвету людзей. Я ня веру ў адвечнае жыцьцё чалавечае душы. Там, куды зьнiкаюць нашыя душы, ня можа быць моваў. Але драма i моц гэтае краiны ў тым, што нават душы, якiя былi ёй адданыя, не зьнiкаюць зь яе жыцьця назаўжды. Сваiмi магiламi яны яшчэ доўга будуць удзельнiчаць у ратаваньнi зямлi, за якую i ў якую ляглi. Да нашага сыходу".
(Сяргей Дубавец: ) Гэта быў Зьмiцер Бартосiк, дай яму Бог дажыць да глыбокай старасьцi.
Часам мне здаецца, што беларускiя могiлкi iснуюць не ў рэальнасьцi, а на нейкiм падкоркавым узроўнi. Цi не тамсама iснуе i беларуская вёска зь ейным спрадвечным i жаданым парадкам. Магчыма, так здавалася i Мiхасю Раманюку, нават тады, калi ён наведваў сотыя па лiку вясковыя могiлкi, каб занатаваць i сфатаграфаваць яшчэ што-небудзь такое, чаго няма больш нi ў воднага народу сьвету. Мiж iншым, паводле старых вясковых надмагiльных знакаў, аказваецца, можна вызначыць нацыянальнасьць нябожчыка. Раманюк спасылаецца на ўкраiнскага этнографа Волкава: "Абапiраючыся на традыцыi мастацка-плястычнага вырашэньня надмагiльляў, Волкаў прыйшоў да высновы, што "паўночныя паветы Валынi былi ў мiнулым заселеныя беларусамi". Перш за ўсё гэта тычылася надмагiльляў у выглядзе гарызантальна пакладзенага на невысокi земляны насып бервяна з маленькiм крыжом у месцы галавы нябожчыка".
Аднак пры ўсёй мiстычнасьцi i "падкоркавасьцi", большасьць этнаграфiчнага матэрыялу сьведчыць пра своеасаблiвы рацыяналiзм нашых вясковых продкаў. Асаблiва што да полавага
падзелу. Гэтым разам Раманюк спасылаецца на сьведчаньне Адама Кiркора:
"Крыжы й камянi ставiлi толькi над магiламi мужчын; магiлы жанчын не заўсёды абазначалi крыжамi, а толькi насыпнымi курганчыкамi, але затое дзе-небудзь пры дарозе, на балоцiстым
месцы або на ручайку, празь якi праходзiць сьцежка, кладуць бервяно або дошку; на iх выразаюць крыж, чаравiк або серп, на асобных пазначаюць i год сьмерцi. Гэты звычай змушае мiнака рабiць заўпакойную малiтву".
Беларускiя жанчыны, галоўныя захавальнiцы народнае абраднасьцi, заўжды вызначалiся кансэрватыўнасьцю поглядаў на рэлiгiю, рытуалы, сямейны ўклад жыцьця, -- заўважае Мiхась
Раманюк.
Яшчэ адзiн непахiсны ў сваiм рацыяналiзме закон -- гэта стаўленьне вяскоўцаў да самагубцаў.
"Магiлы самагубцаў заўжды выносiлiся за межы кладоў. На магiлах ня ставiлi крыжы або iншыя, зьвязаныя з хрысьцiянскай традыцыяй знакi, зямля надмагiльнага пагорка не абкопвалася й не даглядалася.
Без магiлы хаваюць толькi тых нябожчыкаў, якiя лiчацца "нячыстымi" й небясьпечнымi для жывых. Яшчэ з часоў паганства славяне не запоквалi ў зямлю людзей, якiя наклалi на сябе
рукi. Iх пакiдалi на зямлi й закiдвалi гальлём.
Iдэя гневу "мацi-зямлi", якая абразiлася тым, што яе змушаюць прыняць да сябе нячысты труп-загубак, выяўленая ў шматлiкiх формах. Ва ўяўленьнi беларусаў такi нябожчык заўсёды вяртаецца назад да жывых, колькi б разоў яго нi спрабавалi закопваць. Зямля, у сваю чагру, карае людзей за зьнявагу й выклiкае вясеньнiя халады й замаразкi, якiя згубныя для пасеваў".
Сам абрад заўсёды каштоўны i велiчны сваёю дакладнасьцю, яго нельга парушаць. Гэта iнстынктыўна адчуваюць гарадзкiя кабеты, якiя прыяжджаюць на пахаваньне ў вёску, або нават i ў горадзе. Раптам жанчына замiтусiцца, прыгадаўшы аднекуль, што трэба захiнуць люстэрка, або што нельга, каб труну нёс падлетак -- блiзкi сваяк нябожчыка. Найчасьцей такiя дарыўкавыя веды паходзяць зь фiльмаў або нават з анэкдотаў i нiчога агульнага з абрадам ня маюць. Аднак самое жаданьне хоць якiх правiлаў у важным акце пахаваньня я назiраў ня раз. Вось жа кнiга Мiхася Раманюка -- гэта, калi заўгодна i параднiк для беларуса на невясёлую часiну.
Такiм чынам, беларускiя магiлы ёсьць. Нават калi на iх нiчога не напiсана нi на якой мове. Але побач з гэтым адкрыцьцём этнаграфiчная праца Мiхася Раманюка "Беларускiя народныя
крыжы" прымушае задумацца яшчэ пра адно ананiмнае зьявiшча, якое стала ў Беларусi настолькi пашыраным i непрыкметным, што яго можна назваць бытавым. Я маю на ўвазе вандалiзм. Разбурэньне магiл. Некалькi красамоўных фактаў пра гэта занатаваў Сяргей Харэўскi.
(Сяргей Харэўскi: ) "Аднойчы ў бiяграфii Байрана я прачытаў пра тое, як паэт пiў вiно з палiраванага чэрапа, чым прыводзiў у вусьцiшнае захапленьне сваiх юных сяброў. Чэрап быў выцягнуты з старога кляшторнага пахаваньня i належаў невядомаму манаху... Яшчэ даўней гэтак рабiлi гуны ды манголы, якiя не выклiкалi нiякае сымпатыi. Цяпер я страцiў сымпатыю i да Байрана. Дарма, што пасьля прывiд мнiха ўсё жыцьцё перасьледаваў паэта.
Ня ведаю, цi асуджалi Байрана за гэта ягоныя сучасьнiкi (выхадка з раскiданьнем чужых магiлаў паблякла на тле ягоных пазьнейшых грахоў). Але мае суайчыньнiкi заўсёды пагарджалi гэткiмi людзьмi.
Гэткiя людзi заўсёды былi Чужыя. Нават калi нехта з сваiх рабiў падобнае, людзi ймкнулiся сьпiхнуць грэх на Чужых. Тыя, хто выварочваў крыжы, рабаваў скляпы, церабушыў магiлы,
абавязкова мусiў быць ЧУЖЫМ, ньбы той гун з Усходу.
Зазвычай такое прыпiсвалi мэлiяратарам, геолягам альбо вайскоўцам. Напрыклад, у Воўчыне савецкiя памежнiкi разрабавалi пахавальню караля Панятоўскага. З каралеўскай труны жонкi савецкiх афiцэраў зрабiлi начоўкi. Памяць пра тое дзiкунства й дасёньня абурае мясцовых жыхароў...
Недалёка каля Вольны, у гаi на пагорку стаяў тузiн каплiчак-пахвальняў колiшнiх тутэйшых арандатараў. У 70-я прыйшлi геолягi. Выпрабоўвалi ўзрыўчатку на гэтых каплiцах. Пасьля той-сёй з дасьледчыкаў нетраў пахваляўся "здабычаю" -- калечка, пярсьцёнак, ланцужок...
Пад Койданавам, у прадмесьцi Прымагiльле ў 1977 годзе "брыгада зь Менску" зьнiшчыла могiлкi з радавым цьвiнтаром Кастравiцкiх, на якiх была каплiца Сьв. Станiслава. Цудам
ацалела толькi магiла пiсьменьнiка Каруся Каганца (Карла Кастравiцкага), на якой ў 88-м замест зьнiшчанага помнiка паставiлi новы...
Мой сябра з Жухавiчаў, што пад Мiром, неяк захацеў паказаць мне панскiя магiлы ў старасьвецкiм парку. Яму карцела пахвалiцца руплiвым стаўленьнем сваiх землякоў да чужых
крыжоў. Але мы знайшлi тыя магiлы павывернутымi... У вёсцы нам распавялi, што гэта ўчынiлi тыдзень таму дзецi вайскоўцаў з Баранавiчаў.
Гэтак прападалi крыжы па ўсёй Беларусi... Аднойчы разам з аднакурсьнiкамi па мастацкай вучэльнi я быў на "бульбе" ў Асiповiцкiм раёне. Памятаю, як мы натрапiлi на вялiкi драўляны
крыж пры сьцежцы ў зацiшным куце бедных зарослых могiлак. Замшэлы дубовы крыж быў "падперазаны" расшытымi фартухамi. Для нас, юных мастакоў, гэта быў таямнiчы сюжэт: магутны сiвы крыж у засенi вербалозу, спавiты ў рукатворны бел-чырвона-белы кужаль. Нехта з маiх аднакурсьнiкаў не ўстрымаўся i ўсё ж такi зьняў найбольш прыгожы фартушок з вышываным пунсовым крыжам. На наступны дзень да нас прыйшлi старыя кабеты i папрасiлi
вярнуць усё на месца. Хлопец-"калекцыянэр" гэтак i зрабiў. Аўра таямнiчасьцi i ўзьнёслае сур'ёзнасьцi не пакiдала яму выбару. Скарыла таксама танальнасьць, у якой паўшэптам
гутарылi з намi сялянкi. У iхных вачах, мы, што цiкавiлiся старымi здабыткамi, былi амаль хаўрусьнiкамi. Супраць каго?
Гэта высьветлiлася праз год, калi мы йзноў патрапiлi ў Асiповiцкi раён. Крыжа на месцы не было... Старшыня калгасу (людзi казалi -- родам з Волгi) усё ж вывернуў крыж i спалiў.
Маўляў, моладзь са сталiцы прыяжджае i што бачыць?.. Чамусьцi ў нас, "сталiчнае моладзi" пасьля гэтага засталося адчуваньне правiны. Нейкая iстотная повязь памiж намi i тутэйшымi людзьмi была парваная. А яшчэ -- нiхто з нас, мастакоў, не даўмеўся замаляваць той памятны крыж...
За савецкiм часам тэма сьмерцi чалавека i дачыненьняў жывых з памерлымi ўвогуле выпадала зь беларускага мастацтва. Выключэньне -- ваенная тэма, якая сьцьвярджала патас
неўмiручасьцi. Але сьмерць на вайне -- ненатуральная. Беларускае савецкае мастацтва ў ХХ стагодзьдзi адмаўляла натуральны чалавечы скон. Гэтая тэма не трапляла ў шкалу
каштоўнасьцяў будаўнiкоў сьветлае будучынi на зямлi..."
(Сяргей Дубавец: ) Гэта быў Сяргей Харэўскi. Ягоная апошняя выснова прымусiла мяне сходу згадаць фрагмэнт зь нядаўна чытанага эсэ Уладзiмера Арлова:
"Гадоў дваццаць таму так званае "Беларускае тэлебачаньне" любiла круцiць задушэўны фiльмец з генiяльным пасажам пра тое, што ў юным горадзе вялiкай хiмii Наваполацку жыцьцё гэткае сьветлае й шчасьлiвае, што нават няма могiлак, бо людзi папросту не памiраюць: пакуль яшчэ маладыя, а таму, маўляў, пераможа камунiзм, i, ня выключана, савецкiя вучоныя раскрыюць таямнiцу вечнага жыцьця. Ня ведаю, чым паiлi i ў якiх лазьнях парылi стваральнiкаў жыцьцесьцьвярджальнае стужкi, але добра памятаю, што на зялёнай высьпе справа ад дарогi на Полацак, дзякуючы вялiкай хiмii, тады ўжо ляжалi пад бярэзiнамi двое
маiх аднаклясьнiкаў".
А яшчэ я згадваю, як у рамане Ўладзiмера Караткевiча "Чорны замак Альшанскi" гулялi ў футбол чарапамi. У Адама Глёбуса гулялi школьнымi глёбусамi, якiя ад гэтага нагадалi аўтару
чарапы. Ды цi мала такога згадваецца. Мабыць, тэма вандалiзму -- гэта сапраўды адна з чырвоных нiтак беларускае лiтаратуры. У адрозьненьне ад тэмы сьмерцi. Якой за савецкiм часам не iснавала.
Нагадаю, што ў сёньняшняй перадачы гутарка iдзе пра новую кнiгу Мiхася Раманюка "Беларускiя народныя крыжы". I зараз я паспрабую пераказаць апошнюю на сёньня, i можа быць самую важную думку, якую вынес з гэтае кнiгi.
Зусiм нядаўна за сяброўскай бяседай зайшла гутарка пра царкву, зрэшты, не ўпершыню. Размова, як заўсёды, круцiлася вакол выбару канфэсii. Вось, разважалi мае сябры, ёсьць сапраўдная патрэба зьвяртацца да Бога, але нi ў касьцёл, нi ў царкву iсьцi ня хочацца. Ну, не сваё гэта. I потым успрымаюцца гэтыя ўстановы ў нечым станоўча, у нечым адмоўна, але як зьявы культуры, а не як тое, што сапраўды мае дачыненьне да твайго Бога.
Прызнацца, раней я ахвотна ўдзельнiчаў у такiх дыскусiях, бо мне таксама, як той казаў, хацелася, а не маглося. А цяпер я раптам прыгадаў тых гарадзкiх цётак, якiя ў хаце нябошчыка
iмкнуцца ўсё зрабiць правiльна, ды ня ведаюць, што i як. Цяпер я маўчаў, бо ўжо прачытаў апошнюю кнiгу Мiхася Раманюка i пытаньне пра сваю канфэсiю ператварылася для мяне ў адказ пра свой космас i тую кроўную лучнасьць, пра якую я казаў напачатку. Рэч у тым, што вясковыя беларусы даўно знайшлi свой адказ на пытаньне нашае спрэчкi. I заўсёды ў iх атрымлiвалася спалучэньня паганскiх i хрысьцiянскiх традыцыяў.
Свая царква магла быць i проста крыжом пры дарозе, пры крынiцы або нават на цьвiнтары. Раманюк пiша:
"Чалавек дзеля спаўненьня мары цi пажаданьня зьвяртаўся не да абраза ў покуцi хаты цi храме, а да крыжа ў адкрытай прасторы.
Абракальныя крыжы невысокiя, яны ўяўлялi вобраз фантастычнага боства, паганскага iдала. Вялiкая колькасьць тканiнаў -- апатрапеяў на iх нiколi не аднаўлялася, таму за
дзесяцiгодзьдзi крыж ператвараўся ў белую пiрамiду. У iм найменш выяўлена хрысьцiянская iдэя. Крыж выступае хутчэй у якасьцi каркаса для ўскладаньня тканiнаў".
Такiя фантастычныя i, чамусьцi, вельмi зразумелыя кучы палатна сярод поля або па-над возерам Раманюк па-мастацку зафiксаваў на фота. Але апатэозам свае царквы выступаюць у кнiзе прошчы.
"У Салiгорскiм раёне iснуе прошча "Царковiшча", сваеасаблiвы крыжова-аброчны, мэмарыяльна-паганскi комплекс. У сасновым барку, на невялiкiм узвышшы паляна, на якой укапана дзесяць розных па вышынi, прапорцыях i дэкаратыўных запiлоўках канцоў крыжоў. Увiтыя белымi палатнiнамi-ручнiкамi i спавiтыя фартушкамi, крыжы ўражваюць манумэнтальнасьцю й таямнiчасьцю, падабенствам на фiгуры людзей, апранутых у белыя строi. Мясцовыя людзi кажуць, што сюды ў лiхую гадзiну або на прыстольнае хрысьцiянскае сьвята прыходзяць па дапамогу, збавеньне, параду або са скаргаю.
Паводле легенды "Царковiшча" ўзьнiкла на месцы цi то царквы цi то цэлага манастыра: "Калiсь, кажуць, тут манастыр быў", i крыжы пастаўленыя ў алтарнай цастцы, а ў "месцы, дзе была каплiчка, расьце дуб, яго падпаясвалi фартушкамi". На крыжы й дрэвы абракалiся белымi палатнiнамi, iм пакланялiся, каб пазвабавiцца ад хваробаў i атрымаць жаданае. Прывядзем аповед Зiнаiды Галаватай: "Вось гэты маленькi хрэсьцiк паставiў дзядзька Iгнат, бо яго жонка не магла зацяжараць. Яму ўсядно што, хлопчыка цi дзяўчынку прыдбаць. Пасьля многiя жонкi прыбiралi iх фартушкамi й ручнiкамi. Людзi зьбiраюцца тут на Мiколу, Спаса, Вялiкдзень, ставяць на рукi (гарызантальныя канцы крыжа) сьвечкi, апранаюць фартухамi, завiваюць ручнiкамi, абразкi паднаўляюць. Пеўчыя сьпяваюць духоўныя песьнi, а хто молiцца Богу".
Шчыра кажучы, такiя факты ўражваюць ня менш за якiя-небудзь стоды з выспы Вялiкадня. Ня хочучы iнтрыгаваць слухачоў, але адно з-за браку часу заўважу, што такiх фактаў у новай
iлюстраванай манаграфii Мiхася Раманюка, шмат. Як i папярэднi фундамэнтальны альбом пра народнае адзеньне, кнiга "Беларускiя народныя крыжы" вартая таго, каб патрапiць у кожны беларускi дом.
