АЎСТРЫЙСКАЯ НАЦЫЯ ІСНУЕ
Ян Максімюк: Як бы вы растлумачылі нам, людзям з усходняй ускраіны Эўропы, розьніцу паміж паняткамі «быць аўстрыйцам» і «быць немцам»? Ці ў сытуацыі «быцьця аўстрыйцам» ёсьць нешта, чаго няма ў сытуацыі «быцьця немцам»?
Марцін Поляк: Нас зь немцамі спалучае мова, а дзеліць – гісторыя. Часам і гісторыя нас спалучае, але наогул – мы гаворым пра розныя краіны і пра розны мэнталітэт, калі можна так сказаць. Я не адчуваю сябе немцам, хоць паходжу з такой нацысцкай сям’і, дзе ўсе казалі: мы – немцы, а не аўстрыйцы. І наогул, як казалі ў маёй сям’і, не існуе нечага такога, як аўстрыйская нацыя. Так калісьці гаварылі.
Сёньня, зразумела, я лічу, што аўстрыйская нацыя існуе. І я зьяўляюся аўстрыйцам, якраз з увагі на свой мэнталітэт, гісторыю і культуру. Я ня маю сумневаў што да сваёй нацыянальнай прыналежнасьці.
Максімюк: А ці не маглі б вы сказаць болей пра мэнталітэт? Якім чынам мэнталітэт аўстрыйца з Бургенлянду або Карынтыі адрозьніваецца ад мэнталітэту немца з Баварыі або Швабіі?
Поляк: Ведаеце, я жыву якраз у Бургенляндзе, на памежжы з Вугоршчынай і Славеніяй. Тут у нас жывуць вугорская і харвацкая меншасьці. Недалёка ад майго дому, нейкія 10 кілямэтраў адсюль, знаходзіцца вёска Штынац, дзе ўсе гавораць па-харвацку. Так што мы тут маем мяшанку – этнічную, моўную. І гэта ўсё тут жыве, хоць, зразумела, зь цягам часу штораз слабей, як паўсюды на сьвеце. Некалькі дзён таму я выступаў у Обэрварце – гэта крыху большае мястэчка ў маёй ваколіцы – на вечарыне, арганізаванай цыганамі. Тут жыве таксама шмат цыганоў. Насельніцтва тут, калі можна так сказаць, не зусім чыстае этнічна, і я лічу гэта вельмі добрай справай. Зразумела, гэта ня значыць, што тут няма нацыяналізму і ксэнафобіі. Гэтыя зьявы ўвесь час існуюць, і нават узмацняюцца з часам...
ДЗЕ ПРАЛЯГАЕ МЯЖА ЭЎРОПЫ?
Максімюк: Вы нарадзіліся ў краіне, якая не далей чым 100 гадоў таму была шматнацыянальнай манархіяй, у якой жылі германцы, мадзяры, славяне, габрэі. Вы шмат напісалі пра той зьніклы сьвет, які некалі належаў да Аўстра-Вугоршчыны, пра Галіцыю, напрыклад. Скажыце, чым людзі з усходу (я маю на ўвазе перадусім сёньняшнюю Ўкраіну і Беларусь) адрозьніваюцца ад астатняй Эўропы, Сярэдняй і Заходняй? Вы бачыце нейкія базавыя адрозьненьні, наглядаючы за тым, што адбываецца ў Аўстрыі і іншых краінах?
Поляк: Я ня бачу ніякай істотнай розьніцы. Я бачу толькі тую розьніцу – і гэта надзвычай вартае жалю – што нас зноў аддзяляе нейкая мяжа. Але гэтым разам мы, Захад, паставілі гэтую мяжу. Калісьці ўсе гаварылі пра «жалезную заслону», якая нас падзяляла, а цяпер, што скрываць, дзеліць нас шэнгенская мяжа. З гэтай прычыны шмат людзей у нас думае, што ні Беларусь, ні Ўкраіна не належаць да Эўропы, бо для іх Эўропа – толькі тое, што знаходзіцца ў Эўразьвязе.
Я часта пішу і бяру ўдзел у розных дыскусіях на гэтыя тэмы. Цяпер я рыхтую на Міжнародны кніжны кірмаш у Ляйпцыгу, як адзін з куратараў гэтага кірмашу, праграму, якая будзе ўключаць Украіну, Беларусь і Польшчу. Мы хочам паказаць літаратуры гэтых краінаў. На жаль, і гэта трэба выразна сказаць, людзі зь нямецкамоўнай прасторы ў Эўропе зусім ня ведаюць, што адбываецца ў Беларусі. Магчыма, ведаюць крыху пра палітычны аспэкт беларускага жыцьця. Але зусім нічога ня ведаюць пра культуру і літаратуру Беларусі. Амаль нічога не перакладаецца, і Беларусь у нас – чорная дзіра. І ў гэтым – нашая віна.
КІРМАШ У ЛЯЙПЦЫГУ
Максімюк: Калі ласка, распавядзіце крыху болей пра вашу праграму на кірмашы ў Ляйпцыгу...
Поляк: Праграма стартавала на кірмашы 2012 году і працягнецца яшчэ два гады. Яна называецца «Transit». У яе рамках адбываюцца розныя дыскусіі і абмеркаваньні, і я якраз зьяўляюся куратарам гэтага ўсяго. Напрыклад, мы маем дыскусіі пра цэнзуру і нацыянальную ідэнтычнасьць. У 2013 годзе мы запрашаем беларускага аўтара, філёзафа Валянціна Акудовіча, які выдае адну са сваіх кнігаў, «Код адсутнасьці», па-нямецку. Гэта аўтар зусім у нас невядомы, а гэтая ягоная кніга пра ідэнтычнасьць – вельмі цікавая. Будзе таксама Віктар Марціновіч у дыскусіі пра цэнзуру, Тацяна Заміроўская ў абмеркаваньні жаночых пытаньняў, Андрэй Курэйчык, Артур Клінаў, Вальжына Морт, Уладзімер Арлоў, Вера Дзядок... Агульна кажучы, мы маем дачыненьне зь дзьвюма асноўнымі праблемамі ў прэзэнтацыі беларускай літаратуры для нямецкамоўнага чытача. Па-першае, вельмі цяжка намовіць нашых выдаўцоў, каб яны выдалі нешта з гэтай літаратуры. І па-другое, мы ня ведаем, што насамрэч выходзіць у Беларусі і наколькі яно можа быць цікавае для нашага чытача...
Распавяду вам, якім дзіўным спосабам я стаў куратарам гэтай праграмы. У 2011 годзе ў Ляйпцыгу я атрымаў узнагароду за ўклад у эўрапейскае паразуменьне. У сваёй прамове падчас уручэньня ўзнагароды я зьвярнуў увагу на факт, што Эўропа зноў падзеленая, што Беларусь і Ўкраіна, мабыць, зусім нас не цікавяць, таму мы нічога пра іх ня ведаем. Наогул на такіх урачыстасьцях розныя людзі падыходзяць да вас, дзякуюць вам за прамову, выпіваюць келіх віна і разыходзяцца. Гэтым разам было іначай. Мне пазванілі людзі з фундацыі, якая арганізуе кніжны кірмаш у Ляйпцыгу, і прапанавалі на тры гады стаць куратарам такой праграмы, пра якую я вам казаў. Гаворка ішла спачатку пра Беларусь і Ўкраіну, але потым мы ўключылі і Польшчу, бо Польшча – такі своеасаблівы мост. Я ахвотна пагадзіўся, бо гэта малая, але добрая нагода, каб нешта невядомае паказаць.
САРМАЦКІЯ КРАЯВІДЫ
Максімюк: Вы вядомыя якраз такімі ініцыятывамі, якія перасягаюць палітычныя межы ў Эўропе. У 2005 годзе ў Нямеччыне, а потым і ў Польшчы зьявілася кніжка «Sarmatische Landschaften» – зборнік эсэ аўтараў з Польшчы, Літвы, Беларусі, Украіны і Нямеччыны, якіх вы і падбіралі, і перакладалі, і рэдагавалі. Зь беларускіх аўтараў там былі прадстаўлены Валер Булгакаў, Сяргей Дубавец, Андрэй Дынько ды я са сваім эсэ пра Падляшша, хоць у некаторых рэцэнзіях на гэты зборнік – якія наогул былі надзвычай прыхільныя і вельмі вас хвалілі за ініцыятыву і падбор аўтараў – мяне залічвалі да палякаў. Як вам прыйшла ў галаву ідэя, каб пад адной вокладкай зьмясьціць аўтараў зь пяці краінаў?
Поляк: Тады было так, што фундацыя і выдавецтва S. Fischer зьвярнуліся да мяне з ідэяй выдаць польска-нямецкую анталёгію. А я ім сказаў: слухайце, я – аўстрыец, і чаму якраз я маю выдаваць вам польска-нямецкую анталёгію? Ёсьць немцы, якія могуць гэта зрабіць. Мяне такая анталёгія не цікавіць. Дый наогул польска-нямецкая праблематыка – даволі вядомая. І я ім прапанаваў, каб уключыць Літву, Беларусь і Ўкраіну ды выдаць якраз такую кнігу, бо гэта будзе нешта новае. Яны пагадзіліся, і таму мы вынайшлі такі дзіўны загаловак – «Сармацкія краявіды» – які амаль нікому ў нас ня быў да канца зразумелы. Гэтая анталёгія, я сказаў бы, была выдавецкім посьпехам. Бо якраз у гэтай кнізе мы ўпершыню паказалі Эўропе беларускіх аўтараў, мы паказалі, што ў Беларусі нешта адбываецца, што там ідуць нейкія інтэлектуальныя дыскусіі. Гэта вельмі патрэбна. На жаль, гэта быў усяго малы крок. Дзеля таго, каб паказаць Беларусь у Эўропе, трэба і шмат цярплівасьці, і шмат намаганьняў. Каб пераканаць, што беларускіх аўтараў варта выдаваць і што Беларусь – гэта таксама Эўропа. Што Беларусь – гэта эўрапейская краіна, а ня нейкая паў-Азія, як некалі выказаўся адзін аўстрыйскі пісьменьнік, праўда, у адносінах не да Беларусі, а да Галіцыі...
ШТО ТАКОЕ АЎСТРЫЙСКІ ПІСЬМЕНЬНІК?
Максімюк: Вось вы сказалі выдаўцам, што вы – аўстрыец, і калі яны хочуць нямецкую анталёгію, дык няхай пашукаюць сабе рэдактара-немца. У сувязі з гэтым у мяне такое пытаньне: Як вы акрэсьліваеце сваю тоеснасьць як пісьменьніка? Вы аўстрыйскі пісьменьнік ці нямецкі? А перакладчык вы які – таксама аўстрыйскі, ці і нямецкі?
Поляк: Я – адназначна аўстрыйскі пісьменьнік. Я пішу наогул на аўстрыйскія тэмы. Я пішу пра найноўшую гісторыю Аўстрыі. Я пішу пра гісторыю сваёй сям’і – як здарылася, што мая сям’я, аўстрыйская сям’я, выбрала шлях нацызму? Гэта якраз аўстрыйская праблема, бо ўсе ж мы ведаем, што Гітлер быў аўстрыйцам, а ня нейкім там немцам. Дык вось гэтая аўстрыйская нітка ў гісторыі цікавіць мяне найбольш.
А зь перакладамі справа выглядае крыху інакш. Бо я наогул перакладаю для нямецкіх выдаўцоў, для немцаў. Тут, я сказаў бы, няма вялікага значэньня, што я аўстрыец. Для чытача маіх перакладаў ganz egal, якое ў мяне паходжаньне. Але як пісьменьнік – я адназначна аўстрыец.
Максімюк: Ды ўсё роўна мне не да канца зразумела, што насамрэч вызначае «аўстрыйскасьць» у літаратуры, калі гэта ня мова. Мне прыгадваецца выпадак славутага аўстрыйскага пісьменьніка Гайміта фон Додэрэра, які перад вайной вельмі хацеў быць менавіта нямецкім пісьменьнікам, а пасьля вайны ганарыўся якраз тым, што ён – бадай ці не найважнейшы аўстрыйскі пісьменьнік, то бок той, хто ўвасабляе «аўстрыйскасьць» у літаратуры ці не найлепш з усіх... Што вы пра гэта думаеце?
Поляк: Мне здаецца, што найважнейшую ролю адыгрываюць тут нашы гістарычныя карані. Я, прыкладам, паходжу зь сям’і, якая калісьці жыла ў Славеніі. Амаль кожны з нас мае свае карані або ў Польшчы, або ў Чэхіі і Славаччыне, або ў Вугоршчыне, або яшчэ ў іншым месцы – і з гэтага якраз ствараецца аўстрыйскі мэнталітэт. Па-мойму, гэта нас і адрозьнівае ад немцаў.
Максімюк: Ці можна сказаць, што аўстрыец – які, як вы кажаце, жыў сярод розных нацыяў – больш адкрыты на зьнешні сьвет, чым немец? Ці я тут не занадта спрашчаю гэтае пытаньне?
Поляк: Гэта залежыць. Бо нярэдка здараецца так, што аўстрыйцы, нягледзячы на гэтыя свае карані, хутчэй адпіхваюць гэты зьнешні сьвет. З гэтым пытаньнем трэба вельмі асьцярожна. Я, праўду кажучы, ня ведаю, ці аўстрыйцы больш адкрытыя на сьвет за іншых. Я жыву ў памежнай паласе Аўстрыі, і я ня бачу, каб людзі тут былі вельмі адкрытымі на сьвет іншых. Я маю на ўвазе і вугорскі сьвет, да мяжы зь якім ад нас – усяго 20 кілямэтраў. Але тутэйшых людзей Вугоршчына мала цікавіць. Яны ўвесь час крыху пабойваюцца таго «ўсходу». «Усход» выклікае наогул нэгатыўныя асацыяцыі сярод аўстрыйцаў: з усходу, маўляў, ідзе небясьпека, яны забіраюць у нас месцы працы, яны крадуць, і таму падобнае... Вось такое мысьленьне ўсё яшчэ глыбока ўкаранёнае сярод маіх суродзічаў.
ГАЛОЎНЫ НАЦЫСЦКІ ІДЭОЛЯГ У СЯМ’І
Максімюк: Скажыце крыху пра вашы зацікаўленьні славянскімі мовамі і славянамі. У маладосьці вы абучаліся на цесьляра і сталяра, а потым выбралі славянскія мовы, вывучалі іх ва ўнівэрсытэтах у Вене, Варшаве і Сараеве. Чаму вас гэта зацікавіла?
Поляк: Я выбраў славяназнаўства ў знак пратэсту супраць маёй сям’і. Я ўжо вам казаў, што я паходжу з такой нацысцкай сям’і. Для іх гэты мой выбар быў страшным ударам, асабліва для маёй бабулі, якая была галоўным нацысцкім ідэолягам у сям’і. Яна хацела, каб я, як немец, вывучаў германістыку, і яна змагалася за гэта са мною. А я сказаў ёй «не», мне ўжо даволі, я пайду на славяназнаўства. А на той час я ня меў найменшага паняцьця, што гэта такое... Гэта быў пачатак 1960-х, і мы амаль нічога ня ведалі пра славянскі сьвет, мы нічога ня ведалі пра славянскія літаратуры. Ну, ведалі пра расейцаў XIX стагодзьдзя, Талстога і Дастаеўскага, але зусім нічога пра найноўшую польскую ці чэскую літаратуры. Так што я зрабіў бабулі на злосьць...
Максімюк: Але потым гэта вас сапраўды захапіла, праўда? Вы паехалі вучыцца і ў Польшчу, і ў Югаславію. Ці цяжка было выехаць па навуку за «жалезную заслону»?
Поляк: Ведаеце, тады якраз з гэтым было вельмі лёгка. Аўстрыя была нэўтральнай краінай і вяла абмен стыпэндыямі з сацыялістычнымі краінамі. Стыпэндыяў было вельмі шмат, а ахвотных пакарыстацца імі не было. Я паехаў вучыцца ў Варшаву, калі Польшчай яшчэ кіраваў Уладзіслаў Гамулка. Аўстрыйцы баяліся туды ехаць, і я быў адзіным аўстрыйскім студэнтам на той час у Варшаве. Падобна было з маёй паездкай па навуку ў Югаславію, у Сараева.
МОВЫ, БОЛЬШ І МЕНШ ВЯДОМЫЯ
Максімюк: Якімі славянскімі мовамі вы валодаеце?
Поляк: Маёй першай мовай зьяўляецца польская. Потым – сэрбска-харвацкая, як яе тады называлі, а цяпер ужо перасталі. Гэта даволі дзіўна, калі прападае мова, якую вы ведаеце...
Максімюк: А што са славенскай?
Поляк: Так, ведаю яшчэ славенскую. І расейскую, але ў мізэрным абсягу. Я яе, зразумела, вывучаў, але карыстацца ёю не даводзілася, пра што сёньня вельмі шкадую. Таксама вельмі шкадую, што ня ведаю ні ўкраінскай, ні беларускай.
Максімюк: І не чытаеце на гэтых мовах?
Поляк: Чытаю, але зь вялікімі цяжкасьцямі.
Максімюк: Давайце тады пра мову, якую вы ведаеце найлепей – польскую. Вас лічаць найлепшым нямецкамоўным перакладчыкам польскай літаратуры. Скажыце пра свае зацікаўленьні польскай літаратурай. Каго вы перакладаеце, каго чытаеце?
Поляк: Галоўным аўтарам, якога я перакладаў з польскай, быў Рышард Капусьціньскі. Па-мойму, я пераклаў на нямецкую ўсе ягоныя кніжкі, магчыма, засталіся нейкія раньнія дробязі. Галоўным чынам я перакладаю польскія рэпартажы, бо я сам – рэпарцёр. Цяпер працую над вельмі добрай кніжкай Малгажаты Шэйнэрт «Чорны сад». І думаю пра пераклад кніжкі маладога польскага пісьменьніка, Данеля Адзіі, дзьве папярэднія кніжкі якога я ўжо пераклаў. Але цяпер зь перакладамі даволі цяжка, бо крызыс, і выдаўцы вагаюцца і чакаюць. Нават пераклады з польскай літаратуры, якая наогул адчувае сябе няблага ў нямецкамоўнай прасторы, цяжка цяпер выдаваць. А што ўжо казаць пра ўкраінскую літаратуру ці пра беларускую, пра якую наогул ніхто ня згадвае. Гэткая сытуацыя, як я лічу – наш вялікі сорам.
Максімюк: Вы сказалі, што вы – рэпарцёр. Дык скажыце колькі словаў пра тое, калі вы працавалі для тыднёвіка Der Spiegel. Вы там былі рэпарцёрам?
Поляк: Не зусім. Я быў кіраўніком бюро Der Spiegel у Вене, але гэта было бюро для ўсёй Сярэдняй Эўропы, у гэтым катле была Вугоршчына, Румынія, Баўгарыя і Югаславія. А потым было бюро ў Варшаве, да якога таксама належалі ўсе суседнія краіны...
ПРА БАЦЬКУ ЭСЭСАЎЦА
Максімюк: Калі вы ня супраць, дык я хачу запытацца ў вас пра тое, пра што вы тут ужо некалькі разоў згадвалі – пра нацызм і нацыстаў у вашай сям’і. У 2004 годзе вы выдалі кніжку «Мёртвы ў бункеры. Аповесьць пра майго бацьку». Ваш бацька быў эсэсаўцам, служыў у гестапа. Чаму вы вырашылі напісаць такую кніжку? Ці ня лепей для вас было б прамаўчаць сваю сямейную гісторыю?
Поляк: Каму іншаму я не асьмеліўся б даваць парады, ці варта пра нешта такое пісаць, ці лепш прамаўчаць. Але ў сваім выпадку я вырашыў, што гэта трэба – і для мяне, і для Аўстрыі. Бо мы ў Аўстрыі маем крыху іншы падыход да гэтага, чым немцы. Немцы пачалі свой разьлік з нацызмам раней за нас, і больш адкрыта. Аўстрыйцы вельмі доўга казалі, што мы, маўляў, былі першай ахвярай нацызму. Гэта, безумоўна, праўда, бо аншлюс Аўстрыі Нямеччынай быў захопам. Адно што большасьці аўстрыйцаў гэты захоп быў моцна даспадобы. Гэта таксама праўда.
Я паходжу зь Лінцу, ня надта вялікага гораду на поўначы Аўстрыі. Мой айчым хадзіў у гэтым горадзе ў школу разам зь Гітлерам. Айчым быў амаль аднагодкам Гітлера. Зь Лінцу таксама паходзяць нацысцкія злачынцы Адольф Айхман ды Эрнст Кальтэнбрунэр, начальнік Галоўнай управы бясьпекі СС. Як на такі невялікі горад – ці не замнога нацысцкіх шышак? А мой сапраўдны бацька, біялягічны бацька, быў шэфам гестапа ў Лінцу. Я не магу сказаць, што нас, аўстрыйцаў, гэта не датычыць. Бо я дакладна ведаю, што гэта нас датычыць. Што мы таксама ў гэтым бралі ўдзел. У Польшчы, у канцлягерах, было шмат аўстрыйцаў на розных пасадах.
Па-мойму, гэта вельмі патрэбнае сёньня для нас – адкрыта гаварыць пра ўсе трагедыі, пра тое, што нам баліць. Калі мы прамаўчым, нічога добрага з гэтага не атрымаецца. Гэта адносіцца і да Ўсходняй Эўропы. Згадайце дыскусію вакол масавага забойства польскіх афіцэраў у Катыні, якая па сёньняшні дзень яшчэ не закончылася, або пра праблему палякаў на Валыні. Пра ўсё гэта сёньня трэба гаварыць узважана і безь нянавісьці, каб разабрацца ў тым, што калісьці адбывалася. І я спрабую гэта зрабіць.
Максімюк: Ці былі ў Аўстрыі раней выданьні пра такі разьлік з нацызмам, які вы прадставілі ў кніжцы пра свайго бацьку?
Поляк: Было некалькі кніжак, але, я сказаў бы, разьлік у іх быў меншага маштабу. І не такі ўзважаны... Мушу прызнацца, што рэакцыя чытачоў у Аўстрыі на маю кніжку была для мяне вельмі цікавая. Пасьля аўтарскіх сустрэчаў падыходзілі да мяне людзі, казалі, што прачыталі маю кніжку зь вялікім зацікаўленьнем, а потым пачыналі распавядаць – ведаеце, а ў нашай сям’і было так: бацька ў гестапа, дзед у СС, і таму падобнае... Людзі зразумелі, што аб гэтым можна гаварыць, бо раней яны маўчалі, магчыма, ад сораму або ад боязі. Мая кніжка, напісаная спакойна, з дыстанцыяй, дапамагала ім адчыніць дзьверы для сваіх уласных успамінаў. Па-мойму, мая кніжка была патрэбная аўстрыйцам. Хоць самому пра гэта казаць, як разумееце, даволі няёмка...
ПАДАРОЖЖЫ Ў БЕЛАРУСЬ
Максімюк: Мне захацелася з вамі пагутарыць таксама і таму, што вы – адзін зь нешматлікіх аўтараў на Захадзе, які пры кожнай зручнай нагодзе нагадвае людзям, што існуе нешта такое, як Беларусь і беларускія аўтары, і вы спрабуеце паказаць гэтых аўтараў заходняй публіцы. Таму на заканчэньне ў мяне такое пытаньне: ці былі вы ў Беларусі? Што вы думаеце пра цяперашнюю сытуацыю Беларусі?
Поляк: Я быў у Беларусі два разы, я прыяжджаў туды на запрашэньне Інстытуту Гётэ. Я быў у Менску, Віцебску, Берасьці, Гомелі. Я крыху падарожнічаў па Беларусі і меў розныя сустрэчы і чытаньні. Гэта фантастычная краіна. Такая прыгожая краіна, такая, ведаеце, у нечым старасьвецкая. Але з другога боку – яна рабіла на мяне і сумнае ўражаньне. А з палітычнага боку тое, што адбываецца ў Беларусі – гэта, па-мойму, поўная катастрофа.
Але зноў жа я хацеў бы тут сказаць пра ролю Эўропы. Што Эўропа робіць адносна беларускай сытуацыі? Калі ў Беларусі адбываюцца розныя пратэсты і дэманстрацыі, дык у Эўропе пра гэта пішуць і гэта паказваюць. Але нармальна, у надзённым жыцьці, пра Беларусь цалкам забываюць. У Эўропе пра гэтую краіну ведаюць вельмі мала. Я цяпер пішу пасьляслоўе для кніжкі Акудовіча. Тое, пра што піша Акудовіч – у нас зусім невядомае. Гісторыя Беларусі ў нас зусім невядомая. А нашы ж жаўнеры, калі казаць і пра аўстрыйцаў, і немцаў, там, у Беларусі, былі і падчас Першай сусьветнай вайны, і падчас Другой, там ваявалі, забівалі, катавалі... Але да сёньняшняга дня ніхто ў нас не ўсьведамляе, што Беларусь – сама па сабе вельмі цікавая краіна, зь цікавай літаратурай і культурай...
І з турыстычнага боку гэта вельмі цікавая краіна. Калі я быў у Беларусі, я паслаў сваім сябрам у Швэйцарыі паштоўкі з-над Бярэзіны. Бо ў Швэйцарыі да гэтага часу сьпяваюць песьню пра Бярэзіну. Гэтая песьня, «Beresinalied», там вельмі вядомая. Мае сябры ў Швэйцарыі былі вельмі зьдзіўленыя, бо не ўсьведамлялі сабе, што такая рэчка, Бярэзіна, пра якую яны сьпяваюць, сапраўды недзе існуе...
Максімюк: Вялікі дзякуй вам за размову.
Апаганены краявід
Тэрмін «краявід» выклікае наогул станоўчыя пачуцьці. Думаючы пра яго, мы ўяўляем сабе прыроду, на якую чалавек паўплываў, але яе ня зьнішчыў, мы думаем пра лугі і палі, зьвілістыя рэкі і струмені, маляўнічыя даліны і горы. Краявіды нашага дзяцінства перадаюць пачуцьцё блізкасьці і бясьпекі, у той час як рэзкае ўмяшаньне ў краявід дарогамі, паселішчамі, прамысловымі і гандлёвымі зонамі, якія ўядаюцца ў адкрытую прастору як злаякасныя пухліны, успрымаецца як пашкоджаньне, нават як пагроза. У здаровым краявідзе мы адпачываем целам і душою, бо ў ім мы схільныя бачыць бясьпеку і мірнае супакаеньне.
Але жыцьцё вучыць нас, якімі падманлівымі могуць быць такія ўяўленьні пра краявід, асабліва ў нашай частцы Эўропы. Шмат краявідаў страцілі сваю цнатлівасьць у мінулым – з прычыны ваенных дзеяньняў, якія ў нашай памяці на шмат дзесяцігодзьдзяў зьвязалі назвы мясьцінаў з колішнімі бітвамі, хоць раны ад іх ужо даўно загаіліся. Хопіць тут згадаць Ардэны, даліну Ісонцы, Далямітавыя Альпы, Карпаты, Прыпяцкія балоты ў Беларусі ці ваколіцы польскіх гарадоў Тарнуў і Горліцэ, дзе адбываліся вырашальныя бітвы Першай сусьветнай вайны. Ва ўсіх згаданых выпадках – няцяжка назваць тут і іншыя – разьлеглыя абшары зямлі ператварыліся ў мэтафары бессэнсоўнага змаганьня і сьмерці. У калектыўнай памяці яны засталіся як ваенныя зоны, якія нават пасьля столькіх гадоў носяць на сабе адбітак сьмерці. Мне здаецца, што я адчуваю гэта кожны раз, калі вандрую празь Нізкія Бэскіды ў паўднёвай Польшчы, дзе, здалёк ад людзкіх паселішчаў, вы можаце наткнуцца на могільнікі з часоў Першай сусьветнай вайны, на якіх жаўнеры варожых арміяў, прыміраныя сьмерцю, спачываюць адзін каля аднаго. Мясцовасьці і рэгіёны, дзе калісьці адбываліся асабліва зацятыя бітвы, сёньня асабліва ахвотна наведваюцца гэтак званымі батальнымі турыстамі.
Ёсьць яшчэ іншы выпадак, у якім сувязь краявіду і масавай гібелі адыгрывае важную ролю. Я гэты выпадак называю апаганеным краявідам. Я кажу не пра краявід, які стаў сцэнай узброенага канфлікту або полем бітвы, спустошаным на доўгія гады, і не пра патаптаныя і зьнішчаныя палеткі. Я кажу пра краявід як месца масавага забойства, якога дапусьціліся потайкам, здалёк ад пільных вачэй навакольля, пад строгім сакрэтам. Я кажу пра краявід, у якім пасьля разьні злачынцы зрабілі ўсё магчымае, каб схаваць сьляды свайго злачынства, засыпалі магілы, разраўнялі зямлю і ў шмат якіх выпадках яшчэ пасадзілі кусты і дрэвы, каб пахаваць магілы разам з забітымі. З мэтай, каб магілы растварыліся ў краявідзе і сталі яго часткай, каб памяць пра наогул безыменныя ахвяры зьнікла назаўсёды. Каб ніхто пра іх ня згадваў.
Мы ведаем шмат такіх месцаў у Эўропе, яшчэ шмат застаюцца невядомымі і, магчыма, застануцца такімі назаўсёды. У гэткім выпадку злачынцы дасягнуць свае мэты. Часта жудасны сакрэт такіх краявідаў, апаганеных схаванымі магіламі, адкрываўся пасьля гадоў ці нават дзесяцігодзьдзяў, таму што дазвалялі гэта палітычныя абставіны або проста людзі натраплялі на сьляды злачынства. Магчыма, нехта выпадкова натрапіў на парэшткі, калі працаваў на полі або ў лесе, і выкапаў напалову спарахнелыя косьці, якія дазволілі ўстанавіць месца злачынства. Часам мы ведаем назву мясцовасьці, але ня ведаем месца пахаваньняў, як у выпадку мястэчка Рэхніц у паўднёвай частцы зямлі Бургенлянд у Аўстрыі, дзе незадоўга да заканчэньня Другой сусьветнай вайны былі забітыя 200 вугорскіх габрэяў і пахаваныя непадалёк ад мястэчка. Пасьля вайны жыхары гэтага мястэчка не схацелі раскрыць месца пахаваньня, і гэта цяпер адбіваецца на іхных дзецях і ўнуках, таму што назва гэтай прыгожай і спакойнай мясьціны, якая знаходзіцца ў прыгожым і спакойным краявідзе, ператварылася ў сымбаль сакрэтнасьці і затойваньня, які стаў вядомы далёка па-за межамі краіны. Цяпер у Рэхніц – мясцовасьці, якая спрабавала схаваць злачынства ў маўчаньні – помнік, каля якога штогод праводзяцца мэмарыяльныя багаслужбы. Схаваныя магілы, як тыя ў Рэхніц, знаходзяцца таксама ў іншых месцах паўднёвага Бургенлянду, дзе я жыву. У 1995 годзе, пасьля пошукаў, якія трывалі некалькі месяцаў, у лесе каля мясцовасьці Дойч-Шуцэн было адкрытае масавае пахаваньне 47 вугорскіх габрэяў. Маляўнічая мясьціна Дойч-Шуцэн, як і Рэхніц, вядомая сваімі высакаякаснымі чырвонымі вінамі, Blaufränkisch і Zweigelt. Цяпер і ў Дойч-Шуцэн паставілі помнік, над схаванай магілай у краявідзе, які на першы погляд мы назвалі б ідылічным. Палі, мяшаны лес, узгоркі зь вінаграднікамі на схілах з боку вугорскай мяжы. Толькі калі вы добра прыгледзіцеся і прачытаеце надпіс на помніку, вы зразумееце, што стаіце ў апаганеным краявідзе, у месцы, атручаным гісторыяй.
Апаганены краявід. Я прыгадваю свайго любімага дзеда, лютага нямецкага нацыяналіста і нацыста, які ў часы майго дзяцінства распавядаў мне пра свае паляўнічыя прыгоды ў Готчэ, у колішнім нямецкамоўным анкляве на поўдзень ад Любляны. Шмат гадоў пазьней, калі я выбраўся адшукаць паляўнічае жыльлё дзеда ў Качэўскім Розе (па-нямецку гэтая мясьціна называлася Готчэр-Горнвальд), я не знайшоў самой хаты, якая да таго часу праўдападобна спарахнела дашчэнту, але я знайшоў сьляды шматлікіх масавых пахаваньняў. У Качэўскім Розе – нечапаная і дзікая прыгажосьць якога займае вам дых – югаслаўскія партызаны неўзабаве пасьля Другой сусьветнай вайны расстрэльвалі ўзятых у палон апанэнтаў, наогул безь ніякага суду: дамабранцаў (славенскіх антыкамуністаў, якія часова сталі саюзьнікамі гітлераўскай Нямеччыны), харвацкіх усташоў, немцаў і іншых. Целы забітых ўкідвалі ў карставыя пячоры ў пушчанскай глушы. Ананімныя ахвяры меліся зьнікнуць з паверхні зямлі, лес меўся праглынуць іх у літаральным сэнсе. Злачынства не павінна было выйсьці на сьвятло. Злачынцы парупіліся, каб на месцы злачынства ня ўзьніклі ніякія мэмарыялы і месцы паломніцтва, якія маглі б нагадваць пра забітых і пра тых, хто забіваў.
Такія высілкі, каб пазаціраць усе сьляды, часта з дапамогай паліцэйскага і судовага апарату, наогул не даюць пажаданага выніку. Застаецца апаганены краявід. І пра яго часта ведаюць ня толькі людзі, адказныя за забойства, але і іншыя: ацалелыя ахвяры, сваякі забітых, выпадковыя сьведкі з ваколіцы, у якой забівалі. Ходзяць чуткі, людзі шэпчуцца і перамаўляюцца, на першы погляд нечапаны і нявінны краявід пакрываецца цёмным ценем, які ня хоча адступіцца. Як бы ўлады ні стараліся, ценю нельга расьсеяць. Сёньня поблізу карставых пячораў у Качэўскім Розе шмат абэліскаў, крыжоў, каплічак, куды сваякі забітых прыносяць кветкі і дзе запальваюць сьвечкі.
Пад Менскам знаходзіцца лес пад назвай Курапаты. Паміж 1937 і 1941 гадамі савецкія карныя органы на загад Сталіна масава забівалі там людзей і засыпалі іх экскаватарамі. Паводле некаторых ацэнак, колькасьць ахвяраў таго масавага забойства дасягала 250 тысяч. Пад канец 1980-х беларускія гісторыкі і археолягі паставілі пад сумненьне афіцыйную вэрсію, паводле якой там пахаваныя парэшткі ахвяраў нямецкага акупанта. Яны пачалі раскопкі і пошукі сьведак гэтых сталінскіх злачынстваў. Курапаты – гэта беларуская назва кветак зь белымі пялёсткамі, якіх шмат расьце ў тым лесе. Сёньня гэтая назва зьяўляецца сымбалем беларускага супраціву нэасталінскім нашчадкам рэжыму, на загад якога НКВД учыніла злачынства, якое мелася быць забытае назаўсёды. Лес і нявінныя кветкі мелі схаваць злачынства навечна, як быццам яно ніколі ня мела месца. Але ў выпадку Курапатаў так ня сталася – насуперак аўтарытарнаму рэжыму Беларусі, які да сёньняшняга дня ня хоча праліць сьвятло на ўсю сытуацыю. У рэжыму нават былі пляны збудаваць шашу ў тым месцы, каб схаваць ананімныя лясныя магілы пад пластамі бэтону і асфальту. Экскаватары ўжо ўехалі ў лес і зьнішчылі некаторыя крыжы. У адказ людзі ўзьнялі пратэст супраць дзеяньняў рэжыму.
Рэхніц, Качэўскі Рог, Курапаты – сьпіс мясцовасьцяў і краявідаў, у якіх наша падсьвядомасьць неразлучна зьвязаная са схаванымі масавымі магіламі, можна лёгка пашырыць. Мапы Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы сьпярэшчаныя назвамі, якія хаваюць такія жудасныя сакрэты. Такія месцы існуюць амаль усюды, у Аўстрыі, Вугоршчыне, Славаччыне, Польшчы, Украіне, Беларусі... Магчыма, гэта сымптом хваробы, але кожны раз, калі я натрапляю на прыгожы краявід ў гэтай частцы Эўропы, я пытаю сябе, што можа хавацца за ім? Што можа адкрыцца, калі я пачну капаць на гэтым уквечаным лузе? Ці не натраплю я на косьці, іржавы калючы дрот, якім скручвалі рукі, скрынкі ад патронаў, збуцьвелыя рэшткі абутку і адзеньня? У такія хвіліны я пачынаю сумнявацца ў патрэбе адшукаць і раскапаць усе невядомыя магілы. Ці не было б лепш, а напэўна разумней, пакінуць безыменных нябожчыкаў у спакоі і не дадаваць больш ран да краявіду, не вярэдзіць яго ў імя гістарычнай праўды, каб выявіць нешта, што ў ім спачывала шмат гадоў, забытае і прагнілае? Бо гэта – нешта падобнае на вярэджаньне старых ран, каб зь іх зноў пайшла кроў. Гэта – балючы працэс. Але ці працэс загойваньня ран не павінен балець? Я думаю, павінен.
Пераклаў Ян Максімюк
