Ці хлусіць Аляксандар Лукашэнка ў сваіх прэзыдэнцкіх пасланьнях?

Які зьнешнепалітычны курс вынікае з апошняга пасланьня? У чым падабенства і ў чым адрозьненьне беларускіх і расейскіх пратэстаў? Гэтыя пытаньні ў «Праскім акцэнце» абмяркоўваюць шэф-рэдактар газэты «Наша ніва» Андрэй Дынько, блогер Дзьмітры Ісаёнак і палітычны аглядальнік нашага радыё Валер Карбалевіч.

Прэзыдэнцкае пасланьне — пляны, страхі ці заклінаньні?

Дракахруст: За гэты тыдзень было ўжо шмат сказана пра прэзыдэнцкае пасланьне. Цікаўнасьць да яго падагравала інтрыга — яно мелася прагучаць яшчэ ў красавіку, але было адкладзенае зь нейкіх незразумелых прычынаў. Апанэнты прэзыдэнта часьцяком абвінавачваюць яго ў перакручваньні фактаў, а часам і прамой хлусьні. Але паводле досьведу тых самых пасланьняў — можна сказаць, што Лукашэнка па вялікім рахунку ня хлусіць: што абяцае — тое і робіць. Іншая справа, што гэта ня ўсім падабаецца. Але кажа, што лібэральных рэформаў ня будзе, дык і ня будзе. Кажа, што апазыцыю будуць душыць — дык і будзе. Ці ня так? Або пасланьне — набор заклінаньняў і страхаў? А што і як будзе — ад прэзыдэнта і ня надта залежыць?

Карбалевіч: Шчырасьць у палітыцы ня самае галоўнае. Я магу адказаць, што Лукашэнка прагаворвае амаль усё, што думае, але не заўсёды наўпрост, яго публічныя выступы трэба ўмець расшыфроўваць. Часам некаторыя свае думкі ён выказвае ў выглядзе адмаўленьняў. Напрыклад, калі ён кажа, што ніяк не чапляецца за ўладу, што ён яе ужо наеўся, то гэта азначае ўсё з дакладнасьцю наадварот. У ягоных выступах часта выяўляюцца ягоныя комплексы і страхі. Калі ён часта гаворыць пра тое, што ў Беларусі немагчымая ніякая каляровая рэвалюцыя, то гэта азначае ягоную вялікую занепакоенасьць гэтай тэмай. Апошнім часам Лукашэнка часта стаў казаць пра заробкі на прадпрыемствах: то іх рост зьвязвае з прадукцыйнасьцю працы, то наадварот, патрабуе, каб да канца году сярэдні заробак у краіне быў 500 даляраў. Гэта азначае, што кіраўнік дзяржавы моцна занепакоены ростам сацыяльнага напружаньня на прадпрыемствах і баіцца нейкіх канфліктаў, забурэньняў у працоўных калектывах. То бок, усе гэтыя занепакоенасьці і страхі — яны выліваюцца і ў пасланьнях, і іншых выступах прэзыдэнта. Лукашэнку трэба ўмець расшыфроўваць.

Дракахруст: Дзьмітрый, а вы ўмееце расшыфроўваць? Вось з апошняга пасланьня асабіста вы зразумелі, што Лукашэнка будзе рабіць?

Ісаёнак: Я хачу зьвярнуць увагу на тое, што за мінулы год пацярпелі крах 2 глябальныя дзяржаўныя праекты. Гэта павышэньне заробку да 500 даляраў з наступным абвалам рубля і крах праграмы прыватызацыі, ад якой вырашылі адмовіцца. Гэтыя два моманты згадваліся мімаходзь, і ў асноўным яны ўсплывалі ў пытаньнях. І адказы такія, што там людзі кінуліся купляць воцат і таму абрынуўся рубель і што дзяржмаёмасьць ня надта і хацелася прадаваць — гэта сыход ад адказу. Мы маем сытуацыю, калі Аляксандар Рыгоравіч досыць пісьменна акцэнтуе ўвагу на сваіх посьпехах, а пра няўдачы стараецца не гаварыць. Тады аб астатнім сапраўды можна казаць, што так, як сказаў, так і зрабіў. У двух выпадках мы бачылі спробу прыкрыць нязручныя факты.

Дракахруст: Андрэй, а якое ваша ўражаньне ад выступленьня прэзыдэнта? Вось тое, што гаварылася, у тым ліку і канцэптуальныя цытаты з Дастаеўскага — гэта і ёсьць праграма, паводле якой Беларусь будзе жыць, або гэта страхі і заклінаньні?

Дынько: Аляксандар Класкоўскі калісьці трапна назваў такія выступы сэансамі калектыўнага аўтатрэнінгу. Лукашэнка вельмі нястомны настойлівы самарэклямшчык. Ён нават сам прызнаваўся, што ня мае патрэбы ў паліттэхнолягах з такім намёкам, што найлепшым паліттэхнолягам для сябе самога зьяўляецца ён сам. Мне здаецца, што ў гэтым выступе многа чаго зьмяшалася. Найперш гэта была такая палітычна імша. Але таксама гэта быў адказ на некаторыя бягучыя пытаньні. Усіх зачапіла тое, што Лукашэнка адклаў гэты зварот. Адклаў, бо хацеў прадэманстраваць, што сытуацыя нармалізуецца ня толькі ў эканоміцы, але і ў палітыцы. Ён хацеў, каб гэты зварот адбыўся пасьля таго, як залагоджаны дыпляматычны канфлікт з Эўразьвязам. Гэта было вельмі значна, на маю думку, Эўропа надала вялікае значэньне гэтаму.

Заляцаньні да Эўропы

Дракахруст: Андрэй ужо пачаў гаварыць на наступную тэму, а менавіта пра геапалітычныя пытаньні, геапалітычнае бачаньне, якое Аляксандр Лукашэнка выклаў у сваім пасланьні. Сапраўды, агучваньне пасланьня ў красавіку было перанесена хутчэй за ўсё, ці прынамсі гэта было адной з прычынаў, з-за нявырашанасьці дыпляматычнага крызісу з Эўразьвязам. Дыпляматычны канфлікт вырашаны, але палітычны канфлікт застаўся. Лукашэнка падчас сваёй прамовы зьвяртаўся да стасункаў з Захадам, стасункаў з Эўропай некалькі разоў. На ваш погляд, якое месца Беларусі паміж Расеяй і Эўразьвязам вынікае з гэтага выступу? І якіх палітычных навацыяў, ці іх адсутнасьці, варта чакаць?

Дынько: Мы ў «Нашай ніве» падлічылі, што ў часе гэтай прамовы слова «Эўропа» ў розных кантэкстах было названа 30 разоў, што паказвае на яго пэўную значнасьць. Але дзеля параўнаньня, слова «Кітай» прагучала 35 разоў. Прычым, слова «Эўропа» ўпаміналася часта ў нэгатыўным кантэксьце, а Кітай гучаў выключна ў пазытыўным. Тое, як падавалася тэматыка беларуска-эўрапейскіх адносінаў у гэтым выступе, можна разглядаць як устаноўку для дзяржаўных установаў Беларусі. Трэба адзначыць, што гэта быў на дзіва прымірэнчы выступ ня толькі ў параўнаньні з тым, што гучала з вуснаў Лукашэнкі на працягу мінулага году, але і ў параўнаньні з ранейшымі пасланьнямі.

Прэзыдэнт выразна акрэсьліў беларускі інтарэс, як ён яго бачыць, мець нармальныя адносіны з Эўропай, і выразна акрэсьліў гэтае жаданьне Беларусі ўраўнаважваць расейскі ўплыў уплывам Кітаю і таксама ў нейкай ступені ўплывам ЭЗ. Лукашэнка сфармуляваў ідэю, што Беларусь зацікаўлена ў «інтэграцыі інтэграцый». Гэта азначае, што Беларусь зацікаўленая ня толькі ў тым, каб быць часткай Эўразійскага саюзу, але і ў тым, каб ён ня быў проціпастаўлены Эўрапейскаму. Расея гэтым разам згадвалася нашмат радзей, чым у мінулых пасланьнях. Лукашэнка адзначаў, што нашым прыярытэтам застаецца інтэграцыя з Расеяй, але гучала гэта трохі другасна. На маю думку, тэма нармалізацыі беларуска-эўрапейскіх адносінаў прагучала як асноўная ў замежнапалітычнай частцы пасланьня.

Дракахруст: Валер, ці ня можа так здацца празь некалькі месяцаў, што гэтае пасланьне было пачаткам нармалізацыяй адносінаў з Эўропай, што запрашэньне да гэтага было зроблена менавіта ў гэтым пасланьні?

Карбалевіч: Я хачу заўважыць, што пасланьне насамрэч пачалося з таго моманту, калі прэсавая служба прэзыдэнта заявіла, што пасланьне пераносіцца. І прычым патлумачыла гэта вельмі цікава і знамянальна. Там была як бы працягнутая рука ў бок Захаду, маўляў, ня трэба рэзка рэагаваць на ціскі зь нейкага боку, відавочна, гаворка ішла пра Эўразьвяз. А зь іншага боку — ня трэба лібэралізацыі ў пытаньні прыватызацыі. Вядома, што на прыватызацыі настойвае Расея. То бок гэта быў такі маленькі схаваны кукіш у бок Масквы. Мне падаецца, што само пасланьне і выступ Лукашэнкі пацьвердзілі гэтую спробу такога маленькага развароту ў бок Захаду. Відавочна, што Лукашэнка адчувае нейкую псыхалягічную няўтульнасьць ад таго, што Беларусь цяпер ляціць на адным крыле, скіраваным у бок Расеі. І ён імкнецца разьвярнуцца неяк у другі бок, зразумела, на сваіх умовах. Гэты страх перад Расеяй праявіўся ў тым, што Лукашэнка прагаварыў фразу пра тое, што ў Пуціна няма рэсурсаў, каб задушыць Беларусь. Мне падаецца, што гэта як раз той выпадак, калі ён прагаворвае ўголас падсьвядомыя страхі. І ў такім няўклюдным выглядзе Лукашэнка паказаў, што ён сапраўды занепакоены ціскам Расеі на Беларусь, жадае нармалізацыі адносінаў з Эўразьвязам, але на сваіх умовах.

Дракахруст: Дзьмітрый, а якое ўражаньне на вас зрабіла геапалітычная частка пасланьня? Ці вынікае зь яго, на ваш погляд, што хутка мы ўбачым паварот фронту?

Ісаёнак: Я лічу, што так не адбудзецца. Расея была згаданая ў такім кантэксьце, што яна ўжо нас зразумела, а Эўропа спрабуе нас нахіліць. Наша зьнешняя палітыка функцыянуе на дзьвюх перадачах: 2 гады таму ў нас была адваротная сытуацыя, калі Расея спрабавала нас нахіліць, а Эўропа разумела. Цяпер перадача зьмянілася, а трэцяга варыянту пакуль няма. Усе гэтыя праекты — кітайскі, вэнэсуэльскі — гэта пошук трэцяга варыянту. Аляксандар Рыгоравіч казаў, што лёс Беларусі ў сучасным сьвеце — гэта прыстасоўвацца да зьменлівай сытуацыі. Пакуль яна можа прыстасоўвацца ці да Эўропы ці да Расеі і спрабуе лявіраваць паміж імі. Існуе мара, што з часам зьявіцца яшчэ які-небудзь трэці варыянт, да якога будзе можна прыстасавацца.

Лібэралізацыя па змаўчаньні

Дракахруст: Зьмест часткі пасланьня, прысьвечанай тэмам эканомікі і ўнутранай палітыкі, можна сфармуляваць каротка — «не дачакаецеся». Рэформаў, у сэнсе. Ці гэта падманлівае ўражаньне? А калі не — то ці ня ёсьць гэта праявай палітычнай абачлівасьці? Вось Пуцін гадаваў сярэднюю клясу, адначасна трымаючы пралетарыят у чорным целе — вось яны цяпер і «кажуць дзякуй» расейскай уладзе на Балотнай і іншых плошчах Масквы. А ў Беларусі прыватызацыі няма — у пасланьні было падкрэсьлена, што і ня будзе, 70% эканомікі — у дзяржаўных руках, хто незадаволены — таму звальненьне, Акрэсьціна ці «Ваўчыныя норы». Як сказаў Лукашэнка — «нашу ж сыстэму на Балотных і іншых плошчах пад сумнеў ніхто ня ставіць». Ці сапраўды правільнае ўражаньне ад гэтай прамовы, што «не дачакаецеся»?

Ісаёнак: Я зьвярнуў бы ўвагу на тое, што нельга казаць, што ў нас няма рынкавых рэформаў. Яны ідуць, але гэта адбываецца досыць павольна. Я стаўлю пад сумненьне адмову ад прыватызацыі беларускіх прадпрыемстваў. Аляксандар Рыгоравіч ніколі не казаў, што мы вяртаемся да сацыялізму і што прыватызацыі ў нас ня будзе. Спрабавалі зрабіць, крыху атрымалася, збольшага не. Пытаньне ў тым, што задача пастаўленая даволі спэцыфічна. Аляксандр Рыгоравіч такі своеасаблівы пэрфэкцыяніст. З аднаго боку, ён хоча прадаць прадпрыемствы, іх рэклямай, дарэчы, на працягу свайго выступу ён і займаўся, распавядаючы, што Беларуськалій каштаваў 30 мільёнаў, цяпер — 32, бярыце, пакуль не падаражэў. Зь іншага боку, ён чакае такога прынца на белым кані — інвэстара, які будзе клапаціцца не пытаньнямі атрыманьня прыбытку ад прадпрыемства, а будаўніцтвам лядовых палацаў і заробкам 500 даляраў.

Я хачу адзначыць, што вось гэты прыватны сэктар на 30%, пра які вы, Юры, прыгадалі — ён сфармаваўся пераважна пры Лукашэнку, у сярэдзіне 90-х гадоў. Тады Лукашэнка быў ужо пры ўладзе і была спроба стварыць такі прыватны сэктар, калі бізнэсмэн нясе высокую сацыяльную адказнасьць перад дзяржавай, асабіста перад прэзыдэнтам і гэтак далей і таму падобнае. Зразумела, што ў прыродзе такога зьвера амаль што не бывае, таму гэтая стратэгія пэрыядычна дае збой. Але мы спрабуем яе настойліва ажыцьцяўляць. Мабыць, экспэрты проста не рашаюцца сказаць, што гэта ня вельмі працоўная і ня вельмі прынятая ў астатнім сьвеце схема.

Мне здаецца, што гэтая эканамічная палітыка ня столькі кансэрвацыі, колькі палітыка назапашваньня супярэчнасьцяў, супярэчнасьцяў паміж жаданьнем бізнэсу зарабляць і немагчымасьцю гэтага дасягнуць, супярэчнасьцяў паміж жаданьнем сацыяльнай мабільнасьці і яе немагчымасьцю. Клубок гэтых супярэчнасьцяў накручваецца, і наўрад ці гэтая стратэгія лепшая, чым у Пуціна.

Дракахруст: Дзьмітры, чаму? Балотных жа няма, магчыма, народ ня так хвалюецца, як у Расеі.

Ісаёнак:. Чым наш пратэст 2010 году прынцыпова адрозьніваўся ад цяперашняга пратэсту на Балотнай?

Дракахруст: Гэта вы ў мяне пытаецеся, ці вы хочаце адказаць?

Ісаёнак: Гэта рытарычнае пытаньне. Я ня бачу прынцыповых адрозьненьняў паміж пратэстамі на нашых прэзыдэнцкіх выбарах і пратэстамі на Балотнай.

Карбалевіч: Я абсалютна згодзен з тым, што цяперашняя сацыяльная мадэль зьяўляецца аптымальнай для ўтрыманьня ўлады. Таму Лукашэнка будзе да апошняга трымацца за яе. Дзьмітры сказаў, што праваліўся праект прыватызацыі. А я лічу, што ніякага праекту ўвогуле не было і не магло быць. Тое, што лічаць праектам — гэта была такая спроба атрымаць расейскія крэдыты, а калі Расея патрабуе прыватызацыі, то давайце падпішам паперу, што мы гатовы кожны год прыватызаваць на 2,5 мільярды даляраў. А цяпер, калі сытуацыя ў краіне стабілізавалася, Лукашэнка фактычна адмовіўся ад гэтай ідэі, адмовіўся ад абяцаньняў. Яго прапанова ліквідаваць усялякі сьпіс па прыватызацыі і чакаць, калі прыйдзе нейкі інвэстар, фактычна гэта чарговае «кідалава» Расеі ў адказ на яе патрабаваньне прыватызацыі. Я таксама ня веру ў развагі пра тое, што вось-вось прыйдзе намэнклятурная прыватызацыя. Намэнклятура можа б і хацела прыватызаваць і дырэктарат хацеў бы, але навошта гэта Лукашэнку? Навошта яму ствараць сваіх алігархаў? Аптымальная сытуацыя, калі большасьць насельніцтва залежыць ад дзяржавы, а дзяржава ў Беларусі, як вядома, гэта Лукашэнка. І толькі ў крайнім выпадку, калі сытуацыя так прыцісьне, што іншага выйсьця ня будзе, то тады можна будзе прадаць нешта кшталту Белтрансгазу, як гэта адбылося летась. Таму Лукашэнка будзе трымацца да апошняга. Калі ўзьнікае такая крайняя сытуацыя, то хочаш-ня хочаш, а трэба ахвяраваць нечым самым сьвятым. Тады Лукашэнка робіць такія крокі, але гэта адбываецца пад уплывам вельмі жорсткіх абставін.

Дракахруст: Андрэй, а як вы мяркуеце, ці можна чакаць нейкіх лібэралізацыйных крокаў, хаця б, дарэчы, у рэчышчы пэўнай нармалізацыі адносінаў з Захадам, пра якую вы казалі, ці гэта ўвасабленьне прынцыпу «не дачакаецеся» — ідзем курсам, якім ішлі?

Дынько: Падчас выступу гэтым разам адчувалася менш аптымізму. Адзін раз ён нават адкрыта прызнаў, што існуюць праблемы. Раней ён хутчэй гаварыў з такой дзёрзкасьцю, з аплёмбам, маўляў, вось крытыкавалі нашу мадэль, а цяпер яе ўсе пераймаюць. Цяпер ён прызнаў наяўнасьць праблемаў. Лукашэнка паставіў задачу мадэрнізацыі эканомікі як галоўную задачу заўтрашняга дня. Ён сказаў, што цяпер проста так сродкі выдзяляцца ня будуць, як гэта было раней, падкрэсьліў, што трэба жыць па сродках. Трэба інакш працаваць. Таксама ў пытаньнях дэпутатаў, якія, відаць, цалкам былі ўзгоднены з адміністрацыяй прэзыдэнта, ўжывалася іншая лексыка. Памятаеце, летась ён казаў, што ў нас няма крызісу, а цяпер дэпутаты пыталіся, маўляў, ну, вось цяпер пасьля крызісу... Гэта азначае прызнаньне факту крызісу і эканамічных праблем, якія былі.

Лукашэнка як умелы прапагандыст спрабаваў падаваць як дасягненьні нават самыя праблемныя моманты. Напрыклад, праграму «адраджэньня вёскі». Яна адна з самых капіталаёмістых інвэстыцыйных праграмаў, якая была рэалізавана ў Беларусі. Здаецца, гэта адна з самых правальных праграмаў, і напэўна нездарма Лукашэнка цяпер усё больш гаворыць аб прыходзе прыватнага капіталу на вёску, аб прыватызацыі сельскагаспадарчых прадпрыемстваў.

У эканамічнай частцы пасланьня мне акурат падалося, што ранейшы курс на лібэралізацыю, які быў узяты з пачатку 2000 гадоў, але асабліва ўзмоцнены недзе там з году 2008-2009, пасьля пачатку сусьветнага эканамічнага крызісу, ня ставіцца пад сумненьне і будзе працягвацца. Нават тыя загады, якія былі абвешчаны ў дні пасьля пасланьня ці ў часе пасланьня, гэта пацьвярджаюць. Напрыклад, было абвешчана пра маштабныя ільготы для бізнэсу, які будзе закладацца ці пераводзіцца ў вясковыя мясцовасьці. Гэта вельмі лібэральная эканамічная мера, якую трэба вітаць. Тым больш, я лічу, што менавіта такі крок прывядзе да рэальнага эканамічнага ажыўленьня нашай вёскі, пабудовы там новых вытворчасьцяў, гэта тое, што адбывалася ўжо раней у некаторых мясцовасьцях, дзе разумнейшыя ўлады мясцовыя, але тое, што не было маштабным. Я мяркую, што курс на лібэральныя рэформы ў эканоміцы, праўда, з захаваньнем дзяржаўнага кантролю над асноўнымі сэктарамі эканомікі, захаваецца.

Пратэсты ў Менску і ў Маскве: падабенства і адрозьненьні

Дракахруст: І яшчэ наконт беларуска-расейскіх параўнаньняў. Я маю на ўвазе цяперашнюю хвалю пратэстаў. Тыпалягічна яны выглядаюць вельмі падобнымі на беларускія — гуляньні па Маскве выглядаюць рымэйкам леташніх менскіх акцый «маўклівых воплескаў». Зь іншага боку, паводле ацэнак некаторых назіральнікаў сацыяльны склад расейскіх пратэстоўцаў даволі адрозны ад менскіх — гэта ня толькі дробны бізнэс і асобы свабодных прафэсіяў, але і дваровыя хлопцы, маладыя пралетарыі, кшталту героя стужкі «Брат». Ці ня так? А калі так, то чаму такія адрозьненьні?

Карбалевіч: У Расеі трошкі больш свабоды, чым у Беларусі. Таму, калі гэтая шчыліна зьяўляецца, то ў яе ўціскаюцца ўсе. Я хачу зьвярнуць увагу на разнастайнасьць пратэстнага руху ў Расеі ў палітычным сэнсе. Там аб’ядналіся ўсе: і левыя, і правыя. Гэтая сытуацыя таксама ў чымсьці падобная на беларускую. Аўтарытарны рэжым забараняе ўсялякую дзейнасьць, што, безумоўна, зьяўляецца асновай для аб’яднаньня. Сапраўды ў Расеі адбылося тое, пра што пісала шмат аналітыкаў: на пэўным этапе, калі адбываюцца рынкавыя рэформы, зьяўляецца даволі шырокі пласт людзей, некаторыя называюць гэта сярэдняй клясай, для якой аднаго эканамічнага дабрабыту ўжо мала, патрэбная свабода. Мне падаецца, што гэты якасны пераход цяпер і адбываецца ў Расеі. Так пераход перажылі шмат якія краіны і Азіі, і Лацінскай Амэрыкі — тыя краіны, якія мы называем «тыграмі», ці «драконамі», якія ажыцьцявілі эканамічны рост ва ўмовах аўтарытарных рэжымаў. Але як толькі гэты працэс адбыўся, гэтыя рэжымы пачалі трансфармавацца пад уплывам незадаволенасьці грамадзтва. Таму што на пэўным этапе людзі хочуць свабоды. У Беларусі такая сярэдняя кляса, якая прагаласуе на выбарах супраць Лукашэнкі, пра што кажуць сацыялягічныя апытаньні, магчыма і зьявілася. Але гэтая кляса пакуль не гатовая выходзіць на вуліцу і ажыцьцяўляць рэвалюцыю. У Беларусі гэта вельмі рызыкоўная справа.

Ісаёнак: Існуе адно досыць істотнае адрозьненьне — у Расеі значна багацейшы палітычны спэктар. Расея далей пайшла па шляху разьвіцьця капіталізму, таму там паўсталі моцныя палітычныя незалежныя сілы, напрыклад, прафсаюзы. З аднаго боку, ёсьць тыя, хто незадаволены Пуціным, яны хочуць больш эканамічнай свабоды, а з другога боку ёсьць незадаволеныя Пуціным, якія ад уладаў хочуць супрацьлеглага. Падчас апошніх мітынгаў, калі адна частка грамадзтва ўжо перастала хадзіць на мітынгі, як камяні з вады, падняліся ўльтралевыя і ўльтраправыя арганізацыі. Гэта значыць, прэтэнзіі да кіруючага рэжыму больш шматбаковыя — і справа, і зьлева, і адусюль. А ў нас, калі сярэдняя кляса ня выйдзе, то ніхто ня выйдзе. А ў астатнім можна казаць, што пратэст пакуль не дасьпеў, як і ў нас, што пакуль яшчэ сапраўды шмат людзей падтрымлівае Пуціна, таму наўрад ці рэжым зьнікне ў бліжэйшыя 2-3 гады. У Расеі буржуазны пратэст значна больш эфэктыўны, чым пратэст пралетарскі. Гэтак жа як і ў нас, толькі там ёсьць хоць нейкі пралетарскі пратэст, а ў нас яго пакуль што няма.

Дынько: Тое, што найперш заўважаецца, гэта тое, што беларускія пратэсты былі нашмат больш маштабнымі за пратэсты ў Маскве. Калі браць, напрыклад, статыстычна, то ў нас у сьнежні 2010 году на вуліцу выйшла каля 30 тысяч чалавек. А ў Маскве найбольшая колькасьць людзей, якую ўдалося вывесьці апазыцыі — гэта каля 120 тысяч чалавек. Параўнайце маштабы Менску і Масквы. Насамрэч для Масквы — гэта меншая доля ад насельніцтва. Гэта пры тым, што рэпрэсіі ў Беларусі таксама нашмат мацнейшыя, чым у Расеі. І яшчэ адзін заўважны момант — гэта тое, што ў Беларусі летась «маўклівыя пратэсты» ахапілі ня толькі сталіцу, але і іншыя гарады краіны. А ў Расеі вялізныя рэгіянальныя гарады амаль ніяк не зачэпленыя гэтымі хвалямі пратэстаў у Маскве. Гэта азначае, што, хутчэй за ўсё, грамадзянская супольнасьць Расеі трохі адстае ад беларускай у сваім разьвіцьці і сталеньні.

Але тое, што адбываецца ў Маскве, вельмі натхняе. Страшна радасна за Расею, што там гэты рух нарадзіўся, што ўпершыню за доўгі час грамадзтва дэманструе сваё жаданьне дэмакратыі, жаданьне іншага шляху разьвіцьця, непрыманьне аўтарытарнай мадэлі. Натхняе таксама тое, што ў Расеі зьявілася новае маладое пакаленьне палітычных лідэраў, якія ўзначалілі гэтыя пратэсты — Навальны, Удальцоў. Гэта ўжо не гадаванцы Барыса Ельцына, якія раней узначальвалі расейскую лібэральную апазыцыю і якія былі даволі такія непапулярныя. Вось гэтае зьяўленьне новых лідэраў у Беларусі мы, дарэчы, таксама назіралі ўвесь час.

Гэтае зьяўленьне новых апазыцыйных лідэраў у Расеі дае надзею, што расейская апазыцыя зможа зьяднацца і ня купіцца на паліттэхналёгіі ўладаў, якія спрабуюць яе разьяднаць. Для мяне вельмі эмблематычная фігура Аляксея Навальнага. Гэта чалавек даволі правых, нацыянальных поглядаў, але пры гэтым ён вельмі рацыянальна ставіцца да Захаду. У ранейшай апазыцыі, якая больш была псэўдаапазыцыяй. калі ўзяць Зюганава ці Жырыноўскага, адрозьненьне ад рыторыкі Пуціна было вельмі нязначнае. А новая апазыцыя, нават калі яна трымаецца нейкіх нацыяналістычных альбо левых поглядаў, вельмі рацыянальна ставіцца да гэтай неабходнасьці апоры на Захад у барацьбе за свабоду. Гэта праява новага рэалізму.

Ісаёнак: Наколькі я разумею, гэтая дэманстрацыйная арыентацыя на Захад зьяўляецца даволі значнай праблемай для расейскай апазыцыі. Існуе такі пратэстны зюганаўскі электарат, які зусім ня любіць Пуціна па прычыне дэіндустрыялізацыі краіны і шмат чаго яшчэ. Але па сутнасьці ўлада яго перахапіла, скарыстаўшы арыентацыю апазыцыі на Захад, што спрацавала супраць апазыцыі. Маса людзей галасавала за Пуціна з-за страху перад Захадам. Гэта відавочна для ўсіх. Гэтая дэманстратыўная празаходняя арыентацыя з пункту гледжаньня электаральных працэсаў спрацавала далёка не на апазыцыю.