Неверагодна, але праўдзіва: у наш век бязьлітаснага спадарожнікавага віжаваньня і глябальнай сыстэмы пазыцыянаваньня (GPS) існуюць яшчэ народы на зямлі, якіх зусім не закранула тое, што мы называем сучаснай цывілізацыяй. Што больш, ніхто з прадстаўнікоў сучаснай цывілізацыі пакуль так і не пабачыў у твар прадстаўнікоў гэтых нецывілізаваных народаў. Іхнія жытлы ў непралазных джунглях відаць на некаторых фатаграфіях з космасу, але дайсьці да іх — непад’ёмнае заданьне нават у 21-м стагодзьдзі. Чаму?
Адказ на гэтае пытаньне і на некалькі іншых дае незвычайна цікавы тэкст «Без кантакту» біёляга аховы прыроды (conservation biologist) Джона Тэрбарга, апублікаваны нядаўна ў The New York Review of Books. Тэкст Тэрбарга зьяўляецца водгукам-рэцэнзіяй на кнігу фатографа National Geographic Скота Ўолеса «Непераможаныя: У пошуках апошніх нечапаных плямёнаў Амазоніі».
Тэрбарг, які прафэсійна займаецца выратаваньнем рэдкіх гатункаў расьлінаў і зьвяроў ад выміраньня ў амазонскіх джунглях, ведае таксама шмат пра людзей, якія ў гэтых джунглях памерлі або якраз паміраюць. Знайсьці такіх людзей — нялёгкая справа. Пошукі племені флешэйру («людзі стралы») ў 2002 годзе, якія апісаў у сваёй кніжцы Ўолес, занялі тром дзясяткам чалавек 76 дзён неймаверна цяжкога паходу праз джунглі. Рэч у тым, што «нечапаныя плямёны» жывуць у месцах, да якіх нельга даплыць ніякай лодкай і ў якіх нельга прызямліцца ніякаму верталёту. Трэба ісьці пешшу, здабываць сабе ежу паляваньнем і зважаць, каб ніхто ў такой выправе не параніўся і не захварэў. Бо зраненьне і хвароба ўдзельніка — гэта правал пошукаў. Хворага ці параненага або трэба пакідаць у джунглях на пэўную сьмерць, або адразу вяртацца зь ім да цывілізацыі.
Але насамрэч я не хачу распавядаць пра гэтую экспэдыцыю, якая жытлы флешэйру знайшла, але саміх насельнікаў не пабачыла, бо яны далі драла яшчэ далей у лес, калі зьнюхалі, што да іх ідуць нейкія чужакі. Для мяне больш цікавае тое, што Джон Тэрбарг паведамляе пра палітыку бразыльскай дзяржавы ў адносінах да такіх вось плямёнаў, якія жылі і жывуць па-за цывілізацыяй. У 20-м стагодзьдзі бразыльская дзяржава пераспрабавала тры стратэгіі дачыненьняў з індзейскімі плямёнамі ў Амазоніі.
Калі ў пачатку мінулага стагодзьдзя дзяржава вырашыла правесьці праз джунглі тэлеграфную лінію, была прынятая палітыка асыміляцыі індзейскіх плямёнаў, якія сустракаліся будаўнікам гэтай лініі на іх шляху. Аднак гэтая палітыка не дала пажаданых вынікаў — кантакт з матэрыяльнай культурай цывілізатараў і пэрспэктыва поўнай зьмены жыцьцёвых звычаяў дэмаралізавала індзейцаў. Большасьць зь іх трапіла ў залежнасьць ад алькаголю ды ня здолела прызвычаіцца да правілаў жыцьця, у якім трэба было хадзіць на працу, а не на паляваньне. Індзейцы таксама сталі аб’ектам бязьлітаснай эксплюатацыі з боку цывілізатараў, якія бачылі ў іх другасортны людзкі матэрыял, а не суграмадзян. Дзяржаўную палітыку асыміляцыі суправаджалі забойствы і гвалт над індзейцамі ды захоп іх зямлі тымі бразыльцамі, якія ніякай дзяржавы слухаць не хацелі. А да таго індзейцы масава выміралі ад вірусаў і мікробаў, якія прыйшлі да іх разам з цывілізацыяй. Пакуль імунная сыстэма індзейцаў здолела вытварыць абарону супраць хваробаў белага чалавека, плямёны наогул трацілі па 80% сваёй папуляцыі.
Калі ў 1970-м Бразылія пачала пабудову трансамазонскай аўтастрады, у адносінах да індзейцаў, якія жылі на шляху аўтастрады, была прынятая палітыка перасяленьня. Дзяржаўным чыноўнікам пры дапамозе матэрыяльнага заахвочваньня ўдалося адсяліць шмат плямёнаў у іншыя абшары джунгляў, але і тут залежнасьць ад матэрыяльных рэчаў ды невядомыя раней хваробы давялі пераселеныя плямёны да маральнай і фізычнай дэградацыі.
Цяпер дамінуе погляд, што найлепшым выхадам для абодвух бакоў, якіх разьдзяляе па сутнасьці бяздонная цывілізацыйная прорва, зьяўляецца стварэньне дзяржаўных рэзэрвацыяў для бразыльскіх абарыгенаў. Інакш кажучы, прапануюць некаторыя, трэба выдзеліць зоны ў джунглях, у якія быў бы забаронены ўступ якому-колечы чалавеку з сучаснай цывілізацыі, і пільнаваць, каб ніхто не чапаў індзейцаў — хай жывуць, як хочуць; а калі ня хочуць, дык хай паміраюць, а дзяржаве няма да гэтага ніякай справы. Калі нават дапусьціць, што магчыма утрымаць індзейцаў у поўнай ізаляцыі ад цывілізацыі, то ўзьнікае маральная дылема: а ці добрая гэта рэч, калі людзей трымаюць у «гістарычным запаведніку», як мінімум тысячу гадоў ззаду часу, які цячэ для астатняга чалавецтва?
Чытаючы тэкст Джона Тэрбарга пра бразыльскіх індзейцаў, я раптам згадаў паэмку Мікалая Някрасава з 1864 году. Чыталі?
Видишь, стоит, изможден лихорадкою,
Высокорослый, больной белорус:
Губы бескровные, веки упавшие,
Язвы на тощих руках,
Вечно в воде по колено стоявшие
Ноги опухли; колтун в волосах;
Ямою грудь, что на заступ старательно
Изо дня в день налегала весь век...
Ты приглядись к нему, Ваня, внимательно:
Трудно свой хлеб добывал человек!
Не разогнул свою спину горбатую
Он и теперь еще: тупо молчит
И механически ржавой лопатою
Мерзлую землю долбит!
Вось вам трансамазонская сытуацыя ў беларускім варыянце, так бы мовіць. Расейскі цывілізатар з вакна цягніка паглядае на беларускага абарыгена. Прытым, трэба выразна адзначыць, гэта погляд спачувальны і гуманны:
Эту привычку к труду благородную
Нам бы не худо с тобой перенять...
Благослови же работу народную
И научись мужика уважать.
Сумнеўна, ці пасьля папярэдняга апісаньня зьнешнасьці ў чытача ўзьнікне ахвота паважаць самога суб’екта. У мяне дык дакладна ня ўзьнікла, хоць сам я — мужыцкае дзіця. Але рэч тут ня ў гэтым. Мяне займае пытаньне: а што насамрэч мог прапанаваць расейскі цывілізатар беларускаму мужыку-дахадзягу ў палове 19-га стагодзьдзя, акрамя асыміляцыі ў сваю культуру і мову? Перасяленьне? Рэзэрвацыю?
Я разумею, што нельга параўноўваць культурна-цывілізацыйнага разрыву паміж амазонскімі індзейцамі і сучаснай цывілізацыяй з разрывам паміж беларускім мужыком і расейскім паэтам у сярэдзіне 19-га стагодзьдзя. Гэта дзьве розныя розьніцы. Але на ўзроўні мэтафары — гэта, так сказаць, вельмі ўжо падобныя розьніцы.
Рэч у тым, што згаданыя мною амазонскія індзейцы і цывілізаваныя бразыльцы жывуць як бы адначасова, але — у розных часавых сыстэмах ці каардынатах. Не іначай было і зь беларускім мужыком з рыдлёўкай ды расейскім паэтам у цягніку ў сярэдзіне 19-га стагодзьдзя. Паэт жыў ужо ў нармальным гістарычным часе, у якім мы жывем сёньня. Мужык яшчэ жыў у часе, які вызначаўся не надрукаваным календаром, а рытмам прыроды, рытмам свайго палескага балота або яшчэ нейкага іншага адпаведніка бразыльскіх джунгляў. Для беларускага мужыка ў палове 19-га стагодзьдзя беларускай гісторыі як такой пакуль не існавала. Або яна ўжо і пачалася, але, як заўважыў культуроляг Ігар Бабкоў у сваёй шчымлівай мэтафары, была для мужыка ўсяго «сном, які сьніўся нікому».
Карацей, асыміляцыя беларускага мужыка была тады ня толькі непазьбежнай, але, з гледзішча хады гісторыі і цывілізацыі, пажаданай.
Яна не адбылася тады дашчэнту, бо расейская імпэрыя мела да халеры і расейскіх мужыкоў, якія таксама не зусім пасьпявалі за хадою гісторыі, а таму ў дзяржаўных чыноўнікаў проста не хапала магутнасьцяў, каб асыміляваць усіх адразу.
У пазьнейшыя часы беларусаў дзяржава не перасяляла, але нешта накшталт рэзэрвацыяў старалася ствараць, рыхтык як Бразылія сваім індзейцам. Не на палескіх балотах, а ў горадзе. Пад такімі назвамі, як Саюз пісьменьнікаў БССР, напрыклад. Сапраўдная гісторыя працякала па-за такімі рэзэрвацыямі. І беларусы ніколі за гэтай гісторыяй не пасьпявалі. Ні ў дзесяцігодзьдзі так званай беларусізацыі ў 1920-х, ні ў няпоўнай першай палове 1990-х.
Яшчэ раз вернемся да Джона Тэрбарга. Ён падсумоўвае свой тэкст пра бразыльскіх індзейцаў перакананьнем, што з трох дарогаў — асыміляцыі, перасяленьня і ізаляцыі — на ягоную думку, найбольш пэрспэктыўнай і гуманнай зьяўляецца ўсё ж асыміляцыя абарыгенаў у агульнанацыянальнай бразыльскай культуры на базе бразыльскага варыянту партугальскай мовы.
Што застаецца беларусам — змагацца за стварэньне беларускамоўнай рэзэрвацыі ў расейскамоўным моры ці, можа, пастарацца выкарыстаць моўную асыміляцыю на сваю карысьць? То бок, пастарацца зрабіць так, як зрабілі са сваёй асыміляцыяй ірляндцы, якія насамрэч не асыміляваліся ў ангельскай мове, а асымілявалі ангельскую мову для сябе. У беларусаў дзеля такой асыміляцыі ёсьць, як і ў ірляндцаў, найважнейшае — свая дзяржава. І ўсе мы ведаем, што Лукашэнка ўсё ж ня вечны. А таму сёньняшняя пэрспэктыва значна сьвятлейшая, чым тая, якую бачыў перад сабою беларускі мужык з рыдлёўкай у сярэдзіне 19-га стагодзьдзя.
Адказ на гэтае пытаньне і на некалькі іншых дае незвычайна цікавы тэкст «Без кантакту» біёляга аховы прыроды (conservation biologist) Джона Тэрбарга, апублікаваны нядаўна ў The New York Review of Books. Тэкст Тэрбарга зьяўляецца водгукам-рэцэнзіяй на кнігу фатографа National Geographic Скота Ўолеса «Непераможаныя: У пошуках апошніх нечапаных плямёнаў Амазоніі».
Тры дарогі для іх
Тэрбарг, які прафэсійна займаецца выратаваньнем рэдкіх гатункаў расьлінаў і зьвяроў ад выміраньня ў амазонскіх джунглях, ведае таксама шмат пра людзей, якія ў гэтых джунглях памерлі або якраз паміраюць. Знайсьці такіх людзей — нялёгкая справа. Пошукі племені флешэйру («людзі стралы») ў 2002 годзе, якія апісаў у сваёй кніжцы Ўолес, занялі тром дзясяткам чалавек 76 дзён неймаверна цяжкога паходу праз джунглі. Рэч у тым, што «нечапаныя плямёны» жывуць у месцах, да якіх нельга даплыць ніякай лодкай і ў якіх нельга прызямліцца ніякаму верталёту. Трэба ісьці пешшу, здабываць сабе ежу паляваньнем і зважаць, каб ніхто ў такой выправе не параніўся і не захварэў. Бо зраненьне і хвароба ўдзельніка — гэта правал пошукаў. Хворага ці параненага або трэба пакідаць у джунглях на пэўную сьмерць, або адразу вяртацца зь ім да цывілізацыі.
Але насамрэч я не хачу распавядаць пра гэтую экспэдыцыю, якая жытлы флешэйру знайшла, але саміх насельнікаў не пабачыла, бо яны далі драла яшчэ далей у лес, калі зьнюхалі, што да іх ідуць нейкія чужакі. Для мяне больш цікавае тое, што Джон Тэрбарг паведамляе пра палітыку бразыльскай дзяржавы ў адносінах да такіх вось плямёнаў, якія жылі і жывуць па-за цывілізацыяй. У 20-м стагодзьдзі бразыльская дзяржава пераспрабавала тры стратэгіі дачыненьняў з індзейскімі плямёнамі ў Амазоніі.
Калі ў пачатку мінулага стагодзьдзя дзяржава вырашыла правесьці праз джунглі тэлеграфную лінію, была прынятая палітыка асыміляцыі індзейскіх плямёнаў, якія сустракаліся будаўнікам гэтай лініі на іх шляху. Аднак гэтая палітыка не дала пажаданых вынікаў — кантакт з матэрыяльнай культурай цывілізатараў і пэрспэктыва поўнай зьмены жыцьцёвых звычаяў дэмаралізавала індзейцаў. Большасьць зь іх трапіла ў залежнасьць ад алькаголю ды ня здолела прызвычаіцца да правілаў жыцьця, у якім трэба было хадзіць на працу, а не на паляваньне. Індзейцы таксама сталі аб’ектам бязьлітаснай эксплюатацыі з боку цывілізатараў, якія бачылі ў іх другасортны людзкі матэрыял, а не суграмадзян. Дзяржаўную палітыку асыміляцыі суправаджалі забойствы і гвалт над індзейцамі ды захоп іх зямлі тымі бразыльцамі, якія ніякай дзяржавы слухаць не хацелі. А да таго індзейцы масава выміралі ад вірусаў і мікробаў, якія прыйшлі да іх разам з цывілізацыяй. Пакуль імунная сыстэма індзейцаў здолела вытварыць абарону супраць хваробаў белага чалавека, плямёны наогул трацілі па 80% сваёй папуляцыі.
Калі ў 1970-м Бразылія пачала пабудову трансамазонскай аўтастрады, у адносінах да індзейцаў, якія жылі на шляху аўтастрады, была прынятая палітыка перасяленьня. Дзяржаўным чыноўнікам пры дапамозе матэрыяльнага заахвочваньня ўдалося адсяліць шмат плямёнаў у іншыя абшары джунгляў, але і тут залежнасьць ад матэрыяльных рэчаў ды невядомыя раней хваробы давялі пераселеныя плямёны да маральнай і фізычнай дэградацыі.
Цяпер дамінуе погляд, што найлепшым выхадам для абодвух бакоў, якіх разьдзяляе па сутнасьці бяздонная цывілізацыйная прорва, зьяўляецца стварэньне дзяржаўных рэзэрвацыяў для бразыльскіх абарыгенаў. Інакш кажучы, прапануюць некаторыя, трэба выдзеліць зоны ў джунглях, у якія быў бы забаронены ўступ якому-колечы чалавеку з сучаснай цывілізацыі, і пільнаваць, каб ніхто не чапаў індзейцаў — хай жывуць, як хочуць; а калі ня хочуць, дык хай паміраюць, а дзяржаве няма да гэтага ніякай справы. Калі нават дапусьціць, што магчыма утрымаць індзейцаў у поўнай ізаляцыі ад цывілізацыі, то ўзьнікае маральная дылема: а ці добрая гэта рэч, калі людзей трымаюць у «гістарычным запаведніку», як мінімум тысячу гадоў ззаду часу, які цячэ для астатняга чалавецтва?
Дзьве дарогі для нас
Чытаючы тэкст Джона Тэрбарга пра бразыльскіх індзейцаў, я раптам згадаў паэмку Мікалая Някрасава з 1864 году. Чыталі?
Видишь, стоит, изможден лихорадкою,
Высокорослый, больной белорус:
Губы бескровные, веки упавшие,
Язвы на тощих руках,
Вечно в воде по колено стоявшие
Ноги опухли; колтун в волосах;
Ямою грудь, что на заступ старательно
Изо дня в день налегала весь век...
Ты приглядись к нему, Ваня, внимательно:
Трудно свой хлеб добывал человек!
Не разогнул свою спину горбатую
Он и теперь еще: тупо молчит
И механически ржавой лопатою
Мерзлую землю долбит!
Вось вам трансамазонская сытуацыя ў беларускім варыянце, так бы мовіць. Расейскі цывілізатар з вакна цягніка паглядае на беларускага абарыгена. Прытым, трэба выразна адзначыць, гэта погляд спачувальны і гуманны:
Эту привычку к труду благородную
Нам бы не худо с тобой перенять...
Благослови же работу народную
И научись мужика уважать.
Сумнеўна, ці пасьля папярэдняга апісаньня зьнешнасьці ў чытача ўзьнікне ахвота паважаць самога суб’екта. У мяне дык дакладна ня ўзьнікла, хоць сам я — мужыцкае дзіця. Але рэч тут ня ў гэтым. Мяне займае пытаньне: а што насамрэч мог прапанаваць расейскі цывілізатар беларускаму мужыку-дахадзягу ў палове 19-га стагодзьдзя, акрамя асыміляцыі ў сваю культуру і мову? Перасяленьне? Рэзэрвацыю?
Я разумею, што нельга параўноўваць культурна-цывілізацыйнага разрыву паміж амазонскімі індзейцамі і сучаснай цывілізацыяй з разрывам паміж беларускім мужыком і расейскім паэтам у сярэдзіне 19-га стагодзьдзя. Гэта дзьве розныя розьніцы. Але на ўзроўні мэтафары — гэта, так сказаць, вельмі ўжо падобныя розьніцы.
Рэч у тым, што згаданыя мною амазонскія індзейцы і цывілізаваныя бразыльцы жывуць як бы адначасова, але — у розных часавых сыстэмах ці каардынатах. Не іначай было і зь беларускім мужыком з рыдлёўкай ды расейскім паэтам у цягніку ў сярэдзіне 19-га стагодзьдзя. Паэт жыў ужо ў нармальным гістарычным часе, у якім мы жывем сёньня. Мужык яшчэ жыў у часе, які вызначаўся не надрукаваным календаром, а рытмам прыроды, рытмам свайго палескага балота або яшчэ нейкага іншага адпаведніка бразыльскіх джунгляў. Для беларускага мужыка ў палове 19-га стагодзьдзя беларускай гісторыі як такой пакуль не існавала. Або яна ўжо і пачалася, але, як заўважыў культуроляг Ігар Бабкоў у сваёй шчымлівай мэтафары, была для мужыка ўсяго «сном, які сьніўся нікому».
Карацей, асыміляцыя беларускага мужыка была тады ня толькі непазьбежнай, але, з гледзішча хады гісторыі і цывілізацыі, пажаданай.
Яна не адбылася тады дашчэнту, бо расейская імпэрыя мела да халеры і расейскіх мужыкоў, якія таксама не зусім пасьпявалі за хадою гісторыі, а таму ў дзяржаўных чыноўнікаў проста не хапала магутнасьцяў, каб асыміляваць усіх адразу.
У пазьнейшыя часы беларусаў дзяржава не перасяляла, але нешта накшталт рэзэрвацыяў старалася ствараць, рыхтык як Бразылія сваім індзейцам. Не на палескіх балотах, а ў горадзе. Пад такімі назвамі, як Саюз пісьменьнікаў БССР, напрыклад. Сапраўдная гісторыя працякала па-за такімі рэзэрвацыямі. І беларусы ніколі за гэтай гісторыяй не пасьпявалі. Ні ў дзесяцігодзьдзі так званай беларусізацыі ў 1920-х, ні ў няпоўнай першай палове 1990-х.
Асыміляцыя, але якая?
Яшчэ раз вернемся да Джона Тэрбарга. Ён падсумоўвае свой тэкст пра бразыльскіх індзейцаў перакананьнем, што з трох дарогаў — асыміляцыі, перасяленьня і ізаляцыі — на ягоную думку, найбольш пэрспэктыўнай і гуманнай зьяўляецца ўсё ж асыміляцыя абарыгенаў у агульнанацыянальнай бразыльскай культуры на базе бразыльскага варыянту партугальскай мовы.
Што застаецца беларусам — змагацца за стварэньне беларускамоўнай рэзэрвацыі ў расейскамоўным моры ці, можа, пастарацца выкарыстаць моўную асыміляцыю на сваю карысьць? То бок, пастарацца зрабіць так, як зрабілі са сваёй асыміляцыяй ірляндцы, якія насамрэч не асыміляваліся ў ангельскай мове, а асымілявалі ангельскую мову для сябе. У беларусаў дзеля такой асыміляцыі ёсьць, як і ў ірляндцаў, найважнейшае — свая дзяржава. І ўсе мы ведаем, што Лукашэнка ўсё ж ня вечны. А таму сёньняшняя пэрспэктыва значна сьвятлейшая, чым тая, якую бачыў перад сабою беларускі мужык з рыдлёўкай у сярэдзіне 19-га стагодзьдзя.
