«Мы зайздросьцілі тым, хто ў Германіі...»

За савецкім часам пра гэта мала хто важыўся гаварыць адкрыта. Бо пераможцаў ня судзяць. Бо як можна гаварыць нешта кепскае пра партызан у рэспубліцы-партызанцы! Але сёньня, калі сьведкам тых падзей даўно за восемдзесят, яны ўсё часьцей хочуць выказаць набалелае.

Паралельна Даўгінаўскаму тракту, у раёне Ільлі, праз закінутыя палеткі ідзе пустынная грунтовая дарога. Да вайны ўздоўж гэтай дарогі стаялі шматлюдныя вёскі. Любча, Старынкі, Боркі. Цяпер на месцы тых вёсак — бэтонныя абэліскі з імёнамі загінулых. У красавіку 1943-га году немцы сумесна з паліцаямі наладзілі экспрапрыяцыю харчоў у насельніцтва. Сабралі цэлы абоз з гавяды. Абоз быў адбіты партызанскім атрадам імя Фрунзэ. Пасьля чаго 5 траўня 43-га чатыры вёскі разам з жыхарамі былі спаленыя. Боркі, Любча, Старынкі, Брыгідава.

Жыхарка Навасёлак Тацяна Спэцыян, невысокая, поўная жыцьця кабета магла загінуць у той час. Але разам зь іншымі вяскоўцамі перачакала карную акцыю ў лесе. Яе жыцьцярадасны голас зусім ня вяжацца з тымі жудаснымі карцінамі, якія яна апісвае.

— А ведаеце, як з малымі дзяцьмі? Ніхто ж не хацеў сядзець. А яно раве. Я помню, Пашкевіч... Дзіця раве. А ён: «Душы ты яго!» Ну дзе ж матка адважыцца задушыць дзіця? А яно плача, дзіцянё, у тым лесе. Раскладзем агонь. Есьці ж трэба. Тут самалёт ляціць. Тут жа тушаць гэты агонь. Каб самалёт ня ўбачыў. А як гарэла ўсё... Дзе той Краменец, а пылок ляцеў. Ад вёсак. Як Брыгідава гарэла. Аж пылок ляцеў. Тады ж Жэнька Саўчанка ўцякла. Сагналі ў пуню ў Брыгідаве іх паліць. Яна з маткай стаяла. З аўтамата матку адразу забілі. А яны па ходу дыму выскачылі, уцяклі. Гэта Жэня, мая равесьніца.

— Гэта вы хаваліся падчас...

— Блякады. Як палілі вёскі.

— Што значыць — душыць дзіця?

— Ну, што плача. Каб ня чулі. Блякада ж ідзе па лесе. Загадваў жонцы, каб душыла. Ды дзе ж? Рот не заткнеш.

— Каго-небудзь зь дзяцей задушылі ці не? Падчас гэтай аблавы?

— Не. Толькі партызаны выбілі дзевяць душ у нас у вёсцы. За што? А хто ведае — за што... Яны ж панапіваюцца. П’яныя прыйдуць і варочаюць. Мама мая ніколі не распраналася. Толькі ляжа спаць, б’юць у дзьверы. Помню, у нас быў бітончык з салам, на дзесяць літраў. У студню кінулі. І што думаеш? Дасталі.

Вось табе і паварот. Цётка, якая магла загінуць у полымі, з большай крыўдай успамінае партызан.

— Тут жа ж яшчэ такія ў вёсцы былі — «Во, ідзі, у гэтага там ёсьцека». А самі стаяць, слухаюць, што там робіцца.

— Адзін аднаго падстаўлялі.

— Былі і гэткія. Давай сьпірт. Прыйдуць і душаць. А дзе яго ўзяць, калі яго нямашака? Была цэлая сьцежка канюшыны. І там таксама было сала схавана. Дык загадалі, усю гэтую канюшыну бацька мой варочаў. А тады пятлю на шыю.

— Пятлю на шыю? Бацьку?

— Так. Хрысьціся апошні раз, прызнавайся. Але ж не павесілі. Пусьцілі. «Вешайце, дзе я вам вазьму той сьпірт?»

У Навасёлкі я прыехаў па запрашэньні Аляксандра Раткевіча, мясцовага жыхара, краязнаўцы, які хоча, каб дэталі тых трагедыяў сьведкі не забралі з сабой у невараць. Мы ідзем з Аляксандрам па лесе, дзе партызанскія зямлянкі падтрымліваюць у належным стане.

— Я хачу вярнуць гэтую памяць. Каб хоць часткова была тут не маскоўская праўда, а менавіта тое, што было на самой справе. Партызаны ваявалі цудоўна. А хто іх карміў, хто іх абуваў, хто іх абаграваў — ні слова пра гэта гісторыя ня кажа. І дзе яна, сацыяльная справядлівасьць? Гэтыя ваявалі. Як ваявалі? Аўтаматы бралі і да сьценкі ўсіх ставілі. А хто іх падтрымліваў? Насельніцтва. Пра іх забылі. Партызанам ордэны, машыны, санаторыі розныя. Усе ільготы. А гэтыя, хто цярпеў і мучыўся, яны нічога ня маюць. Ні пашаны, нічога.

Але вернемся да расповедаў спадарыні Спэцыян. У 44-м партызаны ўжо цалкам кантралявалі навакольле.

— Усё абабралі тут, ужо не было чаго браць. Стала спакойна, як ужо стаў атрад партызан у вёсцы. У нашай хаце была рэдакцыя. Газэты друкавалі. І я яшчэ дапамагала рэзаць ім гэтыя паперкі. Пішуць там — «вось столькі і столькі забілі партызаны». А як яны прыгналі дзьвюх баб. Я сама бачыла, як адна тапілася ў студні. Хата была ў іх арыштанцкая. Пільнуюць. Гляджу, гэтая баба толькі — бух! у студню. Толькі чорная спадніца — шых! І паляцела ў студню. Яе хочуць выцягнуць, а яна сябе хоча зачапіць за шыю. Ня мёд, мусіць жа. Выцягнулі. А тады ўжо зьнікла. Глядзім, ужо няма. Пэўна, забілі дзесьці.

— А што гэта за арыштанткі такія?

— Злавілі каля Ільлі і прыгналі. «Можа, — кажуць, — у Ільлю да немцаў хадзілі». Тыя, можа, дзе і ішлі там. Ня будзе ж чалавек сядзець у хаце.

— Дык харошыя партызаны хоць былі?

— А чорт іх ведае, якія яны былі там харошыя. Басата. Гарэлку ім выганяць, а яны едуць п’яныя. А што п’янаму? Трах-трах — і забіў. Але як пабілі гэтых Прайцісёнкавых. Дзевяць душ, падумайце! Мужык з жонкай і брат быў нежанаты. Астатнія дзеці былі. Майго ўзросту і астатнія. Яе брат у Батурыне жыў. Дык быццам ён быў зьвязаны зь немцамі. Балбаталі так, а хто там ведае. Дык пры чым сястра? Ты ідзі яго і бяры, калі ён вінаваты.

— Усю сям’ю?

— Усю сям’ю, дзевяць душ. Ой, як страшна было. Як тата казаў, поўная хата была крыві. Мая равесьніца, Марыся, дык пад ложкам падушкай закрывалася. Ляжала. Усё роўна забілі. У калысцы яшчэ быў хлопчык. Пабілі. Усіх паднялі на ногі мужчын. Каб за ноч убралі. Як дроў наклалі на воз. Яны ж тут і пахаваныя.

— Расстралялі дзевяць чалавек, сям’ю разам зь немаўлятам. А прозьвішча тых, каго забілі?

— Мардас фамілія іхная.

Ванда Васільеўна Альшэўская, старая з прыгожым адкрытым тварам, дзяцінства правяла ў вёсцы Альховікі. У яе ёсьць свая гісторыя расправы над нявіннымі людзьмі. Ня менш страшная.

— Я і брахаць не хачу, і не хачу хваліць іх. Вельмі нацярпеліся. Вельмі. Абіралі да нітачкі ўсё. Кароўку вадзілі ў Альховічы, там гарнізон стаяў нямецкі. Баранчыка з сосачкі кармілі. Прыйшлі ноччу, перарэзалі горлачка баранчыку. Плакалі. Яшчэ і сёстры малыя былі. Прасілі. За ногі, галаву адрэзалі гэтаму ягняці і забралі. Не паважаю. Не хвалю і не паважаю.

— Ну, нікога не забілі?

— Сям’ю выбілі ў Каранёве. Сям’ю Алешука. Іхны дзядзька быў войтам. З-за дзядзькі ўсю сямейку. Зь дзецьмі. Мужа, жонку, матку, сына. Чатыры труны выносілі. Дзьве дзяўчынкі ляжалі на ложку. Чатыры тыдні было хлопчыку, ляжаў у калысцы. Усю калыску сьсеклі кулямі, а да дзіцяці не дакранулася куля. А дзьве дзяўчынкі, якія на ложку спалі, дык адной праз рот зубы вырвала і руку адарвала. А другой куля ў баку захрасла. Але засталіся жывыя.

— І хлопчык выжыў. А хто гэта рабіў? Памяць не засталася? Канкрэтны чалавек.

— Хто ж іх ведае? Прыйшлі ноччу. Татка быў у Нямеччыне, маці на вечы была. Заляцеліся. «Хто хазяйка?» Абазвалі словамі вульгарнымі. «Глядзі. Калі хоць адна душа выйдзе з хаты, калі будзем назад ісьці, і цябе заб’ем, і ўсіх пакладзем».

— Гэта падчас гэтай акцыі?

— Ой, як жа мы баяліся. Дык хто быў з гэтага канца, усё адно не паслухалі, паўцякалі. А ў гэты канец ужо пабаяліся ісьці. Сядзім, чуем толькі — пах, пах. І бягом. А мы ўзялі лямпу затушылі і сядзелі безь сьвятла. Думалі — залятуць. Але як ляцелі, так і паляцелі. А тады ідзе сусед празь некалькі хвілін. «Ніначка! Што робіцца! Усю Паўлюкову сямейку забілі».

— А як іх прозьвішча было?

— Альшукі. Я зайздросьціла тым, хто ў Германіі. Яны гавораць, што пацярпелі. Але ёсьць за што. Атрымалі маркі, па сваім раёне дарога бясплатная. А мы гаравалі. Ня дай Бог. Дзьвюм уладам падпарадкоўваліся. Дай Бог, каб мае дзеткі, унукі і праўнукі жылі і гэтага ня бачылі.

Мае суразмоўцы добра памятаюць прозьвішчы ахвяраў. Але ня могуць назваць імёны іх катаў. Вядома, што пераможцаў ня судзяць. Што калі ідзе глябальная вайна паміж сіламі дабра і зла, магчымыя памылкі. Але пры чым тут дзеці? Дзеля чаго загінулі дзеці? І няўжо ў кіраўніцтве партызанскіх брыгад нічога пра гэта ня ведалі? Пытаньне, якое чакае сур’ёзнага дасьледаваньня. А мы з Аляксандрам Раткевічам тым часам едзем у вёску Чарвякі. Якая цудам ацалела падчас той карнай апэрацыі.