Чаму незадаволенасьць не перарастае ў пратэст?

Чаму Народны сход быў такі нешматлюдны? Гэта вынік памылак апазыцыі ці вынік сытуацыі? Ад чаго залежыць і чым вымяраецца гатовасьць людзей да пратэсту? Над гэтымі пытаньнямі ў “Праскім акцэнце” разважаюць аглядальнік нашага радыё Валер Карбалевіч, сацыёляг прафэсар Алег Манаеў і палітоляг Юры Чавусаў.

Дракахруст: У гэтую суботу па ўсёй Беларусі прайшла акцыя Народны сход. Паводле арганізатараў у акцыі ўзялі ўдзел па краіне 2000 чалавек, зь іх 600 – у Менску.

Нагадаю, гэтую акцыю рыхтавалі 4 месяцы, салідарнасьць зь ёй выказалі асноўныя апазыцыйныя сілы краіны. З другога боку, эканамічны крызіс не сьціхае, у верасьні адбылася чарговая балючая дэвальвацыя, паводле незалежных сацыялягічных апытаньняў давер да ўлады – нізкі як ніколі.

А вынік народнага сходу атрымаўся вось такі. Чаму?

Карбалевіч: Некаторыя прычыны ляжаць на паверхні: гэта і страх, і кепскае надвор'е. Але ёсьць і больш глыбокія прычыны таго, што гэтая акцыя атрымалася такой сьціплай. Дарэчы, апошнім часам праваліліся і акцыі "стоп--бэнзін", і маўклівыя акцыі кампаніі «Рэвалюцыя праз сацыяльную сетку». І гэта пэўна невыпадкова.

Грамадзтва ня бачыць альтэрнатывы. Ня бачыць альтэрнатывы ні ў
выглядзе нейкага новага прыцягальнага альтэрнатыўнага сацыяльнага праекту, больш прывабнага, чым праект Лукашэнкі, ні ў выглядзе арганізацыі, якая карыстаецца даверам і заклікае да пратэсту, ні ў выглядзе аўтарытэтнага лідэра.

Ёсьць і больш глыбокая прычына. Беларусы – людзі прагматычныя. Яны ня вераць, што вулічны пратэст ёсьць сродак узьдзеяньня на ўладу. Пра гэта кажуць і зборшчыкі подпісаў за Народны сход.

Застаецца толькі рэвалюцыя. А да гэтага грамадзтва не гатовае і ня верыць у яе магчымасьць. Грамадзтва сасьпела, каб прагаласаваць на выбарах супраць Лукашэнкі, але не сасьпела да рэвалюцыі.

Зьвярніце ўвагу, самыя масавыя акцыі апошнія гады адбываліся ў дзень прэзыдэнцкіх выбараў. Гэта было і ў 2006 годзе, і ў 2010 годзе. Летась перад выбарамі былі спробы арганізаваць вулічныя акцыі, гэта спрабаваў і Някляеў, і іншыя кандыдаты, аднак масавымі яны ня сталі.

А вось 19-га людзі выйшлі, бо бачылі магчымасьць на нешта паўплываць – на правільны падлік галасоў, на тое, каб быў другі тур.

Арганізатары Народнага сходу ня вельмі дакладна фармулявалі менавіта практычны, прагматычны сэнс мерапрыемства. Выйдзем, заявім пратэст. І што? Ня быў сфармуляваны дакладны альгарытм дзеяньняў.

Дракахруст: Алег, паводле дадзеных НІСЭПД давер да Аляксандра Лукашэнкі, гатовасьць галасаваць за яго вельмі нізкія, як ніколі за 17 гадоў яго кіраваньня. А на вуліцу выходзіць так мала людзей.

Валер казаў пра тое, што няма прывабнай альтэрнатывы. Але якая такая прывабная альтэрнатыва бэн Алі і Мубараку была ў Тунісе і Эгіпце гэтай зімой? Ды ніякай. Але людзі там на вуліцы выйшлі. А ў Беларусі ня выйшлі. Чаму?

Манаеў: Ну, да такой ступені, як у арабскіх краінах, беларускае грамадзтва яшчэ не дасьпела. Сапраўды паводле апытаньняў шмат людзей незадаволеныя, і ўзьнікае пытаньне, чаму яно не выяўляецца ў масавых пратэстах.
Але трэба разумець, з каго складаюцца гэтыя незадаволеныя, якіх цяпер прыблізна тры чвэрці. Чвэрць ад ўсяго насельніцтва – гэта тыя, якія заўсёды былі супраць, гэта ўстойлівы антылукашэнкаўскі электарат з 1994 году. Падмурак незадаволенасьці гэтых людзей – каштоўнасны, гэтыя людзі вызнаюць іншыя каштоўнасьці, хаця і не аднолькавыя – гэта дэмакратыя, рынкавая эканоміка, вяршэнства закону, незалежнасьць. І на гэтую групу людзей ня надта ўплывае тое, што раней заробак быў 50 даляраў, а летась – 500.

А вось астатнія ў гэтых трох чвэрцях незадаволеных – гэта хто? Гэта зусім іншыя людзі. Значная частка зь іх да апошняга часу былі за Лукашэнку, за тое жыцьцё, якое было на працягу 17 гадоў, ці тыя, хто вагаўся.

Іх незадавальненьне заснаванае не на каштоўнасьцях, а на рэаліях бягучага жыцьця: было 500 баксаў ці больш – было добра, адпачывалі хто ў Турэччыне, хто ў Баўгарыі, хто ў Крыме. Няма цяпер гэтага – значыць кепска.

З гэтай незадаволенай часткай беларускага соцыюму трэба размаўляць зусім іншай мовай і лёзунгамі. І ня трэба яе надта пераацэньваць. Калі ўявіць сабе гіпатэтычную сытуацыю, а яна ў прынцыпе рэальная, што ўлада знойдзе сродкі, каб заткнуць гэтыя дзіркі, то можа ня ўсе гэтыя людзі, але значная частка зь іх вернецца назад – да падтрымкі Лукашэнкі ці да пазыцыі ваганьня.

Дракахруст: Юры, у жніўні вы пісалі, што ідэя Народнага сходу – гэта ня проста правядзеньне яшчэ аднаго мітынгу ці сэрыі мітынгаў у розных гарадах, гэта спосаб самаарганізацыі грамадзтва, стварэньне сеткі самадзейных структур па ўсёй краіне. Ці атрымалася гэта? Можа, вонкавы вынік – колькасьць людзей на плошчы – гэта вяршыня айсбэргу, можа, кампанія ўсё ж мела плён?

Чавусаў: Схема мясцовых сходаў сапраўды больш спрыяльная лякальным ініцыятывам. Лякальныя сходы пад'езду, двара, вуліцы – гэта тое, пад што такі фармат падыходзіць. Менш ён падыходзіць да арганізацыі такіх агульнанацыянальных сходаў.

Відавочна, што ў маштабах Менску сход, які адбыўся на Бангалоры, наўрад ці цягне на легітымны агульнагарадзкі сход, гэта хутчэй сход традыцыйных прыхільнікаў апазыцыі.

Апазыцыя скарысталася фарматам мясцовага сходу, але ў гэтым фармаце правяла хутчэй традыцыйную апазыцыйную акцыю: накачваньне мускулаў у пэрыяд паміж выбарамі, шыхтаваньне сваіх актывістаў і наданьне ім пазытыву напярэдадні новага палітычнага сэзону 2012 году.

У чэрвені, калі ішлі дыскусіі наконт кастрычніцкага Народнага сходу, арганізатары
абяцалі нам ледзь не рэвалюцыю. Яны аказаліся закладнікамі таго посьпеху акцыі "Рэвалюцыя праз сацыяльную сетку". Там была вялікая роля масавай інфармацыі. СМІ на фоне "маўклівых" акцый пыталіся ў Івашкевіча і іншых арганізатараў Народнага сходу – а чаму так позна, грамадзтва ж ужо сасьпела, людзі самі выходзяць на вуліцу, апазыцыя, станавіцеся ў авангардзе і бярыце ўладу.

І залежныя ад меркаваньняў незалежных аналітыкаў апазыцыйныя палітыкі ўзялі на ўзбраеньне гэтую рэвалюцыйную рыторыку, хаця насамрэч ня ставілі перад сабой такой мэты.

Ёсьць пэўнае расчараваньне тых людзей, якія летнія лёзунгі ўспрынялі за сапраўдную мэту правядзеньня гэтай акцыі.

Ёсьць таксама момант канкурэнцыі ўнутры апазыцыйнага лягеру, і насамрэч ня ўсе партыі і арганізацыі, якія фармальна падтрымалі правядзеньне Народнага сходу, уключыліся ў яе актыўна.

Арганізатары імкнуцца скарыстаць досьвед "Рэвалюцыі праз сацыяльную сетку", калі на першую акцыю нехта выйшаў, але СМІ яе практычна праігнаравалі. На другую-трэцюю акцыю людзей выходзіла ўжо больш. А на акцыю 3 ліпеня з боку СМІ была скіраваная такая ўвага, што міжнародныя тэлеканалы дасылалі сваіх карэспандэнтаў у Беларусь, каб паглядзець, якая плошча Тахрыр узьнікае ў нашым рэгіёне.

Арганізатары Народнага сходу прызначылі наступную акцыю на лістапад. Паглядзім, ці атрымаецца ў іх раскруціць падобны махавік.

Дракахруст: Адно інтэрнэт-выданьне пракамэнтавала падзеі 8 кастрычніка наступным чынам: "Палітычны тэрор і надвор'е не далі магчымасьці сабрацца на плошчах дзясяткам тысяч прыхільнікаў пераменаў". Часам гаворыцца – людзі ў Беларусі не пратэстуюць, бо скаваныя страхам, бо баяцца, выйсьці на вуліцу ці ўзяць удзел у страйку у рэпрэсіўнай дзяржаве – гэта подзьвіг. Але ці ўсё гэтым тлумачыцца – можа людзей стрымлівае ня толькі страх рэпрэсій, але і страх пераменаў? Яны канстатуюць, што цяпер кепска, ці, можа, баяцца, як бы ў выніку пераменаў ня стала яшчэ горай?

Манаеў: Тут ня толькі пра страх пераменаў варта казаць, колькі пра тое, як і кім падаецца тое новае, што прыйдзе ў выніку пераменаў. І тут трэба вярнуцца да размовы аб апазыцыі.

Цяпер гаворыцца, што вось Народны сход праводзіўся пад сацыяльнымі лёзунгамі,
куды ўжо бліжэй да народу. Але давайце паглядзім рэтраспэктыўна. Усё ж ідзе 18-ты год кіраваньня Аляксандра Рыгоравіча. Калі гэтыя лёзунгі сталі на сьцягі апазыцыі ўзьнімацца? На нашай памяці – зь лютага мінулага году, калі стварылася "Гавары праўду", нядаўна "Народная праграма" Мілінкевіча зьявілася, вось цяперашні Народны сход.

А што было да таго, што ж мы не гаворым пра гэта нават у сваім коле?

Прыгадаем лёзунгі канца 90-х гадоў, калі заклікалі ўступаць у сучасную БНР. Прыгадаем і знакамітую "бітву пры Deutsche Welle" 2005 году. Як на гэта людзі глядзелі? Да апошняга часу, на працягу 15 гадоў беларуская ўлада, як бы мы да яе ні ставіліся, была бліжэйшая да асноўнай часткі беларускага народу, у тым ліку і той, якая сёньня незадаволеная, чым уся апазыцыя разам узятая.

Вы думаеце, людзі забываюць гэта? Ну тыя, хто ўчора былі прыхільнікамі Лукашэнкі, можа і ня памятаюць, а вось гэтыя 25%, якія заўсёды былі супраць яго, мяркую, што не. Чаму яны не замкнуліся на гэтыя лёзунгі, на гэтыя структуры, на гэтых лідэраў?

У пошуку доказаў ня трэба далёка хадзіць. Выбары мінулага году. Хто з 9 альтэрнатыўных кандыдатаў узяў больш за ўсё галасоў? Паводле дадзеных НІСЭПД – Някляеў. За яго прагаласавала амаль 9%. Някляеў, які ў палітычным сэнсе вынырнуў год таму. За ім не цягнуўся шлейф апазыцыі апошніх 15 гадоў. І ён узяў гэтыя 9% – гэта столькі ж, колькі ўзялі 4 партыйныя кандыдаты, якія для электарату ўпісваліся ў парадыгму ранейшай апазыцыі.

Я адчуваю, што калі ўлады ня змогуць заткнуць фінансавыя дзіркі і незадаволенасьць выйдзе на ўзровень дзеяньняў, то большая частка цяперашняй апазыцыі ня будзе мець да гэтага ніякага дачыненьня. І мы будзем мець паўтарэньне красавіка 1991 году. І што ў выніку можа быць – гэта вялікае пытаньне.

Чавусаў: Я абсалютна нязгодны са сп. Манаевым.

Вашае, Юры, пытаньне было пра страх. Нягледзячы на тое, што адбываецца ў краіне, я не адчуваю, што страх цяпер зьяўляецца значымым фактарам. Я б сказаў, што большасьць насельніцтва не выходзіць на акцыі пратэсту, таму што ў яго ёсьць і іншыя выйсьці, такія, як эміграцыя, як зьмена месца жыхарства.

Палова моладзі хоча зьехаць, хоча знайсьці лепшае месца для рэалізацыі сваіх уласных амбіцый.
І гэты фактар найбольш уплывае на малалікасьць акцый пратэсту. Ёсьць іншыя магчымасьці дасягнуць сваёй мэты ў жыцьці. І на тое, што людзі выбіраюць эміграцыю, а не паляпшэньне ўмоваў жыцьця ў сваёй краіне, уплывае як раз адсутнасьць нацыянальнай сьвядомасьці, адсутнасьць жаданьня зрабіць лепей жыцьцё ў сваім беларускім доме.

Невядома, ці палепшыць сытуацыю той сацыяльны паварот, пра які так узьнёсла казаў сп. Манаеў, ці прыслухаюцца людзі да сацыяльных лёзунгаў, але нагадаю, што спробы ўзьняць сацыяльныя праблемы апазыцыяй робяцца ўвесь час. І казаць пра тое, што толькі год таму "Гавары праўду" прыдумала сацыяльны парадак дня – гэта, на мой погляд, цалкам няправільна.

Тыя людзі, якія арганізоўвалі Народны сход, арганізоўвалі нядаўна і сацыяльныя маршы. Больш за тое, падыходы да сацыяльных праблемаў выкарыстоўваліся апазыцыяй яшчэ ў 90-я гады, прыгадайма маршы "За лепшае жыцьцё".

Што тычыцца рэйтынгаў і электаральнага посьпеху сп. Някляева. Можна спрачацца наконт таго, хто з апазыцыйных кандыдатаў перамог, хто набраў больш, але мне падаецца, што найбольшай падтрымкай карыстаўся найбольш радыкальны кандыдат, якога ў пераліку прайграўшых сп. Манаеў не назваў.

Большая праблема – гэта расьцярушанасьць апазыцыі, а ня тое, якой апазыцыя паўстае. Практыка паказвае, што народ хоча бачыць апазыцыю адзінай і пэрсаніфікаванай. І гэта больш важна, чым тое, якія праблемы апазыцыя ставіць на парадак дня.

Дракахруст: Валер, а якая ваша пазыцыя ў спрэчцы нашых калег?

Карбалевіч: Пакуль у краіне працавала тая мадэль, якую прапанаваў Лукашэнка, большасьць грамадзтва ня вельмі прыслухоўвалася да таго, што кажа апазыцыя. Мадэль працавала, і апазыцыя была на пэрыфэрыі грамадзкай увагі. І толькі цяпер, калі ўсё абвалілася, можа, зараз пачнуць прыслухоўвацца да таго, што кажа апазыцыя.

Што да пытаньня, ці гатовае грамадзтва да пераменаў, то гледзячы па дасьледаваньнях НІСЭПД,
грамадзтва сасьпела да іх. Іншая справа, што розныя слаі грамадзтва бачаць гэтыя перамены па-рознаму. Адны хочуць, каб адбыліся дэмакратычныя, рынкавыя рэформы. Іншыя – гэта былы электарат Лукашэнкі – хацелі б вярнуцца ў дакрызісны пэрыяд, каб зноў запрацавала патэрналісцкая мадэль. Але цяпер такая сытуацыя, калі незадаволеныя ўсе. Гэта нагадвае часы гарбачоўскай перабудовы, калі актыўна пратэставалі і прыхільнікі лепшага “абноўленага” сацыялізму, і прыхільнікі зьмены сацыяльнага ладу. Праблема палягае ў акумуляцыі гэтых процілеглых настрояў супраць рэжыму. Таму, дарэчы, я скептычна стаўлюся да вылучэньня на першы плян лібэральных “антыкрызысных праграм”, якія арыентаваны на свой традыцыйны апазыцыйны электарат.

Дракахруст: Алег, Юры вам запярэчыў, сказаў, што вы не назвалі яшчэ аднаго кандыдата, які, паводле яго, быў на другім месцы.

Я даю вам магчымасьць адказаць на яго пярэчаньні, але ў мяне яшчэ пытаньне да вас. Вы казалі пра традыцыйны апазыцыйны электарат. Дык здаецца, што ён у рэшце рэшт, асабліва на выбарах, падтрымлівае любую апазыцыю. Погляды спсп. Ганчарыка і Мілінкевіча з розных прычынаў не адпавядалі поглядам значных частак гэтага электарату. Але галасавалі ўсё роўна за іх. Дык можа справа не ў чароўным слоўцы, ключы ад народнай душы?

Манаеў: Калі мы будзем параўноўваць, хто галасаваў за Ганчарыка ў 2001-м, за Мілінкевіча і Казуліна ў 2006-м, за Някляева і Саньнікава ў 2010-м, то ўсё роўна гэтыя адсоткі меншыя, чым колькасьць людзей, якія ўсе гэтыя гады казалі, што яны незадаволеныя наяўным становішчам. Праблема ў тым, што гэтыя фігуры не былі здольныя скансалідаваць хаця б усіх незадаволеных.

Вяртаючыся да таго, што казаў калега Юры – яго аргумэнты не вытрымліваюць крытыкі.
Паводле яго, няважна, на чым кансалідавацца, абы кансалідавацца. Але ўявім сабе, што летась гэтыя 9 кандыдатаў кансалідуюцца на канкрэтнай палітычнай плятформе, скажам, на той, пра якую я казаў: наша праграма – давайце ствараць новую БНР. І вы думаеце, што такая кансалідацыя дазволіць зьняць праблему, якую мы абмяркоўваем? Абсалютна не.

А ну а тое, што Вы, сп. Чавусаў, сказалі наконт рэйтынгаў, то пасьля гэтага што з вамі спрачацца? Вы па сутнасьці паўтараеце парадыгму ўлады. Аляксандар Рыгоравіч таксама казаў два дні таму наконт майго выпадку – чаму я павінен верыць гэтаму, а не гэтаму?

Калі вы не бераце пад увагу лічбы незалежных сацыёлягаў – НІСЭПД, Новака, таму што яны не адпавядаюць пэўным вашым парадыгмальным поглядам на ўладу, на краіну, на народ, то пра што казаць?

Я хачу вярнуцца да таго, пра што казаў Валер Карбалевіч – што ёсьць больш глыбокія рэчы. Сапраўды жыцьцё апошнія гады, падчас нафтавага афшору, складвалася для людзей някепска, расьлі даходы, чаго яны павінны былі думаць пра нешта іншае.

Але пытаньне ў тым, чаму цяпер, калі сытуацыя зьмянілася, калі людзі пачалі галавой круціць туды-сюды, не адбываецца "змычкі вёскі і гораду", велізарнай часткі незадаволеных і невялікага кола, якое столькі гадоў спрабуе ініцыяваць гэтыя перамены.

Дракахруст: Адным з суарганізатараў Народнага сходу быў незалежны прафсаюз работнікаў радыёэлектроннай прамысловасьці. Гэтыя людзі не належаць да таго падыходу, да якога належаць сп. Івашкевіч і сп. Чавусаў. У падрыхтоўцы Народнага сходу чынны ўдзел узяў "Справядлівы сьвет" – камуністы, якіх не абвінаваціш у тым, што яны падзялялі гэты, няблізкі вам падыход. І тым ня менш вынік вось такі. Дык, можа, не ў падыходах справа?

Манаеў: Чаму не адбылося тое, чаго чакалі – адказ зьвязаны ня толькі з апазыцыяй.
Гэта сапраўды так. Але цяпер мы гаворым менавіта пра яе. Вы маеце рацыю. Але ў цэлым вобраз беларускай апазыцыі для масавага беларуса ўсё ж быў пафарбаваны тымі фарбамі, пра якія я кажу. Можна сказаць, што такі вобраз быў зьлеплены прапагандай, і сапраўды ляпілі, часткова яны самі давалі для гэтага падставы. Але незалежна ад прычын гэта так.

Што да гатовасьці да пратэсту, то вось лічбы адказаў на пытаньне, ці гатовы вы браць удзел у вулічных акцыях пратэсту, адказы "так" – 10 гадоў таму 16.7%, 5 гадоў таму – 15.1%, сёлета ў верасьні – 13.8%.

Гэта адказы на пытаньні, а не рэальныя паводзіны, але гэта ўсё ж ужо матывацыя, а ня проста тое, што людзі хочуць і як думаюць. І гэты ўзровень гатовасьці фактычна не зьмяніўся.

Чавусаў: Супярэчлівасьць у словах сп. Манаева навідавоку. Ён акцэнтуе ўвагу на тым, што сацыяльныя лёзунгі, сацыяльны парадак дня – гэта тое, што выведзе людзей на вуліцы, на зьмену рэжыму, але разам з тым канстатуе, што ўчорашняя акцыя падарвала ягоныя чаканьні і ён расчараваны.

Насамрэч у Беларусі ўсе масавыя пратэсты, уключна з пратэстамі 19 сьнежня
2010 году, мелі каштоўнаснае напаўненьне. І калі сп. Манаеў кажа, што патрэбны запал, патрэбная крытычная маса, то безумоўна імі могуць быць менавіта пратэсты каштоўнаснага пляну, пратэсты, ініцыяваныя нацыянальнымі пачуцьцямі ці пачуцьцямі пакрыўджанай справядлівасьці.

Увесь папярэдні досьвед у Беларусі пра гэта сьведчыць.

Што тычыцца колькасьці пратэстоўцаў, то ёсьць такая рэч, як дух часу. І калі сп. Манаеў праедзецца ў грамадзкім транспарце, у мэтро, то зможа адчуць, што людзі ня любяць Лукашэнку. Гэта ірацыянальная рэч. Так, у іх яшчэ няма фігуры, якой яны гатовыя аддаць сваю любоў.

І ў гэтым – экзыстэнцыйная трагедыя Лукашэнкі, ён гэта адчувае інстынктам палітыка. І ў гэтым – прычына яго гістэрычнай рэакцыі на вынікі сацапытаньняў. Ён адчувае, што народ яго больш ня любіць, яго ня любяць бабулькі на базары, яго ня любяць людзі ў грамадзкім транспарце, яго ня любяць бізнэсоўцы, яго ня любіць ніхто. Таму мне падаецца, што на дадзены момант сытуацыя для апазыцыі спрыяльная, людзі прыслухоўваюцца да таго, што кажа апазыцыя.

Прапановы ў апазыцыі розныя, але яна адзіная ў тым, што толькі ва ўмовах канкурэнтнай палітыкі людзі могуць выбраць для сябе той шлях, які адпавядае іх чаканьням. Будзе гэта зьвязана зь лібэральным ці нацыянальна-дэмакратычным праектам – гэта пакажа будучыня Беларусі. Але і той і другі праект патрабуе дэмантажу аўтарытарнай дыктатуры. І мне падаецца, што дэмакратычныя лёзунгі і павінны быць асноўным элемэнтам новай праграмы апазыцыі. Што не выключае і ўзьняцьця сацыяльных лёзунгаў, але не ў папулістычным ключы.

Карбалевіч: Грамадзтва павінна сасьпець да таго, што яно не прымае цяперашні рэжым. І лёзунгі тады ня будуць ужо мець вялікага значэньня.
Вы, сп. Дракахруст, вельмі дарэчы прыгадалі падзеі «арабскай вясны». Галоўны мэсыдж тых людзей, якія там выходзілі на плошчы, гэта «далоў». Такая сытуацыя ў Беларусі не сасьпела, таму мы гаворым пра лёзунгі, які лёзунг трэба вылучыць, каб людзі выйшлі. Але калі такая сытуацыя сасьпявае, то на вуліцы выходзяць людзі з рознымі поглядамі, часам з процілеглым бачаньнем далейшага разьвіцьця краіны. І тады задача апазыцыі – паказваць пальцам у пэўны бок і разам з усім грамадзтвам крычаць «далоў».

Сацыяльная стабільнасьць Беларусі забясьпечваецца стабільнай працай 20 прамысловых гігантаў. Пакуль яны працуюць, існуе стабільнасьць. 17-гадовы досьвед існаваньня рэжыму паказаў, што пратэстаў работнікаў прыватнага сэктару, студэнтаў недастаткова, каб стварыць рэвалюцыйную сытуацыю. А вось калі спыняцца гэтыя гіганты, тады для ўлады сытуацыя кепская.

Вяртаючыся да Народнага сходу, можна меркаваць, што адбылося несупадзеньне з часам і хваляй. Падаецца, што найбольш спрыяльная сытуацыя для пратэсту была дзесьці ў чэрвені, пасьля травеньскай дэвальвацыі, цэнавага шоку. Тады патэнцыял пратэсту быў большы. Пра гэта сьведчаць і адносны посьпех акцыі "Стоп-бэнзін" і маўклівыя акцыі кампаніі “Рэвалюцыя праз сацыяльную сетку”, і пратэсты на мяжы. А цяпер, як кажа прафэсар Манаеў, адбылася “нэгатыўная адаптацыя” насельніцтва да крызысу.

Здаецца, што і ўлада і апазыцыя, і грамадзтва пакуль не усьвядомілі, не асэнсавалі тыя перамены, якія адбыліся ў краіне за апошнія месяцы. Дасюль у Беларусі была дыктатура, якая абапіралася на большасьць, няхай і адносную. Цяпер у краіне дыктатура, якая абапіраецца на меншасьць. Якая страціла легітымнасьць, пра што кажуць дасьледаваньні НІСЭПД. А гэта прынцыповы момант. Магчыма, што ўлада пачынае гэта усьведамляць, пра што сьведчыць дрэнна матываванае затрыманьне прафэсара Манаева.

Манаеў: Калега Чавусаў толькі што прадэманстраваў клясычны прыём выдаваньня жаданага за сапраўднае. Першае. Ён сказаў, што ніхто ня любіць Лукашэнку, ніводная бабуля. Гэта значыць, што ён ігнаруе нават тыя лічбы апытаньняў, якія ёсьць – каля 20% гатовыя за Лукашэнку галасаваць і прыкладна 25% давяраюць яму, а гэта прыкладна 1.5 мільёна выбарцаў. Іх як бы няма ў лёгіцы калегі Чавусава.

Другое. Гэтае зьніжэньне колькасьці тых, хто давярае і гатовы галасаваць за Лукашэнку, адбылося адносна нядаўна. А раней, на працягу доўгіх гадоў было значна больш.

І трэцяе – любоў і давер да лідэраў апазыцыі як былі на нізкім узроўні, так і засталіся.

Чавусаў: У мяне сукупная рэакцыя на словы спсп. Карбалевіча і Манаева.
У іх словах вельмі характэрыстычная роля сацыялёгіі і навуковага падыходу да палітычнай дзейнасьці. Казаць пра рэйтынгі, казаць пра электаральную падтрымку ў грамадзтве, дзе няма выбараў і дзе людзі ведаюць, што выбараў няма, ня мае сэнсу. Казаць пра рэйтынг кандыдата ў прэзыдэнты ў сучаснай Беларусі – усё роўна што казаць пра рэйтынг Андрэя Сахарава ці Вацлава Гаўла у СССР і сацыялістычнай Чэхаславаччыне. Рэйтынгу папросту няма. Але гэта не выключае, што празь невялічкі час, імгненны з пункту гледжаньня гісторыі, гэтыя рэйтынгі зьяўляюцца і робяцца забойчымі для ўлады.