Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Зьневажаньне клясыкі


Уявім сабе: сустрэліся на тым сьвеце Якуб Колас і Ўладзімер Жылка. Пагаварылі, паўспаміналі агульных сяброў і знаёмцаў, прыгадалі сваю першую сустрэчу на Акадэмічнай канфэрэнцыі ў 1926 годзе ў Менску. А потым старэйшы клясык бярэ маладзейшага за гузік і сурова так пытаецца: “Дык хто напісаў верш “Беларускаму люду” – вы ці я?” Зьбянтэжаны Жылка зь нездаровым румянкам на шчоках яшчэ больш чырванее: “Выбачайце, дзядзька Якуб, няма маёй віны ў тым, што верш гэты прыпісалі мне. Як сёньня памятаю, у дзень яго апублікаваньня ў газэце “Зьвязда” – 23 лістапада 1926 году – я прыходзіў у рэдакцыю на агледзіны, а неўзабаве быў прыняты туды літсупрацоўнікам. Тады ўвесь Менск гаварыў пра вашу поўху бальшавікам. Дык як я магу забыцца – хто аўтар?”

Колас моўчкі працягвае пакручваць гузік, і Жылка яшчэ больш бянтэжыцца. Зьбіваючыся, ён пасьпешліва расказвае народнаму паэту ўсё, што ведае пра верш “Беларускаму люду”. Твор гэты друкаваўся ў зборніку “Водгульле” (1922) і яшчэ пасьпеў увайсьці ў першы Збор твораў Якуба Коласа ў двух тамах (1928). Затое потым ні ў сямітомавік (1952–1954), ні ў дванаццацітомавік (1961–1964), ні нават у чатырнаццацітомавік (1972–1978) верш гэты ня трапіў. Затое зь дзіўнай пасьлядоўнасьцю ён стаў зьяўляцца ў кнігах самога Жылкі – у “Творах” (1996) і ў зборніку “Матылі” (2009). Абедзьве кнігі выйшлі ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” агульным накладам 8000 асобнікаў і прызначаліся для школьных бібліятэк.

Прадукцыя выдавецтва “Мастацкая літаратура” – “рэпрэсаваны” Ўладзімер Жылка.

Уражаны эрудыцыяй маладога калегі, Колас пацяплелым позіркам зірнуў у будучыню, убачыў старшаклясьніка ля школьнай дошкі, які баявіта дэклямаваў: “Нас падзялілі – хто? Чужаніцы, / цёмных дарог махляры. / К чорту іх межы! К д’яблу граніцы! / Нашы тут гоні, бары…” Потым скіраваў зноў пасуровелы позірк на выдавецтва “Мастацкая літаратура”, дзе ў зацішных кабінэтах сядзелі, унурыўшы галовы ў рукапісы, дыплямаваныя рэдактары і карэктары, адпусьціў гузік і працадзіў скрозь зубы сваё ўлюбёнае слоўца: “Хамуты!..”

Няўдзячная і рызыкоўная гэта справа – прыдумваць падобныя сустрэчы і гутаркі. Але я ўпэўнены: калі б два клясыкі сапраўды спаткаліся, то пра забраны ў аднаго і аддадзены другому верш загаварылі б абавязкова. Бо твор гэты – знакавы для Коласа, ён быў водгукам паэта на драпежніцкі падзел Беларусі пасьля Рыскага міру ў 1921 годзе. Ды і ўвогуле – каму з паэтаў такое спадабаецца: было тваё, стала ягоным? Вунь Янка Купала ва Ўладзімера Хадыкі за адзін пазычаны радок ганарар спаганяў, хай сабе і жартоўна. А тут цэлы верш (ды які!) аддалі другому аўтару.

Як жа такое магло стацца? Паспрабуем разабрацца. У падсавецкай Беларусі пабачылі сьвет дзьве кнігі Ўладзімера Жылкі – “Вершы” (1970) і “Пожні” (1986). Абедзьве былі складзеныя дасьведчаным знаўцам заходнебеларускай літаратуры Ўладзімерам Калесьнікам. Абедзьве невялікія з аб’ёму, яны і не прэтэндавалі на ахоп усёй разнажанравай літаратурнай спадчыны паэта. Не ўзьнікала ў чытача асаблівых прэтэнзіяў і да нешматлікіх, але прыкметных купюраў у Жылкавых тэкстах – прыкладам, у паэме “Ўяўленьне”. Што ж, “быў час, быў век, была эпоха”, калі і выдаўцамі, і рэдактарамі, і аўтарамі кіравалі з сумнавядомай установы, менаванай Галоўлітам. Чытачы разумелі: раз купюра зробленая – значыць, так яно і павінна быць. Да пары да часу.

У пачатку 90-х гадоў вершы Жылкі былі ўключаныя ў школьныя праграмы, і сама сабой паўстала праблема аднаўленьня тэкстаў. Я тады працаваў намесьнікам галоўнага рэдактара навукова-мэтадычнага часопісу “Беларуская мова і літаратура ў школе” і пры падрыхтоўцы твораў Жылкі да публікацыі зьвярнуўся да Ўладзімера Калесьніка з канкрэтнай просьбай – аднавіць першапачатковы тэкст у “Вершах аб Вільні”, адкуль была выкасаваная страфа. Адказ шаноўнага прафэсара зьбянтэжыў: “А ці варта гэта рабіць?” Пасьля колькіхвіліннай тэлефоннай дыскусіі прафэсар пагадзіўся, што варта, і ў “Вершах аб Вільні” зьявілася адсутнае чатырохрадкоўе:

Ў жыдоўскім гета дробязь, клопаты
I аб Сіёне сны ў туман,
I гэткі ж сум, і тыя ж допыты
Вядуць таполі базыльян.


Пасьля распаду савецкай імпэрыі і ператварэньня ўсёмагутнага беларускага Галоўліту ў шараговае ўпраўленьне ва ўстанове пад назвай Дзяржкамдрук (Дзяржкумдруг – як часам называлі яе ў пісьменьніцкіх колах) насьпела новае выданьне твораў Жылкі. Калі яно ў 1996 годзе зьявілася, я найперш паглядзеў, ці на месцы тое адноўленае “жыдоўскае гета”. Гета было на месцы, але ў вернутай з забыцьця страфе адзін з радкоў быў перайначаны. Мяне гэта насьцярожыла, я пагартаў кнігу і ўбачыў у ёй той самы верш Якуба Коласа “Беларускаму люду”. Паўтаруся – убачыў у кнізе Ўладзімера Жылкі.

А паколькі гэтым разам усчынаць дыскусію не было з кім – Уладзімер Калесьнік, на вялікі жаль, ужо адышоў у лепшы сьвет, – то я пайшоў у Акадэмічную бібліятэку і замовіў прыжыцьцёвыя выданьні Жылкі – “На ростанях” (1924) і “З палёў Заходняй Беларусі” (1927). Параўнаўшы іх тэксты з выдадзенымі ў “Мастацкай літаратуры”, я быў проста шакаваны. У многіх вершах былі замененыя словы, некуды пазьнікалі асобныя радкі і цэлыя строфы, нейчаю зламыснаю рукою безь відочнай патрэбы была парушаная аўтарская пунктуацыя. Пасядзеўшы пару дзён у бібліятэцы, я налічыў 575 (!) брутальных умяшаньняў у аўтарскі тэкст. Прызнаюся, нічога падобнага я раней ня бачыў. Пачаткоўцаў у рэдакцыях правяць больш ашчадна, чым гэта было зроблена з Уладзімерам Жылкам у дзяржаўным выдавецтве!

Так, у вершы “Палімпсэст” на месцы “народнага духу” аднекуль узьнік “працоўны дух”, у вершы “Сёмуха” – “паўбітыя бярозкі” зрабіліся чамусьці “вясёлымі”. У вершы “Дарма, што значны раны…” словазлучэньне “душа Яе ў палон” загучала, як “душа ў яе палон”. Гэта ў матэматыцы ад перамены месцаў складнікаў сума не зьмяняецца, а ў паэзіі зьмяняецца ня толькі сума, але і сэнс.

У вершы “Бяспынна, глуха процьма часу…” ня толькі “бяздушны” заход стаў “бясшумным”, але і ўзьнік няўцямны нэалягізм “радзімей” на месцы слова “балючай”. У вершы “Летунковасьць, нерашучасьць…” словазлучэньне “юнаку было прынадна” няўзнак перакінулася ў “юнаку была прынада”, а аўтарская “напеўнасьць” стала “няпэўнасьцю”. (Як тут не прыгадаць пацешнага выступу колішняга сакратара ЦК КПБ Гарбунова ў Саюзе пісьменьнікаў: “Броўка вершаў, напеўна, не напіша”.)

У вершы “Каму жыцьцё – атруты келіх…” пяшчотныя “абдоймы” раптоўна зьмяніліся на ваяўнічыя “абоймы”, а слова “капец” прадказальна ператварылася ў “канец”. У вершы “Наш лёс, бы кат, з рукой забойнай…” вой, які да гэтай пары стаяў “цьвёрдакаленна”, раптам паўстаў “цьвёрдакаменна”, выклікаючы ў чытацкім уяўленьні хіба выяву якога-небудзь выкапнёвага Шклоўскага ідала, а не адважнага ваяра.

У адным з найскладанейшых вершаў Жылкі, у “Альбігойцы”, “авечая цнота” зрабілася “адвечнай”, што дарэшты зьбівала з панталыку чытача, якому і так нялёгка было разблытваць вузлы асацыяцыяў і гістарычных аналёгіяў, якімі літаральна перанасычаны твор. Не пашанцавала і паэме “Ўяўленьне”. Яе асобныя строфы пасьля выданьня ў “Мастацкай літаратуры” ўвогуле патрабавалі расшыфроўкі. Прыкладам, як разумець наступныя радкі:

Шырокаю тропай
Ў час гэты з пакус
На мапу Эўропы
Ўзышоў беларус?


З якіх-такіх “пакус” на эўрапейскую мапу вылез беларус, мабыць, добра-такі пакусаны? Глядзім у зборнік “З палёў Заходняй Беларусі”, і ўсё становіцца зразумелым – “у час гэты спакус”, а значыць – у спакусьлівы час.

Праз колькі строфаў – новая загадка: “Мой дух не барух”. Разгублены чытач гатоў лезьці ў філязофскі слоўнік, мо што падкажа той Барух – па прозьвішчы Сьпіноза. Але Сьпіноза не падкажа, бо наўрад ці што кеміць у беларускай паэзіі. Падкажа той, хто зірне ў прыжыцьцёвае выданьне, трэба чытаць проста: “Мой дух не патух”.

Не абмінула ліхая доля і найвядомейшы Жылкаў твор – “Тастамэнт”, поўная назва якога, дарэчы, гучыць, як “Тастамэнт, або Духоўніца, адпісаная Ўладзімерам з Адама і Тацяны сынам Жылкавым люду паспалітаму на карысьць і спажытак, пісьменству прыгожаму на росквіт і аздобу”. Гэткі падзагаловак вымагаў бездакорнага пісьма, а чытач зь першых радкоў пачынаў спатыкацца аб няўцямныя словазлучэньні “гуляў у бор” (замест “ганяў”), “баяй бясконца” (замест “буяй”), “спачыцьмуць спакой” (замест “сачыцьмуць”).

Ня надта давяраючы “Беларускай газэце”, дзе “Тастамэнт” быў упершыню надрукаваны 6 жніўня 1942 году Яўхімам Кіпелем, я праз добрых людзей зьвярнуўся да сына публікатара – Вітаўта Кіпеля, дырэктара Беларускага Інстытуту навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку. I неўзабаве атрымаў ад яго копію аўтографа. Параўнаў тэксты – аўтэнтычны нью-ёрскі і менскі – і налічыў ажно 35 памылак і недакладнасьцяў!

На гэтым мае сумныя “адкрыцьці” не спыніліся. Зь некаторых твораў зь невядомай прычыны былі выкасаваныя цэлыя строфы. Так, у вершы “Ўзысьці на вогнішча натхненьня…” не ставала чатырохрадкоўя:

Перадбачаць далёкім вокам
I зь нестрыванай яснатой
Над хаосам і ночы змрокам
Ўладаць гармоньні глыбінёй.


Але найбольш пацярпеў верш “Антону Навіну”, скарочаны напалову – зь дзесяці строфаў у кнігу трапілі толькі пяць. Абсалютна незразумела, зь якой прычыны, такое ўражаньне, быццам проста не хапіла месца на старонцы. На тле такога складальніцка-рэдактарскага самаўпраўства адзін радок, прапалы ў вершы “Будзь бласлаўлёна, мая маладосьць…”, здавалася б, – невялікая бяда. Але названы верш – унікальны ў беларускай паэзіі. Яшчэ крытык Антон Адамовіч у заўвагах да нью-ёрскага выданьня Жылкавых “Твораў” (1955) выказаў меркаваньне, што страфічная схема гэтага верша вынайдзена самім аўтарам, і прапаноўваў назваць новы від верша ў гонар паэта – жылкай.

І трэба сказаць, што жылка прыжылася-такі ў беларускай паэзіі. Прынамсі, мне вядомы адзін верш, напісаны з выкарыстаньнем аналягічнай рыфмоўкі. Гэта “Прыйсьце” (1958) Міхася Кавыля. На мой пісьмовы запыт паэт паведаміў, што ён насамрэч сьвядома напісаў менавіта жылку. А яшчэ дадаў: выкінуць зь яе адзін радок – значыць разбурыць усю архітэктоніку. Гэта тое самае, як у клясычным санэце пакінуць толькі трынаццаць радкоў...

Скрэсьліўшы папраўкамі зьнявечаныя ў “Мастацкай літаратуры” тэксты Ўладзімера Жылкі, я цьвёрда пастанавіў выдаць іх у аўтэнтычным выглядзе. І ў 1998 годзе зграбны Жылкаў томік выйшаў у клясычнай сэрыі “Беларускі кнігазбор”.

Здавалася б, усе наступныя выдаўцы, складальнікі і рэдактары не палянуюцца пры патрэбе ў яго зазірнуць. Паленаваліся. Два гады таму тая ж “Мастацкая літаратура” выдала чарговае выбранае шматпакутнага Жылкі пад назвай “Матылі”. І што там убачыў чытач? Той жа верш Якуба Коласа “Беларускаму люду”, той жа зьнявечаны “Тастамэнт”, таго ж невядома кім “пакусанага” беларуса, таго ж “цьвёрдакаменнага” воя і дзясяткі іншых згаданых і не згаданых раней памылак. Плюс да ўсяго Жылку прыпісалі яшчэ адзін чужы верш – “Пры Roentgen” чэскага паэта Іржы Волькера…

Пры гэтым складальнік-інкогніта (імя ў выходных дадзеных не пазначана) не пасаромеўся напісаць, што кніга друкуецца паводле “кнігазбораўскіх” “Выбраных твораў”. Як складальнік і аўтар прадмовы да таго выданьня я мушу канстатаваць: гэта няпраўда. Скажу болей: выдавецтва “Мастацкая літаратура”, так свавольна абышоўшыся са спадчынай Уладзімера Жылкі, ня толькі зьняважыла ягоную памяць, але і ўчыніла злачынства перад беларускай літаратурай.

І вінаватыя ў такім (паўторным!) зьневажаньні клясыкі мусілі б панесьці адказнасьць. Рэдактар, які ня можа адрозьніць Якуба Коласа ад Уладзімера Жылкі (паэтаў абсалютна непадобных), і карэктар, які пакутуе на моўную глухату, адназначна заслугоўваюць прафэсійнай дыскваліфікацыі. Такіх на гарматны стрэл нельга дапускаць да выдавецтва.

З часу першага злачынства прайшло ўжо пятнаццаць гадоў, з часу другога – два гады. І што? Аніхто аніякай адказнасьці не панёс. Усё – шыта-крыта.

Уладзімер Жылка, якога крытыка 20-х гадоў называла другім Багдановічам, не вярнуўся са сталінскага Гулагу. Ён памёр ад тубэркулёзу 1 сакавіка 1933 году ў горадзе Уржум Кіраўскай вобласьці. Праз трыццаць гадоў – у красавіку 1961-га – Вярхоўны суд БССР рэабілітаваў паэта. Але рэпрэсіі супраць яго працягваюцца і ў нашыя дні. У сумнавядомыя 30-я гады паэтаву далікатную лірыку нявечыла бальшавіцкая цэнзура, нацдэмаўскую крамолу вышуквалі ў ёй крытыкі Тодар Глыбоцкі і Лукаш Бэндэ. Сёньня іх ролю, як бачым, выконвае прызначанае для “чэсных” пісьменьнікаў дзяржаўнае выдавецтва “Мастацкая літаратура”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG