Васіль Быкаў: 22 чэрвеня мы задавольваемся старэчай эйфарыяй ад даўняй перамогі, якая на справе ёсьць перамога ня нашая
"22 чэрвеня – невясёлая дата, чорная лічба календара. Для ўсяго чалавецтва, але для нас асабліва. Трохі нават дзіўна – столькі год, а ўсё помніцца. Найбольш, аднак, тымі, хто стаўся ахвярай – нашымі народамі, што на ўсход ад Нямеччыны. Немцы, як я зразумеў, хацелі б гэтую дату як мага хутчэй забыць. І гэта іх права, бо яны пацярпелі паразу. Параза, як вядома, малапрыемная рэч. Але гісторыя парадаксальная па сваёй сутнасьці. І так сталася ў часе, што пераможцы і пераможаныя нібы памяняліся ролямі. Яны – бы пераможцы, а мы – сапраўды пераможаныя, бо бедныя і зьняважаныя. Чаму так? Але гэта пытаньне для нас. Немцы на яго даўно адказалі. А мы не навучаныя разважаць гэткім чынам, мы задавольваемся старэчай эйфарыяй ад даўняй перамогі, якая на справе ёсьць перамога ня нашая. А чыя – во гэта таксама пытаньне, на якое наша грамадзкая думка дагэтуль ня мае выразнага адказу. Можа баімося? Ці гэткія дурні, што не разумеем? Ці нам не даюць зразумець... Але ж зразумець – ужо палова шляху да ісьціны. Відаць, другую палову суджана прайсьці ня нам. І тое крыўдна і балюча, асабліва 22-га чэрвеня".
Беларуская партызанская вайна — якая яна была?
Былы начальнік штабу партызанскага атраду 2-й Заслонаўскай брыгады, доктар філязофскіх навук Мікалай Крукоўскі:
“Думаю, калі б акупацыйны рэжым быў больш лагодным, то партызанскі рух быў бы слабейшым, напэўна ж. Мне даводзілася сустракацца зь немцамі. У нашай вёсцы яны стаялі. Нямецкія салдаты сярэдняга ўзросту былі, па сутнасьці, нармальнымі людзьмі, ставіліся да мірных жыхароў па-чалавечы. А вось у дзеяньнях маладых немцаў адчувалася выхаваньне іхнага “камсамолу”. А ў спэцслужбах служылі шалёныя, страшныя вайскоўцы. І ўласаўцы паводзілі сябе горш, чым нямецкія, асабліва, франтавыя салдаты. Гэтая вайна з боку беларусаў была, з аднаго боку, нацыянальна-вызвольная, а зь іншага боку, грамадзянская вайна”.
Вайна на тры франты: яе героі і ахвяры
"Тое падпольле, якое ўтварылася напачатку вайны ў Менску і да якога я меў ускоснае дачыненьне (распаўсюджваў падпольную газэту “Звязда”), тое падпольле не было арганізаванае чэкістамі, яно было стыхійнае. Там былі людзі з розных краінаў і розных нацыянальнасьцяў. Скажам, той жа Ісай Казінец, ён апынуўся ў Беларусі ў камандзіроўцы. Там было вельмі шмат беспартыйных, вось гэта я ведаю добра. І таму тое падпольле савецкай уладай было абвешчана варожым. І атрад Ваўпшасава меў заданьне зьнішчаць ня толькі немцаў, але і кіраўнікоў таго антынямецкага падпольля. Яно прычакала рэабілітацыі толькі ў 1957 годзе. Але, паўтаруся, пра гэта ўсё я тады ня ведаў. Я хадзіў у школу, арганізаваную Беларускай Народнай Самапомаччу, але потым разам зь сябрамі хацеў яе спаліць, як акупанцкую! І беларускія газэты, якія тады выходзілі ў Менску, намі ацэньваліся адназначна як акупанцкія”.
"Трэба памятаць: 2/3 гараджанаў засталіся ў нямецкай акупацыі. Проста фізычна людзі не пасьпелі выйсьці з гэтага менскага катла. Дый увогуле партыйнае кіраўніцтва на той час не зрабіла ніякіх высілкаў, намаганьняў, каб людзей найхутчэй вывесьці зь Менску. Першы сакратар ЦК кампартыі Беларусі Панцеляймон Панамарэнка ў гутарцы са Сталіным (і гэта дакумэнтальна пацьверджаныя дадзеныя) у адказ на пытаньне, ці пасьпелі ўсе менчукі выйсьці з гораду, адказаў: так, усе пасьпелі, засталіся толькі здраднікі і тыя, хто хацеў сустрэць хлебам-сольлю немцаў. І калі бацька яшчэ здолеў прарвацца і ўсю вайну правёў на фронце, то маці, якая тады працавала адказнай рэдактаркай Беларускага радыё, з трыма маленькімі дзецьмі вымушаная была застацца тут. Таму выглядае, што і мая маці, як акрэсьліў Панамарэнка, таксама трапіла ў гэтае кола "здраднікаў".
"Прыкладам, у пэрыяд з 1 верасьня 1939 году і да 22 чэрвеня 1941-га ў заходняй частцы рэспублікі праводзіліся масавыя рэпрэсіі. І толькі пачатак вайны гэтым рэпрэсіям паклаў канец. Хоць, паказальна, эшалёны з апошнімі рэпрэсаванымі пасьпелі накіраваць у Сыбір яшчэ нават 22 чэрвеня! Таму такі стан рэчаў цалкам вытлумачальны — людзі ня моцна былі схільныя дапамагаць бальшавіцкай уладзе. Я гляджу па сваёй вёсцы: у 1941 годзе і ўвесь 1942-гі ніводзін чалавек у нас не пайшоў у партызаны. Усе працавалі на зямлі. А ў лясы былі вымушаныя падацца, калі прамаскоўскія партызаны зьявіліся на тэрыторыі нашага Бягомльскага раёну. Увогуле ўнутранае супрацьстаяньне было такое: партызаны і мірнае насельніцтва, а таксама партызаны чырвоныя і польскія — Армія Людова, Армія Краёва. Гэтае супрацьстаяньне было рэальнасьцю: рэгулярна здараліся сутычкі паміж партызанамі прамаскоўскімі і, так бы мовіць, партызанамі прапольскімі".
