Не сакрэт, што вызвольнае паўстаньне 1863-1864 гадоў расейская гістарыяграфія ды ёйнае мясцовае пазадзьдзе, называюць «польскім». Мы ведаем, што гэта — імпэрская хлусьня, і ня месца тут зь ёю змагацца. А скажыце, калі ласка, ці ёсьць зьвесткі аб прадстаўніках іншых народаў, якія разам з нашымі продкамі (яны складалі большасьць інсургентаў) ды іхнімі пабрацімамі-палякамі бралі ўдзел у паўстаньні, рызыкавалі жыцьцём і гінулі за нашу свабоду?
Цімох, студэнт-гісторык
У свабоды няма нацыянальнасьці, але ёсьць радзіма — вольная чалавечая душа.
Змаганьне за свабоду, за вызваленьне ад іншаземнага прыгнёту ўва ўсе часы прыводзіла пад свае сьцягі вальналюбных людзей незалежна ад паходжаньня. Не было выняткам і паўстаньне 1863 году.
На жаль, грунтоўнага дасьледаваньня на гэтую надзвычай цікавую тэму пакуль што, наколькі мне вядома, няма. Але зьвестак аб тым, што сярод каліноўцаў з царскімі карнікамі ваявалі ня толькі тутэйшыя, вельмі шмат.
На самым пачатку паўстаньня аддзел з 150 шабляў і стрэльбаў на чале зь Людвікам Звяждоўскім, што меў кансьпірацыйную мянушку Тапор, раптоўным начным ударам захапіў горад Горы-Горкі на ўсходзе Беларусі. Раніцой да змагароў далучыліся некалькі дзясяткаў студэнтаў Горацкага земляробчага інстытуту. Сярод іх быў дваццацігадовы вольны слухач гэтай навучальнай установы Апалон Сокалаў — этнічны расеец, бацькі якога паходзілі з унутраных губэрняў імпэрыі. Апалон заставаўся з Тапаром да самага моманту вымушанага роспуску аддзелу і рашэньня па адным прабівацца на захад.
Агентам Віленскага паўстанцкага камітэту быў Дзьмітры Базанаў, які займаў пасаду пісара ў Троцкім павеце. У матэрыялах сьледчай камісіі значыцца. «Удивляться нужно дерзости и энергии Базанова; он один из самых деятельных членов комитета и отправлял мятежникам большие транспорты с оружием». Захаваўся дагератыпны партрэт Дзьмітрыя, зь якога глядзіць малады чалавек, падобны ў маім уяўленьні да герояў Дастаеўскага.
Зазначу, што паўстанцаў кшталту Сокалава й ягоных суайчыньнікаў судзілі значна больш жорстка параўнаўча з карэннымі жыхарамі «Северо-Западного» краю. «Измена государю и отечеству» з боку расейцаў лічылася найбольш цяжкай. Пастановаю ваеннага суду Апалона пазбавілі дваранства з усімі маёмаснымі правамі й выслалі на 12 гадоў катаржнай працы ў сыбірскія капальні, дзе, як выглядае, і згасла ягонае нядоўгае жыцьцё.
Уважлівыя чытачы раману Ўладзімера Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» мусяць памятаць не зусім звычайнага героя — чарнаскурага юнака Янку, што выхоўваўся пры адным са шляхецкіх двароў. Лёгіка падзеяў павінна была прывесьці пасталелага Янку разам зь сябрамі дзяцінства ў шэрагі паўстанцаў. Названага літаратурнага героя можа ўспрымаць проста як плён пісьменьніцкай фантазіі. Аднак я ўпэўнены, што Караткевіч быў знаёмы зь «беларускімі» нататкамі вядомага расейскага літаратара Мікалая Ляскова, што падарожнічаў па Літве-Беларусі якраз у той неспакойны час і пакінуў запіс пра захопленага ў палон параненага інсургента-мурына.
У Літоўскі камітэт — нелегальны цэнтар падрыхтоўкі збройнага выступу — уваходзіў італіец, сьпявак і танцмайстар Ахіла Банольдзі, імя якога ўжо згадвалася ў нашай праграме. Італія была радзімаю продкаў яшчэ аднаго знакамітага паўстанца — мастака Міхала Анрыёлі. Ён (дарэчы, разам з Францішкам Багушэвічам) ваяваў у аддзеле аднаго з кіраўнікоў паўстаньня Людвіка Нарбута і пакінуў своеасаблівы мастацкі летапіс змаганьня.
Кажуць, што Айчыну не выбіраюць.
Але кожны можа выбраць свабоду.
